Адыгэ бзэшIэныгъэм илэжьэкIошхуагъ

ЦIыф пэпчъ ежь фыхэхыгъэ щыIэныгъэ гъогу къырэкIо. Одэжьдэкъо Хьаджэмэт ищыIэныгъэ гъогу къызэрыкIоу пIон плъэкIыщтэп.

Непэ фэдэ мафэм илъэси 110-кIэ узэкIэIэбэжьмэ ар Кубанскэ хэкумкIэ Екатеринодарскэ отделым щыщ къуаджэу Аскъэлае къыщыхъугъ. Къызэрыхъухьагъэр мэкъумэщышIэ унагъоу щытыгъ. Сабыим мэфэ заулэ нахь ымыныбжьэу янэ имыIэжьэу къэнэ, илъэсибгъу ыныбжьэу яти шIокIоды. Тхьаркъохъо Юныс къызэритхырэмкIэ, ар Гъобэкъуае кIуагъэу дащыхи аукIыгъэмэ ахэфэгъагъ (АМ, 1994).

Мэзаем и 15-м, 1926-рэ илъэ­сым Хьаджэмэт комсомолым хэхьэ, а илъэс дэдэм Адыгэ кIэлэегъэджэ техникумэу Краснодар дэтым чIэхьэ ыкIи ар 1930-рэ илъэсым къеухы. Ащ ыуж Ростов дэт Темыр-Кавказ коммунистическэ университетым икомсомольскэ отделение щеджэ ыкIи къеухышъ, IофшIэныр регъажьэ. Мы лъэхъаныр адыгэ тхэн-еджэн Iофымрэ тхылъ тедзэн Iофымрэ язэхэщэн зыкъегъэIэтыгъэнымкIэ мэхьанэшхо зиIэгъэ лъэхъанэу щытыгъ. Хьаджэмэт Адыгэ тхылъ тедзапIэмрэ хэку гъэзетэу «Колхоз быракъ» зыфиIорэмрэ илъэс заулэрэ Iоф ащешIэ.

Техникумым чIэсзэ, Хьа­джэмэт усэ зэхэлъхьанымкIэ апэрэ лъэбэкъухэр ешIых. Усэу ытхыхэрэр хэку гъэзетым, альманахым къыхаутых. ГущыIэм пае, 1929-рэ илъэсым «Адыгэ шъхьафит» зыцIэ сборникым «Адыгэ пшъашъ», «Маим и Апэрэ Маф» зыфиIохэрэ усэхэр къыдигъэхьэгъагъэх. Мы уахътэр ары ащ иапэрэ научнэ-популярнэ тхылъ зитхыгъагъэр. Ар динымрэ шIэныгъэмрэ дунаим игъэпсыкIэ къыраIуалIэрэмэ яхьылIэгъагъ.

1934 — 1935-рэ илъэсхэм Хьа­джэмэт дзэ къулыкъур Къо­кIыпIэ Чыжьэм щехьы. Ащ къэ­тыфэ кIалэм къыгурыIуагъ джыри ишIэныгъэ хигъэхъон зэрэфаер. Ащ елъытыгъэу 1936 — 1940-рэ илъэсхэм Краснодар дэт Къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым бзэмрэ литерату­рэмрэкIэ ифакультет щеджэ. Ар литературэмкIэ кIэлэегъэджэ гъэсэныгъэ иIэу къеухы ыкIи гъэсэныгъэмкIэ РСФСР-м и Народнэ комиссариат Мые­къуапэ къыщызэIуахыгъэкIэ Къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым урысыбзэмрэ литературэмрэкIэ щыригъэджэнхэу Хьаджэмэт къегъакIо. Ащ ригъэ­джагъэхэм ащыщых ЗекIогъу Уцужьыкъо, Тхьаркъохъо Юныс ыкIи нэмыкIхэр. Хэгъэгу зэо­шхор къежьэ­фэкIэ Хьаджэмэт институтым щэлажьэ. А уахътэм Лъэпкъ тхылъ тедзапIэми консультантэу Iоф щешIэ.

Хэгъэгу зэошхор къызежьагъэр мазэ хъугъэ къодыеу регъажьэшъ, Одэжьдэкъо Хьа­джэмэт ТекIоныгъэр къыдахыфэ дзэм къыхэты, чIыпIабэм ащэзао. ЛIыхъужъныгъэу зэрихьагъэмэ апае орденэу «Красная звезда» (1944) зыфиIорэр, медальхэу «За героическую оборону Советского Заполярья» (1945), «За победу над Германией в Великой Отечественной войне» (1945), Рэзэныгъэ тхылъ пчъагъэ Сталиным ыцIэкIэ къы­фагъэшъуашэх. 1945-рэ илъэсым майорэу заор къеухы, къегъэзэжьы.

