Нартхэм яхьылIагъэу Iуагъи, тхыгъи мымакIэу щыIэми, ахэм ядунай джыри зэмыгъэшIагъэу, зэхэмыфыгъэу хэтыр зэрэбэр къыгъэнэфагъ бэмышIэу къыдэкIыгъэ тхылъэу «Мир нартов» зыфиIорэм.

Ар зытхыгъэр шIэныгъэлэжь— фольклористэу, нартоведэу, мифологэу, тхакIоу, журналистэу, адыгэ дунаим щашIэрэ Къуекъо Асфар.

«ЗэкIэри зыгорэм къыщежьэ: дунаир – Тхьэшхом, псыхъохэр – псыпэхэм, мэзыр – чъыгхэм, пчэдыжьыр – нэфшъагъом, пчыхьэр – тыгъэр зытIысыжьыкIэ, фольклорыр – жэрыIо народнэ творчествэм, нартхэр… нартхэм.

КъыздикIыгъэхэри, мы чIыгум къызэрэтехьагъэхэри зышIэрэр ахэр къэзыгъэхъугъэхэ, ежь фэдэу зышIыгъэхэр ары. ЗыдакIощтыгъэхэри зыкIакIощтыгъэ­хэри тшIэрэп. Усэрэжъ зы­рызхэм зэралъытэщтыгъэмкIэ, нартхэр нэмыкI дунай горэм къикIыгъэхэу, мы дунаим пшъэ­рылъэу щыряIэр загъэцакIэм, ащ текIыжьыгъэхэу ары. Пшъэ­рылъэу яIагъэр цIыфхэм IэпыIэгъу афэхъунхэр, ахэр зыщыпсэущтхэ чIыгум ешIушIэнхэу, агъэхьазырынэу, дунаеу зыщыщыIэщтхэм ехьылIэгъэ шIэныгъэ­хэр афызэIугъэкIэгъэнхэр арыгъэ, — къыщеIо авторым пэублэ гущыIэм. — СэркIэ мэхьанэшхо зиIэр нартхэр зэрэщыIагъэхэр, зэгупшысэщтыгъэхэр, зыпылъыгъэхэр, ежьхэмкIэ анахь мэхьанэ зиIагъэр зэзгъэшIэныр ыкIи сщымыгъупшэныр ары».

«Нартмэ ядунай» лъэныкъуа­бэ къызэлъызыубытырэ IофшIэгъэшхоу щыт. Ащ авторым къы­угъоихи зэригъэфэжьыгъэ мифологическэ материал 30-м ехъу дэт, пщыналъэхэр, зекIо­кIэ-шIыкIэхэр, шэн-хабзэхэр къыдэхьагъэх. КъэкIырэ пкъыгъо зэфэшъхьафхэм, мыжъохэм, къушъхьэхэм, нэмыкI пкъыгъо­хэм нартхэм псэ зыпытхэм зэрэрагъапшэщтыгъэм… ыкIи нэмыкI лъэныкъохэм яхьылIэгъэ IофшIэгъабэ къыдэхьагъ.

Тхылъым къыдэхьагъэх наукэм, просветительствэм, ти­дунэететыкIэ афэгъэхьыгъэ философскэ гупшысэхэр. Ахэр зэкIэ адыгэм идунэе— лъэгъукIэ, идунэегуры­IуакIэ япхыгъэхэу щытых.

Кавказым щыпсэурэ нэмыкI лъэпкъхэми нарт эпос зэряIэр къыдилъы­тэзэ, зэгъэпшэн материалыбэ мыщ Къуекъом къыдигъэхьагъ. Кавказым ис ткъошхэм ар ятынэу авторым елъытэ.

Тхылъым ехьылIагъэу мы мафэхэм гущыIэгъу тшIыгъэ Къуекъо Асфар, IофшIэгъэшхомкIэ шIэныгъэлэжьым тыфэгушIуагъ.

— Мы тхылъым илъэс 40 фэдизрэ Iоф дэс­шIагъ, — къеIуатэ Асфар. — А уахътэм къы­кIоцI чIыпIэ зэфэшъхьафхэм къащысыугъоигъэ материалхэр зэзгъэ­шIагъэх, зэхэсфыгъэх. Тэ тихэгъэгу имызакъоу, нэмыкI къэралыгъохэу адыгэхэр зыщыпсэухэрэми сащыугъоягъ, къащыстхыжьыгъэх. А зэпстэуми яшIуагъэ къэкIуагъ тхылъэу стхы­щтыр зэхьылIагъэр нахь куоу зэзгъэшIэнымкIэ. Сэ сишIошIыкIэ, нарт эпосым, адыгэ мифологием язэгъэшIэнкIэ материалэу тхылъым къыдэхьагъэхэм мэхьанэшхо яI.

