Адыгэ лъэпкъыр зэрыгушхорэ цIыф

Бырсыр Батырбый филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор, шIэныгъэхэмкIэ Адыгэ Дунэе академием иакадемик, Адыгэ Республикэмрэ Пшызэ шъолъыррэ шIэныгъэмкIэ язаслуженнэ IофышIэшху, Урысыем педагогическэ ыкIи социальнэ наукэхэмкIэ иакадемие иакадемик.

Тбилиси дэт къэралыгъо университетыр 1963-рэ илъэсым къеухышъ, Пщыжъхьэблэ гурыт еджапIэм идиректор игуадзэу иIофшIэн регъажьэ. Ащ ыуж Адыгэ къэралыгъо университетым къырагъэблагъэ.

1988 – 1991-рэ илъэсхэм Германием кIэлэегъаджэу щы­лэжьагъ, ащ къызекIыжьым АР-м шIэныгъэмрэ гъэсэныгъэмрэкIэ иминистрэу илъэси 7-рэ Iоф ышIагъ. Нэужым Адыгэ къэралыгъо университетым илъэпкъ факультет идеканэу, гуманитар шIэныгъэхэм апылъ республикэ институтым ипащэу щытыгъ.

Непэ шIэныгъэлэжьыр наукэм шъхьафитэу щэлажьэ, ушэтын Iофым пылъ. Мы аужырэ уахътэм анахь мэхьанэ зиIэу къы­IэкIэкIыгъэ IофшIагъэхэм ащыщ ишъхьэгъусэу Сафият игъусэу къыдигъэкIыгъэ «Убых-адыгэ- урыс гущыIалъэр». Кавказыбзэ­хэм адэлэжьэрэ шIэныгъэлэжьхэмкIэ ар мэхьанэшхо зиIэ Iоф­шIагъ. Гъэтхапэм и 14-м, адыгабзэм и Мафэ ехъулIэу, гущыIалъэм Тыркуем лъэтегъэ­уцо щыфашIыгъ. Ащ къыщыгущыIагъэхэм къыхагъэщыгъ иберие-кавказ бзэ унагъом, абхъаз-адыгэбзэ купым зэгъэп­шэн е ушэтынхэр ешIылIэгъэнхэмкIэ мы IофшIагъэм ишIуагъэ къызэрэкIощтыр.

Бырсыр Батырбый 1939-рэ илъэсым непэ фэдэ мафэм къэхъугъ, Мамхыгъэ гурыт еджа­пIэр къыухыгъ. Ащ ыуж Тбилиси къэралыгъо университетым щеджагъ, зэлъашIэрэ бзэшIэныгъэлэжь цIэрыIохэу Арнольд Чикобава, Георгий Рогава, Кетеван Ломтатидзе ащ икIэлэегъэджагъэх.

Университетым Iоф зыщи­шIэрэр илъэсищ нахь мыхъугъэу ащ кандидатскэ диссертациер къеухъумэжьы. 1991-рэ илъэсым докторскэ IофшIагъэр етхы ыкIи дэгъоу къегъэшъыпкъэжьы.

Наукэм ылъэныкъокIэ къэпIон хъумэ, шIэныгъэлэжьыр анахьэу зыдэлэжьагъэр адыгабзэм иглагол, ащ тарихъэу пылъыр, глаголыпкъыр зэрэзэхэтыр, адыгабзэхэм яфонетикэ абхъазыбзэм, убыхыбзэм ыкIи нэмыкI кавказыбзэхэм яегъэпшэн арых.

Илъэсхэу министрэу зыщы­лэжьагъэхэм лъэпкъымкIэ мэхьанэшхо зиIэ Iофыгъохэр зэшIуихынэу хъугъэ. А лъэхъаным ублэпIэ ыкIи гурыт еджапIэхэу сэнэхьат къэзытыхэрэр нахь макIэ ашIыщтыгъэх, хэгъэгум ащ фэдэу 400-м ехъу щызэфашIыжьы­гъагъ. Ау министрэм Iофыгъом изэшIохынкIэ екIолIакIэу къыгъоты­хэрэм яшIуагъэкIэ тэ тиреспубликэкIэ зы еджа­пIи иIофшIэн къызэтеуцуагъэп.

