ТигъашIэ ренэу хэтыщт

Абу тIозэ тэ ащ ренэу теджэщтыгъ, ежьыри ицIыкIугъом къыщегъэжьагъэу ар ыштагъэу игъашIэ къыхьыгъ.

Ау мары зыщымыIэжьыр илъэс хъугъэп, тигукъао джыри мыIэсагъэу тыхэт. Тщызымыгъэ­гъупшэн лъэуж ин, лъэуж гъэшIэгъон иIэшIагъэхэмкIэ, итхыгъэхэмкIэ, игупшысэ куукIэ тищы­IакIэ къыхинагъ. ИIофшIагъэхэм, игъэхъагъэхэм къакIэ­кIуагъэхэу щытхъуцIэ зэфэшъхьафхэр, шIухьафтын инхэр иIагъэх.

Шъхьэлэхъо Абу филологие шIэныгъэхэмкIэ докторыгъ, профессорыгъ, гуманитар шIэныгъэ­хэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэкIэ щытым литературэмкIэ иотдел илъэсыбэрэ ипэщагъ, нэужым ишIэныгъэлэжь шъхьаIэу щы­тыгъ, шIэныгъэхэмкIэ Дунэе Адыгэ академием иакадемикыгъ, Адыгэ Республикэми Урысые Федерациеми шIэныгъэхэмкIэ яIофышIэшхуагъ, Урысыем итхакIохэм я Союз хэтыгъ, Адыгеим шIэныгъэхэмкIэ и Къэралыгъо премие илауреатыгъ. Адыгэ хэку хасэми, Дунэе Адыгэ Хасэми язэхэща­кIохэм, япащэхэм ренэу ахэ­тыгъ, бэрэ апэ итэу къыхэкIыгъ. Къыз­щыхъугъэ къуаджэу Очэпщыий, ар зэрыт Теуцожь районми, Адыгэкъали, Щынджыий яцIыф гъэшIуагъэу щытыгъ, «Адыгеим и Щытхъузехь» зыфиIорэ медалыр къызфагъэшъошагъэхэм ащыщыгъ. Ахэм афэдэу джыри къэплъытэн плъэкIыщтыр макIэп.

Илъэс тIокIи ымыныбжьэу ригъэжьагъэу егъэджэн-пIуныгъэ Iофым лъэпсэ пытэ щидзыгъэу егъашIэм хэтыгъ. Къызщыхъугъэ Очэпщыий, нэмыкI къуаджэхэми ащыкIэлэегъэджагъ. Анахьэу а лъэныкъомкIэ иIэпэIэсэныгъэ къызщылъэгъуагъэр Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтыр ары. Иаужырэ илъэсхэм къанэсыжьэу ащ щылэжьагъ. НыбжьыкIэмэ гъэсэныгъэу аригъэгъотырэм, егъэджэн Iофым ишъэфыпIэхэу аригъашIэхэрэм адакIоу, ахэр зэребгъэджэщтхэм фэгъэхьыгъэуи, гурыт еджапIэм ищыкIэгъэ тхылъ зэфэшъхьаф­хэуи ытхыгъэр бэ. Студентхэр зэребгъэджэщтхэ методическэ тхылъхэм, гурыт еджапIэм ищыкIэгъэ программэхэм, тхылъ IэпыIэгъу зэфэшъхьафхэм, учебникхэм ар яавтор.

А пстэуми адакIоу иныбжьыкIэгъум къыщегъэжьагъэу общественнэ-политическэ Iофхэм, ихэку, нэужым иреспубликэ, зэкIэ адыгэ лъэпкъым ягумэкI­хэм ахэщагъэу, бэри ягупчэ итэу къыхьыгъ. ВЛКСМ-м и Теуцожь райком ипэщагъ, комсомолым, партием яхэку комитетхэм ащы­лэжьагъ, Теуцожь районым, Мые­къопэ къэлэ Советым ядепутатэуи щытыгъ.