— Нартхэм уакъыфэкIонэу зэрэхъугъэр?..

— 1980-рэ илъэсым Адыгэ научнэ-ушэтэкIо институтым ХьэдэгъэлIэ Аскэррэ Шъхьэлэхъо Абурэ сырагъэблагъи къыздэгущыIагъэх наукэм сыпыхьанэу, анахьэу адыгэ фольклорым, ащ щыщэу нарт эпосым иугъоин, изэхэфын зыфэзгъэзэнэу къысаIуагъ. Ахэм сызэрагъэгъозагъэм теткIэ литературэм и Институтэу Шота Руставели ыцIэ зыхьэу Тбилиси дэтым иаспирантурэ сыкIуагъ ыкIи соискатель сыхъугъ.

Профессор цIэрыIоу, академикэу Чиковани ишъыпкъэу къысиIуагъ мифологиемрэ нарт эпосымрэ зэрэзэхахьэхэрэм ехьылIагъэу темэр къыхэсхынэу. «Мифологиемрэ эпосымрэ адыгэ лъэпкъым идунэелъэгъукIэ лъапсэ фэхъух. Ахэр зэбгъэшIэнхэр адыгэ наукэмкIэ зигъо шъыпкъэ Iофыгъоу щыт. Илъэсхэр зытешIэхэкIэ а темэм зызэрэфэбгъэзагъэм тефэрэ уасэ фэпшIыжьыщт», — къысиIогъагъ ащ. Джары нартхэм якъэ­бархэм зафэзгъэзэнэу зэрэ­хъугъэр.

Мы тхылъыр шIэныгъэлэжьым угъоен, зэхэфын IофшIэнэу ышIагъэм къыкIэкIуагъ. Ащ нэмыкIэу научнэ IофшIэгъабэ мы темэмкIэ научнэ журналхэм къадигъэхьагъ, гъэзетхэм къыхаутыгъ. Илъэс зэкIэлъыкIо­хэм Адыгэ телевидением «Джэныкъо машIор» щигъэхьазырыгъ. Адыгэ гъэзетым фольклор материалхэу ыугъоигъэхэм ащыщыбэ къыхиу­тыгъ.

Асфар зы шэн дэгъу хэлъ, сыдигъо уIукIагъэми, наукэм хэзыщагъэ­хэу Хьэ­дэгъэлIэ Аскэр, Шъхьэ­лэхъо Абу ягугъу къы­шIыщт, «аIогъагъ, ашIэ­гъагъ» ыIозэ къатегущыIэщт. Ахэм япхыгъэ хъу­гъэ-шIагъэхэм тхылъым чIыпIэ гъэнэфагъэ щаубыты. Хьэдэгъа­лIэм нартхэм япхыгъэ наукэм Iофэу щи­шIагъэм осэшхо ритэу ренэу зыфегъазэ.

— ХьэдэгъалIэм бэ сызыфигъэсагъэр. ЧIыпIэ зэфэшъхьафхэм тызадифэу хъугъэ, ары пэпчъ згъэ­шIагъоу, шъхьэ­кIафэ фэозы­гъэшIынэу бэ хэслъагъощтыгъэр. Сыхьат пчъагъэрэ тызэдэгущыIэу къы­хэкIыщтыгъ. Ащ фэдизым нартхэр ары зигугъу тшIыщтыгъэр. Ахэм яхьылIэгъэ наукэр ыпэкIэ зэрэлъыкIотэщтыр, нартмэ яхьылIэгъэ томиблыр гъэкIэрэкIагъэу пхъонтэ цIыкIумэ адэлъэу къызэрэдэкIыщтым, ахэр том пчъагъэ хъоу къыхаутыжьын­хэшъ, унагъохэм арылъ зэрэхъу­щтыр – ары шIошъ­хъуныгъэ зыфыриIагъэр, зыкIэхъопсыщтыгъэр.