Бырсырыр шIэныгъэм­рэ гъэсэныгъэмрэкIэ министрэу лажьэ зэхъум Израиль, Шам, Зэхэт Араб Эмиратхэм шIэныгъэмрэ гъэсэныгъэмрэкIэ яминистерствэхэм зэзэгъыныгъэхэр зэдашIыхи Израиль кавказоведениемкIэ институт къыщызэIуа­хыгъагъ. Непи ар мэлажьэ.

Мыекъопэ къэралыгъо технологическэ институтым икъызэIухыни Бырсырым ыцIэ еп­хыгъ. А еджапIэр щыIэ зэрэхъугъэм тиреспубликэкIэ мэхьанэшхо зэриIэр къыдилъытэзэ Iофым изэшIохын ишъыпкъэу хэлэ­жьагъ.

Бырсыр Батырбый непэ унэгъо шIагъо иI. Ишъхьэгъусэу Сафият АКъУ-м нэмыц филологиемкIэ икафедрэ иIэшъхьэтет, доцент. ИкIэлэ нахьыжъэу Айдэ­мыр псэолъэшI, предприниматель, икIэлэ нахьыкIэу Тембот тыкъэзыуцухьэрэ дунаим ибаиныгъэхэм якъэухъумэнкIэ Комитетым Iоф щешIэ. Ипшъэшъэ дахэу Расудан Германием щэп­сэу, наукэм фэлажьэ.

Ар Батырбый къыкIугъэ щыIэныгъэм фэгъэхьыгъэ псэлъэ кIэкI.

Мы мафэхэм Бырсырым гущыIэгъу тыфэхъугъ, щыIэныгъэ гъогоу къыкIугъэм тырыплъагъ, тиупчIэхэм яджэуапхэм тшIо­гъэшIэгъонэу тядэIугъ.

— Батырбый, министрэ узашIым, о уапэкIэ а IэнатIэр зыгъэцэкIагъэхэр къебгъэблагъэхэмэ, ашIэнэу игъо зыфимыфагъэхэмкIэ, непэ гъэсэныгъэм исистемэ нахьышIоу зэхэщэгъэнымкIэ шIэгъэн фаеу, зигъоу алъытэрэмкIэ узэряупчIыгъэм сыщыгъуаз. Ащ тетэу уапэкIэ ашIыщтыгъа, ащ фэдэ практикэ а лъэхъаным щыIагъа?

— СапэкIи, саужкIи яупчIыгъэхэу къэсшIэжьырэп, сэри къысэупчIыгъэхэп. Ащ фэдэ IэнэтIэшхо зесхьагъэу щытыгъэп, ау гъэсэныгъэм иIоф зыгорэ хэсшIыкIэу къысшIошIыти, си­шIуагъэ къэзгъэкIошъунэу слъы­тагъэ.

— Узытефэгъэ илъэсхэр псынкIагъэхэп, республикэр агъэпсыгъэ къодыягъ, зэхъокIыныгъэхэр щыIэныгъэм илъэныкъо пстэуми къяжэщтыгъэх.

— Ары, тэр-тэрэу зэхъокIыныгъэхэр тшIынхэ фэягъ. Совет лъэхъаным партием ихэку комитет, хэку исполкомым зэрэщытын фаер зэкIэри къыуаIощтыгъ, ахэм зэраIоу IофшIэныр бгъэпсын фэягъэ. Ау сэ министрэу сызагъэнафэм зэкIэри икIэрыкIэу бгъэпсынэу уахътэм амалыкIэхэр къытыщтыгъэх. Ары къезгъэблагъэхэзэ, сапэкIэ тетыгъэхэр упчIэжьэгъу зыкIэсшIыгъэхэр. Ащ фэдэу сыкъяджэ­гъагъ а IэнатIэр зыгъэцэкIэгъэ ПIатIыкъо Аскэрбый, ЦуукI Налбый, ХьэпэкIэ Налбый.