Илъэпкъ зэхашIэ, илъэпкъ гупшысэ нахь куоу, игъэкIотыгъэу къызщылъэгъуагъэр икIыгъэ лIэшIэгъум ия 80-рэ илъэсхэм хэгъэгум зэхъокIыныгъэшхохэр къызщежьэхэр ары. Адыгэ Хасэм иапэрэ зэхэщакIоу, итхьаматэу, нэужым итхьамэтэ гъэшIуагъэу илъэсыбэ къызэпичыгъ. Дунэе Щэрджэс ЗэIукIэм (МЧА) иапэрэ зэфэсэу 1991-рэ илъэсым Налщык щыкIуагъэм хэлэжьагъ, нэужым и Тхьаматэ игуадзэу, илъэсищым къыкIоцI Тхьаматэуи щытыгъ, зэIукIи, зэфэси, нэ­мыкI Iофыгъо инэу МЧА-м зэшIуихыхэрэм ишъыпкъэу ахэлажьэзэ къыхьыгъ. Адыгэ Республикэ ныбжьыкIэм изэхэщэни, ар ылъакъо пытэу тегъэуцогъэнми зиIахьышхо хэзылъхьагъэмэ ащыщ. Апшъэрэ Советэу апэу ащ щызэхащэгъагъэми идепутатыгъ. «Шъхьэлэхъо Абу шIэныгъэлэжь, кIэлэегъадж, тхакIо» тIоу къэтлъытэмэ, зэкIэ идгъэкъу­гъэу къытщэхъу. Ащ ишIэныгъи изэхашIи гъунэнчъэхэу зэрэщытыгъэхэр икъоу къэтымыубытэу къыхэкIы. Ары шъхьае, тхылъ зэфэшъхьафыбэу къыдигъэкIыгъэхэр лъэныкъуабэу зэхэлъых. ЛIэшIэгъу минхэм къакIоцI лъэп­къым къыкIугъэ тарихъ гъогур, щыIэкIэ-псэукIэу, шэн-зэхэтыкIэу къыхихыгъэхэр зэкIэ кIэрылъхьагъэх.

Нахьыпэм нэмыкIыбзэкIэ атхыгъэ, нэужым тэ тыбзэкIэ тиIэ хъугъэ адыгэ литературэм ылъапсэхэр а фольклор баим зэрэхэлъхэр иIофшIагъэхэм, итхылъхэм ащызэхэфыгъ, ащыкIэгъэтхъыгъ. АщкIи укъикIымэ, Шъхьэлэхьо Абу адыгэ литературэм итарихълэжьышхуагъ.

КъежьапIэхэм ынаIэ атетэу апэрэ лъэбэкъухэу, хъугъэ-шIагъэхэу, усэхэу, рассказхэу нэмыкI хьарыфылъэхэм лъэпкъыр арылажьэ зэхъум атхыгъэхэу гъожьы хъужьыгъэ гъэзет, журнал нэкIубгъохэм къарынэжьыгъэхэм якъыхэгъэщыжьын, кIэзыгъэнчъэу ахэр угъоижьыгъэнхэм дэмышъхьахэу ар къыгъэшIагъэм пылъыгъ. Ащи изакъоп. КъежьапIэхэм аIутыгъэхэу е нэужым литературэм къыхэу­цуагъэхэу, ау зэряфэшъуашэу зыцIэ рамыIуагъэхэр къэIэтыжьыгъэнхэр, ятхыгъэхэр хэутыжьыгъэнхэр ипшъэрылъ шъхьа­Iэу ылъытэщтыгъэ. А лъэныкъом­кIэ зэшIуихыгъэри бэ. Цэй Ибрахьимэ, Кобл Билъэустэн ятхыгъэхэр тхылъ шъхьафхэу къыдигъэкIыжьыгъэх. Меркицкэ Рэщыдэ, Натхъо Долэтхъан, Уджыхъу Адылджэрые, Уджыхъу Хъалидэ, Тыгъужъ ДышъэкI афэгъэхьыгъэу ытхыжьыгъэри макIэп.

