Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ зыхьырэм гъэтхапэм и 26-м проектэу «Адыгэ орэдым итарихъ» изы Iахьэу «Орэдым ихьакIэщ» зыфиIорэр щыIагъ.

Iофтхьабзэм институтым иIофышIэхэр, Адыгэ къэралыгъо университетым адыгэ филологиемкIэ икафедрэ къикIыгъэхэр, зэлъашIэрэ орэдыIохэр, Адыгэ драмтеатрэу И. Цэим ыцIэкIэ щытым иартистхэр, искусствэхэмкIэ кIэлэцIыкIу еджапIэу К. Лъэцэрыкъом ыцIэ зыхьырэм иеджакIоу, шыкIэпщынаоу Гъогъо Дамир, кIэлэегъаджэхэр, Адыгэ Хасэм хэт нахьыжъ куп хэлэжьагъэх.

ХьакIэщыр къызэIуихыгъ философие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу, гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым ипащэу ЛIыIужъу Адам.

— Бзэр бгъэлэжьэн, бгъэфедэн фае, — къыIуагъ ащ, — мыщ фэдэ гущыIэпIэ чIыпIэхэр къызфэдгъэфедэхэзэ, адыгабзэм изэтегъэуцожьын лъыдгъэкIотэщт. Адыгэ Респуб­ликэм и Правительствэ ыкIи и ЛIышъхьэ яунашъокIэ адыгабзэм Iоф дэзышIэщт Проектнэ офис зэхащагъ ыкIи мы IофыгъомкIэ ащ апэрэ лъэбэкъухэр едзых. Сигуапэу хьакIэщым «Гъогумаф!» есэIо.

Ащ пыдзагъэу гущыIэр фигъэ­шъошагъ институтым иIорIотэ отдел ипащэу, филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, АР-м шIэныгъэмкIэ изаслуженнэ IофышIэу Цуекъо Нэфсэт. Ащ адыгэ орэдыжъхэм ямэхьан, гъогоу къакIугъэр къыриIотыкIыгъ. — ХьакIэщыпчъэр непэ къыз­фызэIутхыгъэр адыгэ орэдэу зие лъэпкъым гопчынэу щымытыр ары, — къыIуагъ Нэфсэт. — Сабыим кушъэ орэд къыфаIо, ныбжьыкIэм — шIулъэгъу, нысэщэ, шъузыщэ орэд, лэжьакIом ищытхъу орэдым щаIуатэ. ЩыIэныгъэм илъэныкъуабэкIэ орэдхэр гъэзагъэх, ахэр лъэпкъым ицIыф акъылышIохэу усэкIо- орэдусхэм зэхалъхьэщтыгъэх. Дэгъури дэири псынкIэу адыгэхэм орэд ашIыщтыгъ, ащ къыхэкIэу усакIохэм защадзыещтыгъ, ежьхэри зыфэсакъы­жьыщтыгъэх. Анахь щынэгъуагъэр, орэдым пцIэ IаекIэ хэхьаныр арыгъэ, ащ псынкIэу зиIэтыщтыгъ ыкIи мыхъункIэ уаригъашIэщтыгъ. Ауми, мытэрэзэу зекIуагъэм лъэшэу илъэкI рихьы­лIэмэ, гущыIэм пае, лIыгъэшIапIэ ифагъэмэ, ипсэемыблэжь-зэфа­гъэкIэ, илIыгъэ хабзэ­кIэ, ар мыпсынкIагъэми, зыкъаригъэштэ­жьын ылъэкIыщтыгъ. Орэдыр лъэпкъымкIэ Iэшэ иныгъ. Адыгэ лъэпкъым зэо-бэнэ зэпымычыжьмэ ахэтэу игъэшIэ гъогу къыкIугъ. КIодыкIае хъугъэ цIыфым гъыпчъэ фашIыщтыгъ е гъыбзэ фаусыщтыгъ илIыгъэ-цIыфыгъэ кIигъэтхъэу. Мы зэкIэми япхыгъэу IорIотаIоу Шъхьэлэхъо Алый ыIогъагъэр тишIэныгъэлэжь-нартоведэу ХьэдэгъэлIэ Аскэр мырэущтэу къыIотэжьыщтыгъ: «Адыгэ лъэп­къыр къэнэнэу шъуфаемэ, адыгэ орэд шъуусы». Узэгуп­шысэн ащ хэлъ.