Мамыр IофшIэным къызыфегъэзэжьым Адыгэ научнэ-ушэтэкIо институтым Iухьи, пенсием окIофэ ащ щылэжьагъ, адыгабзэм изэгъэшIэн-изэхэфынкIэ Iофэу ышIэрэм дакIоу научнэ IофшIэныр зэхэщэгъэным фэгъэхьыгъэ пэщэ Iэна­тIэхэри ащ бэрэ дигъэцэкIагъэх. 1947 — 1953-рэ илъэсхэм Адыгэ научнэ-ушэтэкIо институтым идиректорыгъ, ащ ыуж бзэмкIэ секторым иIэшъхьэтетэу Iоф ышIагъ.

Одэжьдэкъо Хьаджэмэт адыгэ еджапIэмэ адыгабзэмрэ урысыбзэмрэ зэращызэрагъа­шIэрэр нахьышIу шIыгъэным, адыгабзэр куоу зэхэфыгъэным афэгъэхьыгъэу Iофышхо ышIагъ. ЕджапIэмэ адыгабзэр зэращакIущтым ипрограммэ зэхигъэ­уцоуи къыхэкIыгъ, Iэшъхьэмэфэ Даутэ зэхигъэуцогъэ учебникмэ программыкIэм елъытыгъэу ахэплъэжьмэ, ахэIэзыхьажьзэ, пчъагъэрэ къыдигъэкIыжьыгъэх, зэреджэхэрэ тхылъхэр рецензировать, редактировать шIыгъэнхэм иIахьышIу хишIыхьагъ, урысыбзэмкIэ учебникэу адыгэ еджапIэмэ ащагъэфедэрэмэ ятхыни хэлэжьагъ.

Хьаджэмэт урыс литературэм ипроизведение анахьышIумэ адыгэхэр афэгъэнэIосэгъэнхэмкIи Iоф гъэнэфагъэ ышIагъ. ГущыIэм пае, М. Лермонтовым ироманэу «Тиуахътэ илIы­хъужъ», Эльмар Грин иповестэу «Жьыбгъэр къыблэм къекIы» зыфиIохэрэр ыкIи нэмыкIхэр адыгабзэкIэ зэридзэкIыжьыгъэх.

Одэжьдэкъо Хьаджэмэт исэнэхьаткIэ зыфэгъэзагъэр адыгабзэм изэгъэшIэн ары. Ащ инаучнэ IофшIагъэмэ адыгэ бзэшIэныгъэм чIыпIэ гъэнэфагъэ щаубытыгъ. Адыгэ бзэшIэны­гъэм иIофыгъомэ ащыщэу зэригъэшIэнэу, зэхифынэу Хьаджэмэт анахьыбэу зыпылъыгъэр адыгэ литературабзэм ихэхъоныгъэ гъогу, ащкIэ урысыбзэм къы­хэкIэу е урысыбзэмкIэ къикIхэу адыгабзэм къыхэхьагъэхэ гущыIэмэ мэхьанэу яIэр ары. Мы Iофыгъохэм яхьылIагъэу ытхыгъэхэ статьяхэр Адыгэ научнэ-ушэтэкIо институтым къыдигъэкIыгъэ «Ученэ запискэхэм», альманахэу «Зэкъошныгъэм» къарыхьагъэх. Мы Iофыгъомэ афэгъэхьыгъэу ежь игупшысэхэр хэку гъэзетмэ яджэрэмэ адигощэуи пчъагъэрэ къыхэкIыгъ.

Адыгэ гущыIалъэмэ якъыдэгъэкIынкIэ Хьаджэмэт Iофышхо ышIагъ. МыщкIэ анахьэу хэбгъэ­унэфыкIынэу зытефэрэр «Урыс- адыгэ гущыIалъэу» Одэжьдэ­къом иредакциекIэ къыдэкIы­гъэр ары. Мы гущыIалъэр IэкIыб хэгъэгу, лъэпкъ гущыIалъэхэр къыдэзыгъэкIырэ къэралыгъо тхылъ тедзапIэм 1960-рэ илъэсым къыщыдигъэкIыгъ. Ар къы­хэутыным фигъэхьазыры зэ­хъум Хьаджэмэт мэзэ пчъагъэрэ Москва къэтыгъ, тхылъ тедзапIэм IэпыIэгъу фэхъугъ, гущыIалъэр нахь дэгъу зэрэхъуным Iоф къыщыдишIагъ.

