Адыгэ къуаер

Адыгэ Республикэм ыцIэ шIукIэ чыжьэу зыгъэIугъэхэм ащыщ адыгэ къуа­ер. Урысыем ичIыпIэ зэфэшъхьафхэм ямызакъоу, IэкIыб къэралхэми ар ащашIэ хъугъэ.

Адыгэ къуаем республикэм чIыпIэшхо щеубыты. ГъомылэпхъэшIыным хэхъоныгъэхэр ышIынхэм ащ иIахь зэрэхэлъым имызакъоу, туризмэм зегъэ­ушъомбгъугъэнымкIи гугъапIэхэр рапхых. Ар къызэригъэшъып­къэжьырэми ишыхьат адыгэ къуаем ифестивалэу респуб­ликэм щызэхащэрэм илъэс къэс къекIуалIэрэр нахьыбэ зэрэ­хъурэр.

Адыгэ къуаер Урысыем цIэрыIо зэрэщыхъугъэм ишIуагъэкIэ ар чIыпIэ зэфэшъхьафыбэхэм къащыдагъэкIыщтыгъ. Ащ ишIын шэпхъэ гъэнэфагъэу пылъхэр зэраукъохэрэм къыхэ­кIэу, адыгэ къуаекIэ заджэхэрэр тикъуае пэчыжьагъ.

2018-рэ илъэсым ищылэ мазэ адыгэ къуаер Адыгеим ит хъыз­мэтшIапIэхэм анэмыкI зыпа­рэми къыдигъэкIын фимытэу, нэмыкI чIыпIэ къыщашIыгъэр нэпцIыкIэ лъытэгъэнэу УФ-м и Апшъэрэ Хьыкум унашъо ы­шIыгъ.

Ар АдыгеимкIэ текIоныгъэ­шхоу, мэхьэнэ ин зиIэ лъэбэ­къоу хъугъэ. Хьыкумым зырихъухьагъэм къыщыублагъэу ар амыукъоным Адыгеим икъо­ешIхэм я Союз лъэшэу ынаIэ тетыгъ. Аущтэу «Адыгэ къуай» зытетхэгъэ гъомылапхъэ гъэбылъыгъэкIэ нэмыкI субъектхэм яхъызмэтшIапIэхэм къыда­гъэкIэу къычIагъэщи, ахэм даоу афыряIэм фэгъэхьыгъэ тхылъхэр афигъэхьыгъагъэх.

Брянскэ хэкум ит хъызмэт­шIапIэу ЗАО-у «Умалат» зыфиIорэм нэмыкIырэмэ зэкIэми тхылъым итыр агъэцэкIагъ. Мы хэкум и Арбитражнэ Хьыкуми Адыгеим икъоешIхэм ядэо тхылъ итым дыримыгъаштэу, ежьхэм япредприятие къыгоуцуагъ, УФ-м и Апшъэрэ Хьыкум унашъоу ышIыгъэр къыридзагъэп. Адыгеим икъоешIхэм я Союз къызэрэщаIуагъэмкIэ, УФ-м и Хьыкумэу цIыфым ежь иакъылкIэ къыугупшысыгъэмкIэ фитыныгъэу иIэхэм (интеллектуальные права)якъэухъумэн фэгъэзагъэр Брянскэ хэкум и Арбитражнэ Хьыкум рихъухьагъэм хэплъэнэу зыфагъэзагъ. ИкIыгъэ гъэтхэпэ мазэм ыкIэм лъэIу тхылъыр ащ IэкIагъэхьагъ.

Джащ фэдэу Москва иунэе предпринимательхэм ащыщэу Адыгеим икъоешIхэм «адыгэ къуай» зыцIэ гъомылапхъэр чIыпIэу къызщыхахыгъэм ыцIэ ыхьыным (наименование места происхождения товара) щыгъэ­нэфэгъэ технологием димыштэу, ГОСТ-кIэ е ТУ-кIэ ашIэу, ар мытэрэзэу зыIуагъэми пэуцужьышъугъэх ыкIи текIоныгъэр къыдахыгъ. Предпринимателым ыIуагъэм Москва и Кузнецкэ район хьыкум къыдыригъэштагъэп, нэужым къэлэ хьыкумыр мы Iофым зыхэплъэжьыми, тикъоешIхэм къагоуцуагъ.