Сэ а IэнатIэм сыIухьанкIэ илъэс 30 фэдиз иIэу Адыгеимрэ Осетиемрэ яеджапIэхэм егъэ­джэныр зэкIэри урысыбзэкIэ ащызэхащэнэу фаехэу аIуи, лъэIу тхылъхэр атхыхи, ащ зэрэтехьэгъагъэхэм еплъыкIэу фыриIэмкIэ ПIатIыкъо Аскэрбый сеупчIыгъагъ. ШIотэрэзэу къысиIогъагъ. ЯтIонэрэ мафэм нэ­кIубгъо пчъагъэмэ атетэу шIэгъэн фаехэр нэбгырищми къысфахьыгъагъ. Анахь зишIуагъэ къысэкIыгъэр Владимир Шахановыр арыгъэ, ар консультантэу сштэгъагъэ.

Сэ анахьэу сызыпылъыгъэмэ ащыщыгъ адыгабзэм иIоф зыкъе­гъэIэтыгъэныр. Адыгабзэр зыпкъ игъэуцожьыгъэныр анахь гугъэ лъагэу а лъэхъаным ти­Iагъ.

— КъэсэшIэжьы а лъэхъаным лъэпкъыр зэкъоуцуагъэу адыгабзэм зыкъегъэIэтыжьыгъэным зэрэпылъыгъэр. ШIэныгъэлэжьхэр, тхакIохэр, культурэм иIофышIэхэр яшъып­къэу ащ зэрэдэлажьэщтыгъэхэр. Ори ахэм уахэ­тыгъ. ЗыщищыкIагъэм пчэгум укъихьагъ, нахьыжъхэм нахь зыщатефэрэм ахэм гущыIэр яптыгъ…

— Сэ сщымыгъупшэжьырэр зыхъугъагъэр 1968 – 1969-рэ илъэсхэр арых. А лъэхъаным илъэс 30 ныIэп сыныбжьыгъэр. Шъхьэлэхъо Абу, Бэрэтэрэ Хьамид, сэры аIоу Тэхъутэмыкъуае тызэрэщыIагъэр ренэу сыгу къэкIыжьы. Къоджэдэс нэбгырэ 300 зыкIэтхэгъэ письмэу Москва агъэхьыгъэм ар епхыгъагъ. Абу ыцIэ Iугъэу щытыгъ, Хьамидэ зэлъашIэрэ усэкIуагъ, егъэ­джэкIуагъ. Къоджэдэсхэм якIа­лэхэм адыгабзэр арагъэшIэнэу зэрэфэмыехэр итхагъэу Москва письмэу агъэхьыгъэм ехьылIагъэу цIыфхэм тадэгущыIэнэу пшъэрылъ тиIагъ. КъызэIукIагъэ­хэм сыхьат пчъагъэрэ тадэгущыIагъ, дгъэдэIуагъэхэри къа­хэкIыгъэх…

Ащ фэдэу ренэу сыгу къэ­кIыжьы адыгабзэр къэралыгъуа­бзэ хъуным къинэу къыпыкIыгъагъэр. А Iофым къыпэуцу­жьынэу бэ къэхъугъагъэр. Ады­габзэр къэралыгъуабзэ пшIымэ, урысыбзэм имэхьанэ къыщыкIэнэу зылъытэхэрэм Iофым къыдырагъаштэщтыгъэп, законыр тштэн тлъэкIыщтыгъэп. Анахьэу тызышIокIын тымылъэ­кIыщтыгъэр славянхэм я Союз ары. А лъэхъаным министерствэм Iофышхо ышIагъ. ЦIыфхэр къедгъэблагъэщтыгъэх, тадэгущыIэщтыгъ. Тщымыщэу къытхэс­хэм, нэмыкI лъэпкъхэм ялIыкIохэм къагурыдгъэIоным тыпылъыгъ зыбзэ пшIэрэ лъэпкъыр нахь къыппэблагъэ зэрэхъущтыр, шIу зэрэплъэгъущтыр. ТикIалэхэр зэхэсхэу псэунхэу Тхьэм къызэришIыгъэр зэкIэ лъэпкъэу мыщ исхэм къагурыдгъаIомэ тшIои­гъуагъ… Сыдэу щытми, законым къыпэуцужьхэрэм агурыдгъэ­Iуагъ. Нэбгыри 100-м щыщэу 4 ныIэп къыддезымыгъэштагъэр.