АдыгабзэкIэ тхыгъэ адыгэ литературэ ныбжьыкIэу я ХХ-рэ лIэшIэгъум къежьагъэм итарихъ ахэр зэкIэ хэгъэщагъэхэу зэхифыгъэх. А лъэныкъом фэбгъазэми, Шъхьэлэхъо Абу адыгэ литературэм иIофыгъо инхэр ренэу инэплъэгъу итыгъэх. Ащ лъапсэу фэхъугъэ, ар лъызыгъэкIотэгъэ, зыгъэдэхэгъэ тхэкIо нахьыжъхэуи нахьыкIэхэуи Т. КIэращэм, Ц. Теуцожьым, Хъ. Андырхъуаем, Д. Кэстанэм, Къ. Жанэм, С. ЯхъулIэм, А. ХьэдэгъалIэм, И. МэщбашIэм, нэмыкIхэми афэгъэхьыгъэу ащ ытхыгъэр ма­кIэп. Иапэрэ статья инхэм ащыщэу «Адыгэ бзылъфыгъэр адыгэ советскэ литературэм къызэригъэлъагъорэр» зыфи­Iорэр «Социалистическэ Адыгеим» 1959-рэ илъэсым щылэ мазэм и 17-м къыхиутыгъ. А шъхьэ дэдэр иIэу 1963-рэ илъэ­сым тхылъ шъхьафэуи къыдигъэ­кIыгъ. Ащ ыпэкIи ыужырэ илъэс­хэми статья зэфэшъхьаф­хэр къызэкIэлъыкIуагъэх. Джаущтэу идиссертацие IофшIагъэу «Адыгэ литературэм ихэхъоныгъэ гъогухэр» зыфиIорэр игъорыгъо­зэ ыгъэхьазырыгъ, ау ащ ипхырыгъэкIын кIыхьэ-лыхьэ къышIуа­шIыгъ.

НэмыкIхэм зэрашIырэм фэмыдэ екIолIакIэхэу адыгэ литературэ ныбжьыкIэм икъэхъунрэ ихэхъонрэ афэгъэхьыгъэхэу А. Шъхьэлахъом ыгъэфедэхэрэр зыгу римыхьынхэр къэхъугъэх. Ахэм афэдэх, гущыIэм пае, адыгэ тхэкIо-просветительхэу я XIX-рэ лIэшIэгъум щыIагъэхэр, я ХХ-рэ лIэшIэгъум ия 30 — 40-рэ илъэсхэм культурэм лъэпсэ пытэкIэ хэуцуагъэхэу, ау лъэпкъ гупшысэм «дихьыхыщэу» алъы­тэгъэ С. Сихъур, Б. Коблыр, нэмыкI зырызхэр кIэгъэтхъы­гъэу къызэрэхигъэщыхэрэм пэуцужьыгъэхэр. Анахьэу aгy римыхьыщтыгъэр Цэй Ибрахьимэ фэгъэхьыгъэ тхыгъэ иныр шъхьа­фэу диссертацием зэрэхэуцуагъэр арыгъэ.

Сыд аIуагъэми, адыгэ литературэм икъэхъукIэ-къежьакIэ, ихэхъоныгъэ афэгъэхьыгъэ апэрэ IофшIэгъэ-зэфэхьысыжь куур диссертацие зэрэхъугъэм уебгъукIон плъэкIынэу щытыгъэп. 1968-рэ илъэсым ар Тбилиси щыпхырыкIыгъ. Нэужым Шъхьэлэхъо Абу иушэтын-зэхэфын Iофхэр джыри нахь куоу, игъэ­кIотыгъэу, лъэныкъо зэфэшъхьафхэр къызэлъаубытхэу ыпэкIэ лъыкIотагъэх. Я 70-рэ илъэсхэм къыдэкIыгъэ тхылъхэм ар къаушыхьаты.

