ЦIыфхэр къыпфэныкъофэхэ ущыI

ЛIы фэдэр бэдэд, лIы шъыпкъэр зырыз. Джа зырыз Iушхэм, акъылышIохэм, бзашIохэм, губзыгъэхэм ащыщ зишIыныр фызэшIокIыгъ зэлъашIэрэ шIэныгъэлэжьышхоу, литературоведэу, критикэу, тхакIоу, адыгэ лъэпкъым паемэ зыпсэ емы­блэжьыщтыгъэу, кIэлэегъаджэмэ якIэлэегъэджэжьыгъэу Шъхьэлэхъо Абу Адышэс ыкъом.

«ЛIыр лъэпкъ» ГущыIэжъ

ЛIышIур (щыIагъэмэ), мэлылъфэгъум и 19-м, мы тызхэт илъэсым 90-рэ хъущтыгъэ, ау сыдэу пшIын… дунэе нэфыр Абу зихъожьыгъэр бэдзэ­огъум и 22-м илъэс хъущт.

Ау Абу игъашIэ имафэ пэпчъкIэ иадыгэ лъэпкъ готэу, ыгуи, ыпси, ишIэныгъи, иамали, игъэ­рети лъэпкъым фигъэшъуашэхэу, а зэкIэ ащ тыриухэу, щы­Iэгъэ лIы гъэсэгъэшхуагъ. КIэлэегъаджэхэм якIэлэегъэджэ­жьэу, опсэуфэ лъэпкъымкIэ уп­­чIэжьэгъу-гъозэрыплъэу щытыныр фызэшIокIыгъ. Адыгэхэр мы чIым тетыфэхэкIэ Абу ыцIэ ащыгъупшэщтэп.

«ЫIуагъ е ышIагъ» аIо, ­иакъыл-губзыгъагъэ фэныкъохэу бэрэ лъэпкъым къыфыщинагъэм зыфагъазэ.

Ары. ЗэмкIэ, Шъхьэлэхъо Абу цIыф къызэрыкIо дэдагъ, ау игулъытэ-гурыгъуазэкIэ, ишIэныгъэ-къулайкIэ, икъэрар-гу­шхуагъэкIэ, ишъхьэлъытэжь да­хэкIэ, иилъэсхэм ахихъыкIыгъэ губзыгъэгъэ-цIыфыгъэкIэ узыкIырыплъынэу, узылъызыщэу, цIыфышIу анахь лъапIэу, лъэшэу, гумэкIрэ гукIэ­гъурэ зи­Iэу, узымыгъэгъощэщт цыхьэшIэгъоу, укъызкъонэщтхэм зэращыщыгъэм ишыхьат фэны­къохэу бэрэ игугъу зэра­шIырэр. Арышъ, щыI Абу ыкIи щыIэщт, ипсэлэжьыгъэу ­илъэпкъ къыфигъэнагъэм ащимыгъэ­гъупшэу.

ИщыIэныгъэ ыкIи итворческэ гъогу Шъхьэлэхъо Абу Адышэс ыкъор Теуцожь районым ит къуаджэу Очэпщые мэлылъ­фэгъум и 19-м, 1929-рэ илъэсым къыщыхъугъ.

Уахътэр мыпсынкIагъэми, еджагъ ыкIи «епщэжьыгъ». Гурыт еджапIэр (1947) къызеух ужым, Адыгэ кIэлэегъэджэ училищым чIахьи, гъэпсынкIэгъэ шIыкIэм тетэу 1948-рэ илъэ­сым ушэтынхэр ытыхи, къы­ухыгъ, IофшIэныр икъуаджэу Очэпщые ублэпIэ еджапIэм (1948 — 1949) щыригъэжьагъ. ЕтIанэ Нэчэрэзые илъэси 7 еджапIэм илъэситIо щыригъэ­джагъэх. 1950 — 1957-рэ илъэс­хэм дзэм къулыкъу щихьыгъ. КъызэкIожьым, ПчыхьалIыкъое гурыт еджапIэм илъэситIо кIэлэегъаджэу Iоф щишIагъ. 1953 — 1957-рэ илъэсхэм комсомолым и Теуцожь район Комитет ия II-рэ секретарэу, нэужым иапэрэ секретарэу, комсомолым ыкIи партием яхэку комитетхэм Iоф ащишIагъ. Iоф ышIэзэ, Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтыр заочнэу къыухыгъ. А илъэс дэдэм Шота Руставели ыцIэкIэ щыт институтэу шIэныгъэхэмкIэ Грузием и Академие иаспирантурэ чIа­хьи 1960-рэ илъэсым къыухыгъ. 1968-рэ илъэсым филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат, 1986-рэ илъэсым филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор хъугъэ. 1960 — 1977-рэ илъэсхэм Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым кIэлэегъаджэу, кIэлэегъэджэ шъхьаIэу, доцентэу Iоф щишIагъ. 1977 — 1978-рэ илъэс­хэм Адыгэ шIэныгъэ-ушэтэкIо институтым литературэмкIэ исектор ипащ. 1988 — 1989-рэ илъэсхэм Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым адыгэ литературэмкIэ икафедрэ ипрофессор. КIэлэ­егъаджэхэм яшIэныгъэ зыщыхагъэхъорэ институтым адыгэ филологием, тарихъым, культурэм якафедрэ щызэхещэ, ащ ипащэу илъэситIо Iоф ешIэ.