Цуекъо Нэфсэт къызэриIуа­гъэмкIэ, Ны хасэм иунашъокIэ орэдышъом ралъхьэгъэ гущыIэр къызэтенэу щытыгъ. Шэн-хабзэхэр, зекIокIэ-шIыкIэхэр орэдымкIэ къагъэгъунэщтыгъэх. «ТхэкIэ-еджакIэ зимыIэгъэ лъэп­къымкIэ орэдым мэхьанэ иIагъ, лъэп­къым игъогу дытетэу орэдыр къырыкIуагъ, щыIагъ ыкIи лъэпкъыр щэIэфэ щыIэщт» — кIигъэтхъыгъ Нэфсэт. Мы илъэсым Адыгэ шIэныгъэ институтыр зызэхащагъэр илъэс 90-рэ зэрэхъурэр къыхигъэ­щыгъ, тиныдэлъфыбзэ икъызэтегъэ­нэнкIэ Iофышхо тшIэн зэрэфаер, егъэжьапIэ иIэ хъугъэшъ, мурад ехьыжьагъэр зэрэлъыкIотэщтыр къыIуагъ.

«Орэдым ихьакIэщ» зыфиIорэ проектым изы Iахь зыгъэхьазырыгъэу ыкIи ар зезыщэщтэу, филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу, IорIуатэмкIэ отделым иIофышIэ шъхьаIэу Нэхэе Саидэ гущыIэр ратыгъ. Ащ къыдеIагъ АР-м искусствэхэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшхоу Нэхэе Азэмат.

Орэдыр ыкIи лъэпкъыр зы псэ кIапсэ зэриIыгъхэр, цIыфым игушIуагъуи игумэкIи орэдкIэ къызэриIорэр, цIыфым къиныр орэдым къыфигъэпсынкIэу, гушIуагъор зэрэфигъэбагъорэр Саидэ хигъэунэфыкIыгъ. Орэдым ыкIи ар зие лъэпкъым ягъогу нахь ашIэным пае непэ зэрэзэхэхьагъэхэр адыгэ хьа­кIэщ шIыкIэм тетэу ар зэрэкIощтыр, адыгэ орэдхэу институтым чIэлъхэм ялъэтегъэуцо Iоф дэзышIагъэр мы институтым итхылъеджапIэ ипащэу Быгъу­шъэ Нэфсэт арэу зэрэщытыр къыIуагъ.

Джащ фэдэу Нэхэе Саидэ игущыIэ къыщыхигъэщыгъ илъэс минхэм адыгэхэр, лъэпкъ гуп­шысэр, лъэпкъ дунэететыкIэр зыухъумагъэр орэдыр арэу зэрэщытыр. «Мытхыгъэ тари­хъым ахэр изехьакIох», — къы­Iуагъ ащ. Институтым ифонд мэкъамэхэр зытет кассетэ 70-м ехъу зэрэхэлъыр, Едыдж Батырай Германием, Косовэ къащиугъоижьыгъэ орэди 150-м ятарихъ къызэраритыжьыгъэмкIэ зэрэфэразэхэр къыIуагъ.

ХьакIэщым иапэрэ зэхэхьагъу «Къэрэкъамылым» (сэмэркъэу орэд») ыкIи ар дэдэр (гъыбзэм илъэу, «Мерэм игъыбз» ыкIи «Заремэ игъыбз» щатегущыIагъэх.

Фольклористэу, АР-м изаслуженнэ журналистэу, Адыгэ теле­видением иIофышIэу Кушъу Светэ «Къэрэкъамылым» игъогу къыIотагъ.

«Къэрэкъамылыр» сэмэркъэу шIыкIэм илъэуи гъыбзэуи зэрэщыIэр, ащ къыIуатэрэм С. Ку­шъур къатегущыIагъ, орэдым къэбарэу пылъыр агу къыгъэкIы­жьыгъ. Абдзэхэ-кIэмгуе шъолъы­рым пшъашъэм къыIорэм фэдэу зэрэщаусыгъэр къыхигъэщыгъ.

ЗэлъашIэрэ шIэныгъэлэжьэу Унэрэкъо Рае адыгэ орэд зэ­хэлъхьэкIэ хабзэр зыфэдагъэр къыIуагъ, пшъэшъэ хэхыгъэ гъэшIуагъэм ыцIэкIэ зэраусыщтыгъэр къыхигъэщыгъ. А зы орэдым мэхьэнабэ иIэн зэрилъэ­кIыщтыгъэр: мыскъарэ е ла­къырд хэлъэу, сэмэркъэур къебэ­кIэу е гумэкI-гукIаер ыкупкIэу (гъыбзэр) къыIуагъ, IорIуатэмкIэ хабзэу щытыгъэр, аусыгъэм тамэ зэригъотырэр, цIыфмэ къызэраIорэр арэу ылъытагъ.

«Къэрэкъамыл» (гъыбзэр) Къэбэртэе-Бэлъкъарымрэ Адыгеимрэ язаслуженнэ артистэу Быщтэкъо Азэмат къыIуагъ, шыкIэпщынэм къезгъэIуагъэр Дунэе зэнэкъокъухэм ялауреатэу Гъогъо Дамир.