Республикэм и Конституцие итхэгъагъ Президентым адыгабзэр ышIэн фаеу. ЕтIанэ урыс ны-тыхэр министерствэм къа­кIохэу «Тэ тикIалэхэм сыда адыгабзэр зыкIызэрамыгъэшIэщтыр, сыда президент зыкIэмы­хъущтхэр?» аIоу къырагъэ­жьагъ.

— А лъэхъаным урысхэм адыгабзэр зэрагъэшIэнэу зэрэфаехэр тигопагъ, дгъэшIагъоу урыс пшъашъэхэу адыгабзэр зэзыгъэшIагъэхэм ягугъу тшIыщтыгъ, ахэм яхьылIагъэу гъэзетым къыхэтыутыщтыгъ. Ау лIэшIэгъу плIанэ зытешIэм, Iофым нэмыкIэу зыкъызэпыригъэзагъэу къысшIошIы. Адыгэ кIэлэцIыкIуи урыс сабыйи зэкIэми зэфэдэу адыгабзэр ядгъашIэу зэрэхъугъэм Iофыгъо гъэнэфагъэхэр къыздихьыгъэх. Лъэпкъым щыщ кIэлэцIыкIухэу адыгабзэмкIэ сэнаущыгъэ зыхэлъхэм Iоф адэтшIэнэу тыгу къэкIыгъэп. Адыги, урыси, ермэли, нэмыци, урыми зэхэсэу, зэфэдэу адыгабзэм едгъаджэхэу едгъэ­жьагъ. Адэ тыдэ къикIыщтых адыгэ наукэм, культурэм, тарихъым ащылэжьэщтхэр, афэлэжьэщтхэр?

— Анахь гумэкIыгъоу лъэпкъым иIэм утеIэбагъ…

— Непэ джы адыгабзэм иегъэ­джэнкIэ шIыкIэ-амалыкIэхэм талъэхъу…

— ШIыкIэ-амалыкIэхэм уалъы­хъун, къэбгъотынхэм дэй хэлъэп. Ау тэ тихэгъэгу фэдэу гъэсэныгъэм исистемэ зэзыхъокIырэ щыIэп. ЗэхъокIыныгъэшхохэм калейдоскопыр гум къагъэкIы. Сэ гъэсэныгъэмкIэ федеральнэ къэралыгъо шэпхъакIэхэм атетэу учебникхэм ятхын илъэс зытIу хъугъэу Iоф дэсэшIэшъ, кIэлэ­еджакIохэм афэмыукIочIыныбэ программэхэм, егъэджэн тхылъхэм адэтэгъахьэх. Университетым щызэрагъашIэрэр сабыйхэм апэтэгъохы. Узэгупшысэнэу Iофым хэлъыр бэ, узыдэлэжьэнэу, зэхэмыфыгъэу щыIэр макIэп.

— Илъэсиблырэ министрэ IэнатIэр бгъэцэкIагъэ. Анахьэу къыбдэхъугъэу плъытэрэр къэпIона?

— ЫпшъэкIэ къызэрэщытIуа­гъэу, гъэсэныгъэм исистемэ зэхъокIыныгъэхэр а лъэхъаным фэхъущтыгъэх. 1992-рэ илъэсым зэкIэмкIи республикэм меда­-лист 47-рэ ныIэп къикIыгъагъэр. Илъэс зытIущкIэ ар шъэ заулэм ехъугъагъ. Медалым а лъэхъаным мэхьанэшхо иIагъ, фитыныгъэшхохэр еджапIэм къы­чIэкIыхэрэм ащ къаритыщтыгъ.