Адыгеим ихъызмэтшIапIэу щэм хэшIыкIыгъэ гъомылапхъэ­хэр къыдэзыгъэкIыхэрэм адыгэ къуаер нахьыбэу къашIыным пае оборудованиеу Iоф зэрашIэрэр агъэкIэжьыгъ. АР-м мэкъу-мэщымкIэ и Министерствэ къызэритырэмкIэ, 2018-рэ илъэсым къое тонн мин 13-м ехъу къыдагъэкIыгъ. 2017-м егъэпшагъэмэ, ар проценти 7-кIэ нахьыб. 2021-рэ илъэсым нэс тонн мин 16-м ехъум къы­фэкIонхэм ыуж итых. КъоешIхэм я Союз къызэрэщыхагъэщырэмкIэ, Урысыем зэрэщытэу щы­IукIыщтым, ищыкIэгъэщтым фэдиз къыдагъэкIыным хъыз­мэтшIапIэхэр фэхьазырых.

Адыгэ щаири къуаем къыгоуцуагъ

Адыгеим къыщыхахыгъэу, нэмыкI чIыпIэ къыщыда­гъэкIын фимытхэу ашIыгъэ къуаем адыгэ щаири джырэблагъэ къы­хэхъуагъ.

Урысые научнэ–ушэтыпIэ институтэу къэгъа­гъэхэм ыкIи субтропическэ культурэхэм якъэгъэкIын пы­лъым и Къутамэу АР-м щыIэм блэкIыгъэ гъэтхэпэ мазэм ащ фэдэ фитыныгъэ къыра­тыгъ. Ащ къызэрэщыдэлъытагъэмкIэ, щай зэфэшъхьафхэр къыдэзыгъэкIы­хэ­рэм адыгэ щаир тиреспубликэ къы­щы­мыкIы­гъэм ха­шIыкIэу «Адыгэ щай» къытыратхэмэ, ар нэп­цIыкIэ алъытэщт. Щэе шIуцIэм имызакъоу, уцышъори ащ хахьэ.

Адыгэ щаир институтэу зи­гугъу къэтшIыгъэр ары къэзыгъэкIырэр. Ащ иплантациехэр Кавказ къушъхьэтхым итемыр-къохьэпIэ лъэныкъокIэ щыIэх, Мыекъопэ районым ит поселкэу Цветочнэм пэблагъ. Урысыер пштэмэ, адыгэ щаир анахь чIы лъагэм къыщыкIэу алъытэ. ПстэумкIи гектари 6 мэхъу. ЧIыпIэу зыдэщытыр, чIыгоу къызхагъакIэрэр, экологическэу зэрэкъабзэр ары адыгэ щаир адрэхэм афэмыдэ къэзышIырэр.

Адыгеим апэрэ щай куашэхэр 1938 — 1940-рэ илъэсхэм щагъэтIысхьэгъагъэхэу институтым къыщаIотэжьы. Ащыгъум «грузинскэкIэ» заджэхэрэ щай лъэпкъ къыхахыгъагъэр, соткитIу рагъэубытыгъагъ. Щаим ыкIи субтропическэ культурэхэм апылъ Всесоюзнэ институтым иопорнэ пункт (непэ Урысые научнэ–ушэтыпIэ институтэу къэгъагъэхэм ыкIи субтропическэ культурэхэм якъэгъэкIын пылъым и Къутамэу АР-м щыIэр) иIофышIэхэр ары зыгъэ­тIысхьэгъагъэхэр. Зэо илъэсхэми щаир къызэтенэгъагъ…

2010-рэ илъэсым институтым щай лъэпкъ 15-мэ шIуагъэу ахэлъыр зэхигъахьи, адыгэ щай лъэпкъыр къыхихыгъ.

Непэ ащ фитыныгъэу къыратыгъэр къэухъумэгъэным, ежь щаим шIогъабэу хэлъыр мыкIодыным, ары пакIошъ, нахьыбэ хъуным, Урысыем имызакъоу, IэкIыб къэралхэми алъыIэсыным къыфэкIонхэм пае амал пстэури зэрагъэфедэщтым институтэу ащ икъэгъэкIын дэлажьэрэм къыщыкIагъэтхъы.

Зыгъэхьазырыгъэр ХЪУТ Нэфсэт.