Шъхьэлэхъо Абу иушэтын Iофхэм нахь защыхэхъуагъэр илъэс 17-рэ Адыгэ кIэлэегъэджэ институтым зыщылэжьэгъэ нэуж 1977-рэ илъэсым Адыгэ шIэныгъэ-ушэтэкIо институтым — джы АРИГИ-м зызегъэзэжьыр ары. Мыщ литературэмрэ фольклорымрэ ясектор пащэ щыфэ­хъугъ, институтым щызэшIуахырэ Iоф­шIэнхэм пытэу ахэуцуагъ. Анахь Iоф шъхьаIэу джыри мыщ щы­лъигъэкIуатэщтыгъэр адыгэ литературэм итарихъ изэгъэфэн, итхын арыгъэ.

«Адыгэ литературэм итхыдэ иIофыгъохэр» зыфиIорэ тхылъи­тIур 1979 — 1980-рэ илъэсхэм къыдагъэкIыгъэх. Ащ дакIоу мы секторым адыгэ IорIуатэхэм ащыдэлэжьэрэ А. ХьэдэгъалIэм­рэ Щ. Хъутымрэ зэхагъэуцогъэ тхылъитIоу «Адыгэ фольклор» зыфиIорэр Абу иIахьышхо хэ­лъэу къыдэкIыгъ. Ежь иушэтын Iофхэри зэпигъэущтыгъэхэп. Анахь къахэщыгъэмэ ащыщыгъ «Сатыр­хэм якъэхъукI» зыфиIорэ тхы­лъэу 1981-рэ илъэсым къыди­гъэкIыгъэр. Ащ ипэублэ гущыIэ мырэущтэу щитхыщтыгъэ: «Литературэм ихэхъоныгъэ гъогу нафэ зыхъущтыр, ащ проблемэу зэшIуихын фаехэр, тенденциеу иIэхэр бгъэунэфын зыплъэкIыщтыр, зэфэхьысыжь тэрэзхэр шIыгъэ зыхъущтыр художественнэ творчествэм иявление пэпчъ куоу зэгъэшIагъэ зыхъукIэ ары». Ежь игупшысэхэри джащ фэдэу тхылъым щызэгъэфагъэх. А гъунапкъэм илъэу Хъ. Андыр­хъуа­ем, Ц. Теуцожьым М. Пэ­рэныкъом, А. ХьэдэгъалIэм, Хь. Шъхьаплъэкъом ятхыгъэ хэушъхьафыкIыгъэхэр е ятворчествэ зэрэпсаоу зэхефых. Анахь унаIэ зытеудзэрэмэ ащыщ жэрыIо усэкIо Iазэщтыгъэу Абрэдж Юсыф икъэбарэу къы­Iуатэрэр.

Ыпэрэ IофшIагъэхэри зэрахэтхэу а пстэури доктор хъуным пае ыгъэхьазырыгъэ диссертацием пкъынэ-лынэхэу хэуцуа­гъэх. УрысыбзэкIэ зэритхыгъэм фэдэу ышъхьи къэтIон: «Национальная специфика идейно-художественного становления адыгейской литературы (1830 — 1980 гг.)». 1986-рэ илъэсым ари Тбилиси щыпхыригъэкIыгъ. Ар ылъапсэу, ау нахь зегъэ­ушъом­бгъугъэу «Идейно-художественное становление адыгейской литературы» зыфиIорэ мо­нографие иныр 1988-рэ илъэ­сым къыдигъэкIыгъ. Диссертациеми, тхылъыр къызыдэкIыми уасэ афэзышIыгъэхэм Абу игупшысэ зэфэхьысыжьхэр къы­ха­гъэщыгъэх, илъэс пчъагъэхэм ыугъоигъэр, зэригъэфагъэр адыгэ литературэ шIэныгъэм ихэхъоныгъэшхоу зэрэщытыр хагъэунэфыкIыгъ.