Нэхэе Саидэ «Мерэм игъыбзэ» орэдыIо-тхыдэIуатэу Хъу­тIыжъ Хъанмелэч ышыпхъоу игъонэмыс хъугъэм зэрэфиусыгъэр, гъыбзэм пылъ къэбарым къащыуцугъ. Гъыбзэм лъапсэу иIэ хъугъэ-шIагъэр зыфэдагъэр Адыгэ лъэпкъ театрэу И. Цэим ыцIэкIэ щытым иартистхэу Нэхэе Мэрджанэт, Бэгъушъэ Анзор ыкIи ежь Нэхэе Саидэ зэдеIэхэзэ гъыбзэм икъэбар къаIотагъ.

Филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу, АКъУ-м культурэмрэ тарихъымрэкIэ якафедрэ ипащэу Унэрэкъо Рае «А гъыбзэ гущэр къызаIокIэ…» зыфиIорэ гущыIэу «Мерэм игъыб­зэ» фэгъэхьыгъэм, мы цIэр иIэу 2004-рэ илъэсым тхылъэу къыдигъэкIыгъэм, ар Хъу­тIыжъ Заурбэчрэ ыпхъоу Хъанмелэчрэ зэрафэгъэхьыгъэм, тымрэ пхъум­рэ адыгэ IорIотэ шIэныгъэм ацIэ зэрэхэуцуагъэм ягугъу къышIыгъ. «Мерэм игъы­б­зэ» IэпэIэсэгъэ ин хэлъэу УФ-м изаслуженнэ артисткэу, АР-м инароднэ артисткэу ХъокIо Сусаннэ шъхьацышъор къыгъэтэджэу, гум нэсэу къыIуагъ.

Цуекъо Нэфсэт джырэ мафэ­хэми гъыбзэхэр зэраусырэм къытегущыIагъ. ХъутIыжъ лIа­къом джыри бэмышIэу къехъу­лIэгъэ тхьамыкIагъор – пшъэшъэ зищэгъу дахэу янэшхэм яджэгу Шэуджэнхьаблэ зыдащагъэр, щэкIэ укIыгъэу къызэрафащэ­жьыгъэм зэрехьылIагъэр. «Заре­мэ игъыбзэ» зыусыгъэр, щымыIэжь пшъашъэм ятэшыпхъоу, кIэлэегъаджэу Хьашхъуанэкъо Нэфсэт арэу зэрэщытыр, гум- шъом дэлъ гукIаер гъыбзаIом къыриIотыкIын зэрилъэкIыгъэр Н. Цуекъом къыIуагъ. Ежь Нэф­сэтэу гъыбзэр зыусыгъэри хьакIэщым щыIагъ ыкIи иусыгъэ цIыфхэм къафеджагъ. Орэдусэу ыкIи орэдыIоу Нэгъуцу Саидэ Хьашхъуанэкъо Нэфсэт игъыбзэ орэдышъом рилъхьагъ, Саидэ къыIоу кассетэм тет «Заремэ игъыбзэ» зэхахьэм хэлажьэ­хэрэр рагъэдэIугъэх.

Зигъо Iофтхьабзэм хэлэ­жьагъ АР-м культурэмкIэ иминистрэ игуадзэу ШъэуапцIэкъо Аминэт. Адыгабзэм илэжьын-хэгъэхъон­кIэ Iоф ехьыжьагъэм къызэрэ­хэлэжьэщтхэр ащ къыIуагъ.

Орэдым ихьакIэщ зэрэкIуа­гъэм, щызэхахыгъэм ащ хэлэ­жьагъэхэр, анахьэу нахьыжъхэр лъэшэу ыгъэрэзагъэх. Iофтхьабзэм ыкIэм цIыфхэр яеплъыкIэ-шIошIхэмкIэ зэдэгощагъэх, зигъо Iофыгъоу ращэжьагъэр дахэу зэшIуахынэу къафаIуагъ. Пэрэныкъо Чатибэ ипсэлъэ кIэкI щыкIигъэтхъыгъэр «Заремэ игъыб­зэ» кIэт мэкъэмэ-орэды­шъор зэрэкъэшъо-чэф макъэр, гъыбзэм зэремыкIурэр ары.

Институтым ипащэу ЛIыIужъу Адам хьакIэщым хэлэжьагъэхэм зэкIэми «тхьашъуегъэпсэу» къа­ри­Iуагъ, анахьэу зэлъашIэрэ артисткэу ХъокIо Сусаннэ гъыбзэр къызэриIуагъэм, артистэу Быщтэкъо Азэмэт ыгу нигъэсэу «Къэрэкъамылыр» зэрэкIыригъэ­щыгъэм, кIэлэкIэ сэнаущ дэдэу Гъогъо Дамир шыкIэпщы­нэр зэригъэбзэрэбзагъэм, артисткэу Нэгъуцу Саидэ къыIоу зэдэIугъэ­хэм гухэлъ инэу зэха­хьэм иIа­гъэр къыраIотыкIы­гъэу, афызэшIокIыгъэу ылъы­тагъ.

Мамырыкъо Нуриет. Сурэтхэр мэфэкI Iофтхьабзэм щытырахыгъэх.