Культурэшхо зэряIагъэр къаушыхьатыгъ
ИжъыкIэ къыщегъэжьагъэу Кавказым щыпсэугъэ лъэпкъхэр къызытекIыгъэхэм афэгъэхьыгъэ генетическэ ушэтын игъэкIотыгъэхэр шIэныгъэлэжьхэм зашIыхэм нафэ къэхъугъ джэрзым илъэхъан Евразием ишъофхэм, КъохьэпIэ Азием ащыпсэугъэхэмрэ ахэмрэ зы лъапсэ зэряIэр. 
ШIэныгъэлэжьхэм яушэтынхэр IэубытыпIэ къызыфэтшIызэ къэтIон тлъэкIыщт Адыгеимрэ Кавказым инэмыкI шъолъырхэмрэ арысхэр энеолитымрэ джэрзымрэ ялъэхъан псэугъэ ижъырэ лъэпкъхэу культурэшхо зиIагъэхэм къызэратекIыгъэхэр. Генетикхэм зэралъытэрэмкIэ, илъэс 7000-кIэ узэкIэIэбэжьмэ КъыблэмкIэ къикIыгъэхэр Кавказ къушъхьэтхым итемыр чапэхэм къатетIысхьэгъагъэх ыкIи джащ къыщегъэжьагъэу тиэрэ ыпэкIэ ямини II-рэ илъэсхэм яятIонэрэ кIэлъэныкъо нэс зы лъэпкъ лъапси яIагъ.
— Темыр Кавказым щыпсэугъэ лъэпкъхэу археологическэ культурэ зэфэмыдэхэр – мыекъопэ, дольмен, нэмыкI культурэхэр зиIагъэхэр ыкIи лъэхъэнэ зэфэшъхьафхэр зыпэкIэкIыгъэхэр зэдыряе генетическэ нэшанэхэм зэтыраутэу къычIэкIыгъ. Археологхэмрэ генетикхэмрэ зэрагъэунэфыгъэмкIэ, джэрзым илъэхъан Кавказым культурнэ зэфэмыдэныгъэр генетическэм щышъхьадэкIыщтыгъ. КъохьэпIэ Европэм исыгъэхэр Кавказым къэкощыгъэхэу ыкIи исп унэхэр ахэм агъэпсыгъэхэу археологхэр зэренэгуехэрэр генетическэ анализхэм якIэуххэм къагъэшъыпкъэжьырэп. Зы лъэпкъ лъапсэ зыщызэдыряIэ шъолъырым культурэ зэфэшъхьафхэр илъ зэрэхъугъэр къыдгурыIоным джыри тынэсын фае, — хигъэунэфыкIыгъ шIэныгъэхэмкIэ Урысые Академием материальнэ культурэм итарихъкIэ иинститут (РАН-м и ИИМК) Гупчэ Азиемрэ КавказымрэкIэ икъутамэ иIофышIэу, УрысыемкIэ проектым хэлажьэхэрэм ащыщэу Виктор Трифоновым.
РАН-м и ИИМК ипресс-къулыкъу къызэритыгъэмкIэ, Кавказым ижъ-ижъыжькIэ исыгъэ ыкIи джыдэдэм щыпсэурэ лъэпкъхэм культурэмкIэ ыкIи генетикэмкIэ ятарихъ изэгъэшIэнкIэ а ушэтыныр лъэбэкъушIу хъущт.
Кавказым ижъыкIэ щыпсэугъэхэм афэгъэхьыгъэ генетическэ ушэтынхэр апэрэу зэхэзыщэгъагъэхэр РАН-м и ИИМК иIофышIитIоу Санкт-Петербург щыщыгъэхэр, естествознаниемкIэ институтэу Макс Планкэ ыцIэкIэ щытым, Нэмыц археологическэ институтым и Евразийскэ къутамэ яIофышIэхэр ары.
Nature Communications къыхиутыгъэ ушэтынхэм лъапсэ афэхъугъэр Темыр Кавказым ишъолъырхэм, икъушъхьэлъэ чIыпIэхэм – джыдэдэм Краснодар, Ставрополь краим, Адыгэ Республикэм, Къэбэртэе-Бэлъкъарым, Темыр Осетием, Дагъыстан зэлъаубытырэ чIыпIэхэм ащыпсэугъэхэм ащыщ нэбгырэ 45-р къызыхэкIыгъэм изэгъэшIэн тегъэпсыхьэгъэ Iофтхьабзэу зэрахьагъэхэр ары. Илъэс 6500 – 3500-рэ фэдизкIэ узэкIэIэбэжьмэ, Кавказым щыпсэугъэ цIыф зэфэшъхьафхэм яхьэдэ къупшъхьэхэм нафэ къызэрашIыгъэмкIэ, къушъхьэлъэ чIыпIэхэм уащызекIонкIэ къинэу щытыгъэми, зы лъэпкъ лъапсэ ахэм яIагъ, лъапсэхэмкIэ лъэпкъхэр зэрэзэпэчыжьэхэр къызыщылъагъорэр Кавказым итемыр лъэныкъокIэ гъэзэгъэ шъофхэр ары.
Генетикхэм язэфэхьысыжь заулэмэ джыдэдэм лъапсэ къафэгъотыгъуай. Предкавказьем итемыр-къокIыпIэкIэ щыIэгъэ шъофым щыпсэущтыгъэ цIыф горэм палеолитым илъэхъан Сыбыр, Темыр-КъокIыпIэ Азием, Темыр Америкэм арысыгъэхэм янэшанэхэм ащыщхэр халъэгъуагъэх.
РАН-м и ИИМК ипресс-къулыкъу