Мы IофшIагъэхэм къызэлъаубытырэ илъэс гъунапкъэхэм унаIэ атемыдзэн плъэкIырэп — я XIX-рэ лIэшIэгъум ия 30-рэ илъэсхэм къащежьэ: Хъан- Джэрые, Нэгумэ Шорэ, Къаз- Джэрые ялъэхъан. АщкIэ Шъхьэ­лахъом пшъэрылъышхо зыфи­шIыжьыгъагъ: адыгэ литературэр илъэси 150-м къыриубытэу зы идейнэ-эстетическэ пкъынэ-лынэ зэикIэу зэхифынэу 1917-рэ илъэ­сым ыпэкIэ щыIэгъэ адыгэ гушъхьэлэжьыгъэмрэ (фольклори жэрыIо литератури зэрэхэтэу) адыгэ литературэ ныбжьыкIэмрэ зэпыпчын умылъэкIын гъунапкъэ азыфагу зэрэдэмытыр къыгъэшъыпкъагъ.

Мы IофшIагъэхэм нэрылъэгъу къашIыгъ адыгэ жэрыIо литературэ лъэпкъым зэриIагъэри. Ар зэхэзылъхьэгъэ усэкIо-орэдыIо цIэрыIохэм ащыщыбэхэри Шъхьэ­лэхъо Абу къыхигъэщыжьыгъэх: Шапсыгъэ Осмэн, Лилыхъу Нэшъу, Цэй Тэтэршъау, Джэнчэтэ Къуйнэшъу, Сэлэчэрыекъо Дэгур, Хьаджэбыекъо (Абрэдж) Юсыф, Хьамакокъо ХьапытI (Бэчый Хъусен), Аулъэ Тхьайшъау, Тыу Щэрабыку, Теуцожь Цыгъу, нэмыкIыбэхэри. Ахэм ежь абзэкIэ тхэкIэ-еджакIэ ашIэщтыгъэп, ащ фэдэ амали ащыгъум щыIагъэп. Ау къакIэныжьыгъэ произведениехэу «Щынджые быгъужъым иорэд», «Емзэщ иорэд», «ПцэнтхьалIэм ыкъуитIу», «Цырац», «Мэзгуащ», нэмыкIыбэхэми непэ уяджэжьы зыхъукIэ, умыгъэшIэгъон, урамыгушхон умылъэкIэу IэпэIэсэныгъэшхо зэрахэлъыгъэр нафэ къыпфэхъу. Ахэр зэкIэ иIэубытыпIэхэу адыгэ литературэ ныбжьыкIэм икъэхъукIэ, ихэхъуа­кIэ, игъогухэр зэхефых. Зы лъэныкъомкIэ, лъэпкъым ихудожественнэ гупшысакIэ, ащ усэ-пшысэ зэхэлъхьэкIэ, къэгъэлъэгъокIэ амалхэу зэригъэуIугъэхэр, адрэмкIэ, литературэ нахьыжъхэм, анахьэу урыс литературэм ящысэ мэхьанэу иIэр джыри зэ нэрылъэгъу къешIы. А пстэуми адакIоу лъэпкъ литературэм изэгъэшIэн-зэхэфынкIэ джыри шIэгъэн фаехэри хеушъхьафыкIых.

1990-рэ илъэсым къыдигъэкIыгъэ тхылъыкIэу «Шъыпкъагъэр — шэтапкъ» зыфиIорэм а гуп­шысэр зэрэпсаоу пхырыщыгъ. Мыр лъэныкъо хэхыгъэ горэхэмкIэ ыпэрэ тхылъхэм атекIы. Ар хъугъэ-шIэгъэ лъапсэу тхылъым иIэми, фольклорым, орэдыжъхэм, анахьэу адыгэ лIыхъужъхэм афэгъэхьыгъэхэм, зэхэфыкIэ- екIолIакIэу апигъохырэми къахэщыгъ.