1990-рэ илъэсым къыщегъэ­жьагъэу щэIэфэ гуманитар ушэ­­тынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым литературэмкIэ иотдел ипэщагъ.

Шъхьэлэхъо Абу шIэныгъэ хьасэр куоу ылэжьыгъ, ытхы­хэрэр 1954-рэ илъэсым къы­щыублагъэу къыхиутыщтыгъэх. АдыгабзэкIи урысыбзэкIи итхылъ­хэр къыдигъэкIыгъэх. «Адыгэ бзылъфыгъэр адыгэ литературэм къызэрэщигъэ­лъагъорэр» (1963), «ЩыIэкIакIэм къыдэхъугъ» (1970), «Хэхъоныгъэм илъэоянэхэр», «Адыгэ фольклор», «МыкIосэрэ жъуагъохэр», нэмыкIхэри.

УрысыбзэкIэ къыдэкIыгъэх «Идейно-художественное своеобразие адыгской литературы. 1830 — 1930 гг.» (1989). «На пути творческого поиска» (2002), ахэм афэшъхьафхэри.

Шъхьэлэхъо Абу зэпыуи зэпычи имыIэу тхэщтыгъэ, игу­пшысэ лажьэщтыгъэ. Итхы­гъэхэр бэу гупчэ ыкIи чIыпIэ журналхэм, гъэзетхэм, журналэу «Зэкъошныгъэм» къащы­хиутыщтыгъэх. Советскэ энциклопедие иным, Литературнэ энциклопедие кIэкIым ахэр къадэхьагъэх.

Ежь ихудожественнэ произведениехэри игъорыгъоу ахэм къагоуцуагъэх. Рассказхэмрэ повестьхэмрэ дэтхэу «ЛIыхъужъ машIу» (1998), «Гум хэлъ мастэр» (2004) къыдигъэкIыгъэх. Итхылъэу «ЛIыхъужъ ма­шIу» зыфиIорэ литературоведческэ IофшIагъэр, нэмыкIхэр тыркубзэкIэ зэрадзэкIыгъэх. ЗэдзэкIын IофымкIэ гъэзагъэу Абу Iоф ышIагъ, кIэлэцIыкIухэм апае С. Баруздиным итхы­лъэу «Хэт зышIыгъэр мы унэр?» ыкIи Н. Глейзаровым итхылъэу «Темыр шъыхь» зыфиIохэрэр адыгабзэкIэ зэридзэкIыгъэх. 1962-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу адыгэ литературэр гурыт еджапIэм зэрэщябгъэшIэщтым ипрограммэ иавтор, я 9-рэ классым литературэмкIэ иучебник, я 10-рэ классым иучебник, ащкIэ методикэр (гъусэ иIэу) ытхыгъэх.

ШIэныгъэ-гупшысэу ылэжьырэм готэу, адыгэ щыIэкIэ-псэу­кIэм гъэпсыкIэ-шIыкIэ хабзэхэр хэлъхьэгъэнхэмкIэ гъэза-гъэу Шъхьэлэхъо Абу Iофышхо ышIагъ. Адыгэ Хасэм иапэ­рэ зэхэщакIохэм ащыщыгъ, илъэсыбэрэ ащ ипэщагъ, етIанэ итхьамэтэ гъэшIогъагъ. Дунэе Адыгэ Хасэм изэхэщэкIуагъ, ащ ипрезидент иапэрэ гуадзэу ыкIи ипрезидентэу щытыгъ. Абу ежь игупсэ Теуцожь районымкIэ ыкIи къалэу МыекъуапэкIэ къэ­лэ Советхэм ядепутатыгъ, рес­публикэ Парламентым иапэрэ зэхэщэгъу идепутатыгъ — общественнэ-политическэ Iофы­шIэшхуагъ. ИIорэ ишIэрэ зэте­хьэу, цыхьэ ыкIи лъытэныгъэ зыфэозыгъэшIырэ гъэсэгъагъ, губзыгъагъ.

Адыгэ лъэпкъым ыпашъхьэ шIушIагъэу щыриIэм пае медалэу «Адыгеим и Щытхъу- зехь» зыфиIорэр къыфагъэ­шъошагъ. Адыгэкъалэ ыкIи Теу­цожь районымкIэ къуаджэхэу Очэпщые, Щынджые, Аскъэлае яцIыф гъэшIуагъ. Шъхьэлэхъо Абу Дунэе адыгэ академием иакадемик, Урысые Федерацием ыкIи Адыгэ Респуб­ликэм шIэныгъэхэмкIэ язаслуженнэ IофышIэшху. 1995-рэ илъэсым къыщыублагъэу УФ-м итха­кIохэм я Союз Абу хэтыгъ.

Адыгэ шъолъырым имыза­къоу, тыдэрэ чIыналъэ щыIэ адыги «Шъхьэлэхъо Абу» пIомэ, ашъхьэ къаIэты, ашIэ, агъа­шIо. Сыда пIомэ Шъхьэлахъор ­илъэпкъ дышъэу, дахэу, лъапIэу адыгэм гъунэнчъэу фэшъып­къагъ, ащкIэ зи къытенагъэп. Непэ джары тыдэ щыIэ адыги Шъхьэлэхъо Абу фэдэ лIым, губзыгъэм, цIыфышIу иным зы­кIыфэныкъохэр.

Мамырыкъо Нуриет. Сурэтхэр илъэс зэфэшъхьаф­хэм тырахыгъэх.