Ащ фэдэу олимпиадэхэм ныбжьыкIэхэр ахэлажьэхэмэ, ащытекIохэмэ, апшъэрэ еджапIэхэм ачIэхьанхэмкIэ мэхьанэу иIэр къыдгурыIощтыгъ. Ау ахэм тахэлэжьэнэу амал тиIагъэп. Мамый Даутэ ащ фэдэ олимпиадэм зыхэлажьэ нэуж илъэсыбэ тешIэгъагъ тикIалэхэм ащ фэдэ къадэхъунымкIэ. ЕтIанэ краим ипащэхэм ащыщэу ныб­джэгъушхо къысфэхъугъэ Федоренкэм ишIуа­гъэкIэ Къыблэ олимпиадэр Мыекъуапэ щызэхэтщэнэу амал тиIэ хъугъэ. Ар дэгъу дэдэу зэхэтщагъэти, Обще­российскэ­- ри Мыекъуапэ щырекIокIынэу цыхьэ къытфашIыгъ. А лъэхъаным Мамыщ Юрэ гъэсэныгъэмкIэ Мыекъопэ къэлэ комитетым ипэщагъ. Мыекъопэ еджапIэхэм якIэлэ­еджакIохэм дэгъу дэдэу загъэхьазырыщтыгъ ыкIи чIыпIэ дэгъухэр аубытыщтыгъэх. Ащ ыужи олимпиадэхэр респуб­ли-­ кэм щыкIуагъэх. Непэ джы ар гъэсэныгъэм исистемэ пытэу хэуцуагъ. Мэхьанэшхо зиIэ олимпиадэхэу джы Мыекъуапэ щызэхащэхэрэм. Урысыем икIэ­лэеджакIохэм ямызакъоу, IэкIыб хэгъэгу пчъагъэхэм къарыкIы­хэрэри къякъуалIэх.

А лъэхъаным Академие ЦIыкIоу зэхэтщэгъагъэми мэхьанэшхо иIагъ сэнаущыгъэ зыхэлъ, зишIэ шIэгъошIу кIэлэцIыкIухэр къыхэгъэщыгъэнхэмкIэ ыкIи ахэм Iоф адэшIэгъэнымкIэ.

Естественнэ-хьисап еджапIэр щыIэ зыхъугъэри а илъэсхэр ары. ХэушъхьафыкIыгъэу зишIэ шIэгъошIухэм Iоф адэшIэгъэнымкIэ программэ зэхэдгъэуцогъагъ. ЕтIанэ сэнаущыгъэ зыхэлъ кIэлэеджакIохэм Iоф зэрадэпшIэщтым ехьылIэгъэ Всероссийскэ конференцие республикэм зыщэкIом, Мые­къуапэ зэчый зыхэлъ кIэлэцIыкIухэм Iоф адэшIэгъэнымкIэ Гупчэ хъугъэ.

Дунаир къызэхъокIи, щыIа­кIэр нэмыкI къызыхъугъэ лъэ­хъаныр ары Мыекъопэ къэралыгъо технологическэ институтыр къызызэIутхыгъагъэр. Ари Iоф къызэрыкIоу щытыгъэп. ЕджапIэм иматериальнэ базэ изэтегъэпсыхьан имызакъоу, ащ щезыгъэджэщтхэ кIэлэегъаджэ­хэм якъэгъотыни Iофышхо пылъыгъ. КIэлэегъэджэ дэгъу­хэр чIэмытхэу апшъэрэ еджапIэ щыIэн ылъэкIыщтэп. А лъэхъа­нэм ТхьакIущынэ Аслъанрэ сэрырэ бэрэ тызэIукIэщтыгъ, Iофыгъохэм татегущыIэщтыгъ. Iофыр зэхэтфызэ дгъэунэфыгъэ Адыгеим щыщэу нэбгырэ 400 фэдиз шIэныгъэхэмкIэ докторхэу, кандидатхэу Урысыем ичIыпIэ зэфэшъхьафхэм зэращылажьэхэрэр. Ахэр конференцием къызетэгъэблагъэхэм, нэбгырэ 400-м щыщэу 260-рэ Мыекъуапэ къэкIуагъ. ЗэIукIэ ужым ахэм ащыщэу 60-м Адыгеим къэкIожьынхэу тыраубытагъ. Ащ институтыр ылъэ теуцонымкIэ мэхьанэшхо иIагъ.