А тарихъ-лIыхъужъ орэдхэм якъэхъукIэ-зэхэлъхьакIэ, къэгъэ­лъэгъокIэ амалхэу агъэфедэхэрэр ащ фэдэу куоу нахьыпэкIэ зыми зэхифыгъэп. Ащ фэд «ПсынэкIэчъ мычъакъу» зыфиIорэ статьяу нарт эпосым ехьылIэгъэ гуры­шэ-гупшысэхэр зыпхырыщыгъэри. Ахэм адакIоу лъэхъаныкIэм ижьыкъащэ тхылъым зэрэпсаоу къыхэщы. Нахьыпэм тхакIуи, шIэныгъэлэжьи зэрэфаехэу зылъыIэсын амылъэкIыщтыгъэ фактыбэмэ мыщ уащыIукIэщт. Ахэр титхэкIэ-еджакIэ къызэрежьагъэм, тихьарыфылъэхэм язэхэгъэуцон пылъыгъэхэм, тхэкIо, гупшысэкIо, зэхэщэкIо гъэшIэгъонхэу тарихъым хэкIо­кIэ­жьынхэу ежьэгъагъэхэм —Сихъу Сэфэрбый, Кобл Билъэустэн, Ащкъэнэ Исмахьил, Мэщ­фэшIу Шъалихь, Пэнэшъу Ис­хьакъ, КIубэ Щэбан, нэмыкI­хэми япхыгъэх.

Мы тхылъым джыри зэ нэры­лъэгъу къешIыжьы Шъхьэлэхъо Абу ынаIэ лъэпкъ жэрыIо пса­лъэм, духовнэ кIэныжъ баим ренэу зэратетыгъэр. Ар къыз­хэкIыгъэ лъэныкъохэм ягугъу тшIэу хъугъэ. ИкIэлэцIыкIугъом къыщыублагъэу адыгэ пшысэжъ- тхыдэжъ-орэдыжъхэр дэгъоу зэришIэщтыгъэхэми, егъэджэн- пIуныгъэ Iофышхоу кIэлэегъэджэ институтым адыгэ студентхэм ащыдызэрихьэщтыгъэми, литературэ ныбжьыкIэм икъежьэпIэ лъапсэхэр шIокIыпIэ имыIэу фольклорым зэрэхэлъхэр зэриушэтырэми пытэу ар япхы­гъагъ. Ахэм къапкъырыкIыгъ къыкIэлъыкIогъэ тхылъэу «МыкIосэрэ жъуагъохэр» (1994) зыфиIорэр. Мыщ «Адыгэ лIы­хъужъ­хэр» ыIоу шъхьэ фишIынэуи тефэщтыгъэ. Къэугупшысыгъэуи, щыIэгъэ шъыпкъэу тарихъ чыжьи, тарихъ благъи къахэнэжьы­гъэхэуи дэтыр бэ. Нарт эпосымкIэ къежьэшъ, лIэшIэгъухэм къакIоцI Мысыр (Египет) хэгъэгум пачъыхьэгъур щызыIыгъыгъэ адыгэ мамлюкхэмкIэ къырэ­кIошъ, адыгэ чIынэлъэжъым къыщыхъугъэ-къыщышIагъэхэм ягупчэ итыгъэхэмкIэ кIэкIыжьэу мыщ Абу щызэрищэлIэжьыгъэр бэдэд.

А пстэуми къакIэкIогъэ шIогъэшхом уасэ фэшIыгъуай. Адыгэ къэралыгъо университетым илъэпкъ факультет истудентхэр реджэнхэу тхылъитIу хъурэ учебник ытхыгъ, 2014-рэ илъэсым къыдигъэкIыгъ.