ШIэныгъэлэжьэу чэщи мафи научнэ-ушэтэкIо институтым щызыгъакIощтыгъэм, Адыгеим имызакъоу, Къэрэщэе-Щэрджэсым, хыIушъо шапсыгъэ чылэхэм фольклор материалхэр къащызыугъоищтыгъэм загъорэ дунаеу тызхэтымрэ нартмэ ядунайрэ зэхигъэкIуакIэхэу къысшIошIыщтыгъ. «ШIэныгъэлэжьыр чэщи мафи темэу къыхихыгъэм – ежь итемэ хэмытмэ, зыпылъ Iофым гъэхъэгъэшхо щишIын ылъэкIыщтэп. Дэгъу о сэщ фэдэу нартхэм узэрапылъыр, ащ сегъэгушIо, ау пшъэдэкIыжьышхо зыпылъ пшъэ­рылъэуи ар щыт. ПшIошъ хъуна, сэ нартхэр сигъусэхэм фэд, ахэр сигъусэхэу сиунэ сыкъекIы, сигъусэхэу IофшIапIэм сэкIо, щэIэгъэшхо къысфыряIэу къысэжэх. ЕтIани пчыхьэм сиунэ тызэдэкIожьы, ахэр ренэу сигъу­сэх», — ыIощтыгъ Аскэр.

— Асфар, о уигуапэ сшIымэ сшIоигъоу арэп, ау ори а шэныр зэрэпхэлъым тIэкIу шIагъэу сегупшысэ. Непэрэ щыIакIэм тытегущыIэ хъумэ, сыд фэдэрэ хъугъэ-шIагъи къекIоу нартмэ ящыIакIэ къы­хэхыгъэ щысэ къэохьы. Непэрэ цIыфхэм нартмэ афэдэхэр къахэогъуатэ. КъэсэшIэжьы, ижъырэ адыгэм фэгъэхьыгъэу Лъэпкъ музеим нэмыкI чIыпIэхэм къарыкIыгъэ хьакIэхэм къафэпIотэнэу узырагъэблагъэм, уахътэу уиIагъэр мэкIагъэ, хьакIэхэри гъогу техьа­жьынхэу щытыгъэх. Ау ахэр арэп гузажъощтыгъэхэр, зэхэщакIохэр ары гумэкIыщтыгъэ­хэр. О зэпыбгъэущтыгъэп нартхэм, исп унэхэм якъэбар, къэпIуатэщтыгъ, цIыфхэри ягуапэу къыодэIущтыгъэх. Са­кIыб дэтхэм ащыщхэр зэ­упчIыжьыщтыгъэх, къыпкIэ­упчIэщтыгъэх. «ИкъэIотакIэкIэ нартхэм ащыщым фэд» зыгорэм къыIуагъ…

— Шъхьащытхъужьыгъэм фэдэми сшIэрэп, ау а узыр тIэкIу шIагъэ къызысштагъэр. Сэри нартхэр ренэу сигъусэх къысшIошIы… Тыркуем сыщыIэу адыгэ лIыжъ горэм щхыпцIызэ къысиIогъагъ: «А сикIал, тэ, адыгэхэр, Тхьэм тырицIыфых, Ащ чIыпIэ гъэнэфагъэ дунэе шъхьаIэм бэшIагъэу щытфыхи­хыгъ ыкIи зэкIэ адыгэу зызы­лъытэжьыхэрэр тызыщызэIу­кIэжьыщт…»

Арышъ, нартхэм зэ узапы­хьэкIэ, аукъодыеу укъатIупщыжьыщтэп. ИлъэсыбэкIэ узэ­кIэIэбэжьмэ, грузин «школыр» скIуи, наукэм идунай сыхэхьагъэу сэлажьэ, адыгэмэ ямифэ­эпическэ дунэелъэгъукIэм, IэкIыбым щыIэ адыгэхэм яфольклор непэ сыпылъ.

Нартхэм яхьылIагъэу тхыгъэу щыIэр бэ, ау ахэм якъэбар уухын плъэкIыщтэп. ГъэшIэгъонэу нартхэм ядунай хэбгъуатэрэм шIошъхъуныгъэ къыуеты нарт эпосыр лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ укъекIуалIэзэ зэбгъэ­шIэнэу зэрэщытымкIэ. УзынэбгырэкIэ, утIукIэ нарт эпосыр зэбгъэшIэн плъэкIыщтэп…

Нартхэм яхьылIагъэу джыри бэ зэгъэшIэгъэн, зэхэфыгъэн, къэгъэнэфэгъэн зэрэфаер авторым тхылъым ипэублэ гущыIэ къыщеIо. ИлъэсипшI пчъагъэм ехъурэ ыугъоигъэ, Iоф зыдишIэгъэ нарт къэбархэм яхьылIа­гъэу зэкIэри ешIэу зэримыIорэм авторым шъхьэкIафэ фыуегъэшIы, мы тхылъымкIэ нартхэм язэгъэшIэн ухыгъэ зэрэмыхъурэр къыщеIо.

Сихъу Гощнагъу.