«Адыгэ-урыс гущыIалъэу» 1975-рэ илъэсым Мыекъуапэ къыщыдэкIыгъэми Хьаджэмэт иIофшIэгъэшхо хэлъ. Ащ гущыIалъэм щыщ Iахьышхо зэридзэкIыгъэ, буквэ 15-мэ атефэрэ гущыIэлъэ статьяхэр ыгъэхьазырыгъэх.

«Адыгэ орфографическэ гущыIалъэу» 1968-рэ илъэсым Мыекъуапэ къыщыдэкIыгъэр зэхэзыгъэуцуагъэхэми Хьа­джэмэт ащыщ.

Ащ тетэу адыгабзэмкIэ къы­дэкIыгъэ анахь гущыIэлъэ инмэ янахьыбэмэ ащ ишIэныгъэрэ ыкIуачIэрэ ахилъхьагъ. Джыри ытхынэу бэмэ ынаIэ атетэу, ау ахэр ыгъэцэкIэнхэу игъо имыфагъэу, илъэс 70-м нэмысызэ ащ идунае ыхъожьыгъ.

ШIэныгъэлэжьхэм ащыщхэм шIукIэ игугъу бэрэ ашIыгъ. «ЦIы­фыр пхэмытыжьы зыхъукIэ, ащ нахь уегупшысэжьы, — еIо Тхьаркъохъо Юныс, — шIуагъэу хэлъыгъэхэри щыкIагъэу фэхъу­гъэхэри зэогъапшэх. Хьаджэмэт шIушIагъэрэ дэхэIуагъэрэ бэу къыгъэнагъ, ицIыфыгъэ пшъэ­рылъ зэхишIэу, ежь ышIэн фае горэ ымышIэу къызэрэтемынэным ренэу ынаIэ тыригъэтыщтыгъ. Сыдигъуи ар бэрэчэтэу, ыгукIэ хьалэлэу, нэмыкIмэ ишIуагъэ аригъэкIы шIоигъоу зекIощтыгъэ, цIыфыбэми Iэпы­Iэгъу афэхъугъ. Ахэм ащыщых ышэу Хэгъэгу зэошхом щыфэхыгъэ Мосэ къыщинэгъэ сабыйхэу алъэ тыригъэуцуагъэхэр, ри­гъэджагъэхэр, ыпIугъэхэр. Ежь Iоф зыдишIэу зыхэтыгъэхэми гъэсэпэтхыдэ дахэ зэриIуагъэу, гъогу тэрэз хихынымкIэ ыгъэгъозагъэу ахэтыри макIэп» (АМ, 1994)

Непэ Одэжьдэкъо Хьаджэмэти ишъхьэгъусэу Александра Бахтинари къытхэтыжьхэп, ау ахэм ялъфыгъэхэу Нинэрэ Аслъанрэ ятэ иIофшIагъэхэр агъэлъапIэх, иIэпэрытххэр, яни яти ясурэтхэри яунэгъо архивхэм ахэлъых. А архив- хэм ащыщхэр институтми къа­хьыгъэх ыкIи непэ ахэр сайтым къидгъэуцонхэ тлъэ­кIыщтых. Ахэм ащыщ, гущыIэм пае, Одэжьдэкъо Хьа­джэмэт икандидатскэ диссертациеу «Адыгабзэм хэт урыс гущы­Iэхэр» («Русская лексика в адыгейском языке») зыфиIорэр. Ар 1955-рэ илъэсым Москва ыгъэхьыгъагъ, ау кандидатскэ степеныр къыгъэшъыпкъэжьынэу хъугъэп. Ащ фэд, адыгэхэм урысыбзэр зэрэзэрагъэшIэщтхэ тхылъхэм ащыщхэм яIэпэрытххэри къыхэмыуты­гъэхэу къэнагъэх. Къыхауты­гъэ­хэу, зэрырагъэджагъэхэри ахэлъых.

Непэ тэ Одэжьдэкъо Хьа­джэмэт адыгабзэм иушэтынкIэ, бзитIушIэныгъэмкIэ, зэреджэщтхэ тхылъхэм, гущыIалъэхэм язэхэгъэуцонкIэ иIофшIагъэ­хэмкIэ тыгу къинагъ, ахэр непи игъэ­кIотыгъэу тэгъэфедэх. Ежьы­ри адыгэ лъэпкъыр зыгъэ­баигъэ, зыгъэиныгъэ жъогъобынэу ташъхьагъ итым зы анахь жъогъо шIэтэу ахэт.

Анцокъо Сурэт.

Филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат, гуманитар шIэныгъэхэм апылъ Адыгэ республикэ институтым бзэшIэныгъэмкIэ иотдел ипащ.