IорIуатэм ренэу ынаIэ тетыгъэми, адыгабзэкIэ тхыгъэ литературэм фэгъэхьыгъэ шIэныгъэлэжьын Iофыр Шъхьэлэхъо Абу зыкIи IэкIыб ышIыгъэп. Ар апэрэ гъомылэу иIэзэпытыгъ. Аужырэ илъэс 20-у къыгъэшIэжьыгъэм Iофышхоу ышIагъэми ар нэрылъэгъу къыпфишIыщт. Ежь ышъхьэкIэ иехэми, нэмыкI­мэ атхыгъэхэу къыугъоижьи зэхиугъэуцуагъэхэми, тхылъ зыбгъупшI къыдигъэкIыгъ, нахьыпэрэм фэдэу гъэзет, журнал нэкIубгъохэми къащыхиутыгъэр бэ, нэмыкI IофшIагъэхэми ахэлэжьагъ. Ахэр ягъэпсыкIэ-зэхэтыкIэкIэ купищэу бгощынхэ плъэкIыщт. Апэу зигугъу къэп­шIыщтхэм ащыщ «Адыгэ литературэ учебникэу я 10-рэ классым пае» ыIуи гъусэхэр иIэу ытхыгъэр а уахътэм тIогъогогъо къызэрэтырадзэжьыгъэр.

Адрэ купым хэхьащтых «Лъэпкъ шIэжьым иджэныкъо машIу» (1999), «ЩыIэныгъэр. Литературэр. ПIуныгъэр» (2002), «На пути творческого поиска» (2002), «Псалъэм илъэкI, уахътэм ижьыкъащ» (2009), «Лъэпкъым идунай псалъэм ылъапс» (2009) зыфиIохэрэр. Мыхэр тхылъ зэикIхэу монографием фэдэхэп, илъэс зэфэшъхьафыбэхэм ытхы­гъэ, къыхиутыгъэ статья, очерк, эссе зэхэугъоягъэх. Аущтэу зэрэщытми шIуагъэ хэлъ. — Абу зыгъэгумэкIыщтыгъэ щыIэныгъэ, литературэ Iофыгъуабэхэр зэхэубытагъэхэу уапашъхьэ къыра­гъэуцох. Мы зигугъу къэтшIыгъэ­мэ ахэпхъагъэу ящэнэрэ тхылъ купэу къыдигъэкIыгъэр «хэкIо­кIэжьынкIэ ежьэгъагъэх» зыфэтIогъэ тхакIомэ ащыщхэм япроизведение угъоигъэх.

«Адыгэ литературэм итхыдэ» тхылъищ АРИГИ-м урысыбзэкIэ къыщыдагъэкIы зэхъуми Абу ишъыпкъэу хэлэжьагъ. Ар 1999 — 2006-рэ илъэсхэр арых. Iофыр ащ къыщыуцугъэп. Адыгэ литературэм итарихъ адыгабзэкIэ тхыгъэн фаеу Абу зиIощтыгъэр бэшIагъэ. А Iофми ежь кIэщакIо фэхъугъ. Iоф дэзышIэщтыгъэ шIэныгъэлэжь куп игъусэу ащи ублапIэ фишIыгъ. Апэрэ томыр изакъоу ытхыгъ пIоми хъунэу (Шъхьэлэхъо Дарикорэ Агъырджаныкъо Симхъанрэ шъхьэ зырыз атхыгъ) ыгъэхьазыри, 2008-рэ илъэсым къыдигъэкIыгъ. ЯтIонэрэ томри хьазырэу щылъ. Ау ахъщэ имыкъум къызэтыреIажэ.

Ащи изакъоп. 2014-рэ илъэсым Абу итхыгъэ зэхэугъоя­гъэхэу тхылъищ нэкIубгъо 1866-м къехъоу къыдэкIыгъ.