— Батырбый, IэнэтIэ зэфэшъхьафхэм уащылэжьагъ, ахэм ащыщэу анахь узыфэрэзэжьэу Iоф зыщыпшIагъэр къэпIона?

— Сигъэрэзагъэу ахэтэп. МышIагъэу къэнагъэр бэ. Ахэм зыкIэ ащыщ студент купхэмкIэ тызэхъожьын тлъэкIынэу амалэу тиIагъэр зэрэтимыIэжьыр. Ар зэшIохыгъэ хъугъагъэмэ, кадрэ­хэм якъэгъэхьазырынкIэ нахь амал дэгъухэр тиIэщтгъагъэх.

— УпчIэжьэгъу уашIыгъэе­мэ, сыд анахьэу шIэгъэн фаеу къыхэбгъэщыщтгъагъэр джыри?

— Анахь щыкIагъэу непэ слъытэрэр тисабыйхэр апэрэ классым къыщегъэжьагъэу яплIэнэрэм нэс адыгабзэкIэ зэремыджэхэрэр ары. Ащ шIуа­гъэу къытыщтыр гъунэнчъагъ. Ащ тетэу егъэджэныр зэхэщагъэу зыщэтыр ары еджэгъэшхо­хэр лъэпкъым къызыхэкIыгъа­гъэхэр. Ахэм ащыщых НэмытIэкъо Кемал, Гъомлэшк Хьатыгъужъыкъу, Къоджэ Салым, ГъукIэлI Юр, Мэрэтыкъо Салым. Ахэр лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ апэрэ еджэгъэшхохэу лъэпкъым къыхэкIыгъэх. Ахэр ублэпIэ еджапIэм адыгабзэкIэ ще­джагъэх, ау еджэгъэшхо хъунхэмкIэ ащ иягъэ къэкIуагъэп.

— УишэнкIэ узыфэмырэзэжьэу, ащ шъхьэуз къыпфихьэу къыхэкIа?

— Хьау, сэ оптимистмэ сащыщ. ЦIыфым сешъугъоу, мы­хъункIэ сыпэгъокIэу сихабзэп. СыгукIэ зызгъэIэсэжьын сэ­лъэкIы.

— УикIалэмэ гъэсэптхыдэ япIоу бэрэ къыхэкIыгъа?

— Сыжэ зэтесхэу «Мыщ фэдэу шъущымыт, мыщ тетэу шъузекIон фае» сIоу егъашIэм ясIуагъэп, сымакъэ Iэтыгъэуи садэгущыIагъэп. Ау сыгу римыхьырэр сынахэ кIэтхэгъагъ… Сэ сишIошIыкIэ, нравоучениер цIыфхэм, анахьэу ныбжьыкIэхэм, егъэзыгъагъэ зыхэлъ Iофэу алъытэ, агукIэ аштэрэп.

— ИлъэсыбэкIэ узэкIэIэ­бэжьмэ зэдэгущыIэгъоу зэдытиIагъэ горэм къыщыпIогъагъ «Сянэ Iоф ымышIэу, щысэу къэсшIэжьырэп» пIуи. Укъызы­хъугъэ мафэм ар сыгу къэкIы­жьыгъ.

— Ары Iофыр зытетыгъэр. ТIысыгъэу зигъэпсэфэу сыгу къэкIыжьырэп. Илъэс 70-р ары ныIэп ышъхьэ апэу къызыузыгъэр. Тэ тянэ изэкъуагъэп, илэгъу бзылъфыгъэхэм зэкIэми къин алъэгъущтыгъ. Сянэ шэн дэгъу иIагъ, итеплъэкIэ цIыф дэхагъ, хьарам ышIыщтыгъэп, унэкъощ, блэгъэ бзылъфыгъэхэр зэкIэри ипшъэшъэгъугъэх, зэкIэми афэдэгъугъ. ЫгукIэ зэрэ­къаб­зэр арын фае кIуачIи, гупсэфыгъуи къезытыщтыгъэр.

— Тхьауегъэпсэу.

Сихъу Гощнагъу.