Шъхьэлэхъо Абу адыгэ тхэкIо IэпэIасэхэм зэу ащыщ зэрэтIогъагъэми къыфэдгъэзэжьын. Лъэпкъым иIорыIуатэхэм, итхыдэжъ-орэдыжъхэм, игушъхьэлэжьыгъэ байхэм афэгъэхьы­гъэу ытхыгъэхэм, зэригъэфэгъэ Iоф­шIагъэхэм уяджэ зыхъукIэ, шIокIыпIэ имыIэу ар уапашъхьэ къеуцо. Тхэн Iофыр ащ зыригъэ­жьэгъагъэри бэшIагъэ. Лые хъу­нэпщтын иапэрэ тхыгъэ цIыкIоу къоджэдэсхэм гъэзетхэр игъом къазэрафамыхьхэрэм игумэкI зыхэлъыр илъэс 11 нахь ымыныбжьэу, джыри къоджэ еджапIэм чIэсызэ 1940-рэ илъэсым мэкъуогъум и 27-м хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» къызэрэхиутыгъагъэм игугъу къэпшIыныр. Джаущтэу публицистэу рагъэжьэгъагъ. Ащ къыщы­ублагъэу тхыгъэ-хэуты­гъэу ащ иIэр цIыкIуми иными, ацIэхэмкIэ къэплъытэн хъумэ, 500-ми шъхьарыкIыгъ. Ахэм бэрэ къахафэщтыгъэх рассказхэр, тхыдэ кIэкIхэр, художественнэ-образнэ гупшысэкIэ-тхакIэм зэлъиIыгъхэу нэ­мыкI тхыгъэхэр.

КIэмыгъэтхъын плъэкIыщтэп Шъхьэлэхъо Абу матхэми мэгущыIэми иадыгэбзэ-ныдэлъфыбзэ идэхагъи, иIэшIугъи зэриIэрылъхьэр. Мы тхылъхэм ар джыри зэ къаушыхьатыжьыгъ. КъызтегущыIэрэр IупкIэу, сурэт шIы­гъэм фэдэу уапашъхьэ къырегъэуцо, игущыIэ щэрыокIэ анахь зэхэфыгъое зэхашIэри, гупшысэри къыплъегъэIэсых. ЗыфэIэзэ дэдэр зэгъэпшэн Iофыр ары. Хъугъэ-шIагъэм, гупшысэм, анахьэу цIыфым ыгу ихъыкIырэ-ишIыкIыхэрэм уахищэн зыхъу­кIэ, а зэгъэпшэныр иIэрылъхьэ шъыпкъ. УебгъукIон умылъэкIы­нэу анахьыбэрэ ыгъэфедэу ащкIэ зы щысэ. Ар машIор, мэшIо тхъуабзэр, мэшIо топыр, мэшIо жъокур, ахэм укъастыныр, укъа­жъэныр, цIыф зэхашIэр, гуихъы­кIыр ахэмкIэ къытыныр ары. Апэрэ тхылъым «ЛIыхъужъ машIу» ыIуи зэреджагъэри аукъо­дые Iофэп. Тхыдэу «Борэ­къогупчэIуашъхьэм» мырэущтэу хэт: «Бгъэм мэшIо жъокур щэ­жъэражъэ, гур мэсты, мажъэ, зэгочы». ЦIыфмэ къяхъулIэгъэ тхьамыкIэгъошхор, нысащэр хьадагъэкIэ зэблахъун фаеу зэрэхъугъэр джаущтэу къегъэлъагъо.

Ежь Шъхьэлэхъо Абуи джащ фэдагъ. Лъэпкъ гумэкIхэм, Iоф зэшIомыкIхэм зарихьылIэкIэ ыгу щышIэрэр джа ежь къызэритхыжьыщтыгъэм фэд. Ар укъэзыгъэфэбэрэ джэныкъо машIоуи хъущтыгъэ. БэшIагъэ ар зызэкIигъэнэгъагъэри, кIуасэщтыгъэп, кIосэщтэп ыкIи итхыгъэ-IэшIагъэ­хэр щэIэфэхэ.

Мамый Руслъан. Филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор.