Адыгэр демократическэ зэгъэкIукIэ иIэу псэущтыгъэ. ИжъкIэ къыщегъэжьагъэу хабзэхэр хасэхэм ащаухэсыщтыгъэх. Хасэхэр къызежьагъэр бэдэдэ зэрэшIагъэр нарт эпосым нафэ къытфешIы.

Нартхэм жъы хаси, ны хаси, жъыукI хаси яIагъэу къеIо Iор­Iуатэм. Ары пэпчъ Iофыгъо гъэ­нэфагъэхэр зэшIуихыщты­гъэх. Жъы хасэм тымрэ къомрэ язэфыщытыкIэ, жъыхэм яукIы­жьын зэригъафэщтыгъэ. ЛIы хасэм зэолIхэр зэрэбгъэсэщтхэм, заом укIомэ, пыим узэре­зэощтым, уимылъку, уибылым птырахыгъэмэ, ащ къызэре­бгъэ­гъэзэжьыщтым ыкIи нэ­мыкIхэм ащытегущыIэщтыгъэх. Ны хасэр унагъор зэрэзэбгъэ­кIу­щтым, зэрэбгъэпытэщтым ыкIи сабыйхэм япIун анахьэу зыпылъыгъэр.

Ны хасэм бзылъфыгъэхэу къекIуалIэщтыгъэхэр ныбжь зи­­Iэхэ, зыгорэ зылъэгъугъэхэу щытыгъэх. ЩыIэныгъэм къыха­хыгъэ опытыр ахэм ныбжьыкIэхэм адагощыщтыгъ. Шэн-хабзэхэу ахалъхьэхэрэр ежьхэм ахэлъхэу, ахэм арыпсэухэу щы­тыгъэх.

Непи нартхэм я Ны хасэ ща­ухэсыгъэхэ хабзэхэр адыгэ­хэм агъэфедэх. ГущыIэм пае, зыгорэм имылъку уемынэцIы­нэу, уимые ущымыгугъынэу, ощ нахь кIочIаджэм уемыбэнынэу ыкIи нэмыкIхэр.

Ны хасэм унашъохэу ышIы­хэрэр орэдым хьалъхьэхэти, орэдыIо-тхыдэIуатэхэм къарагъаIощтыгъэх. Джащ тетэу унашъохэр агъэпытэщтыгъэх.

Хасэр зэхэсын зыхъукIэ гъоу агъаджэщтыгъ, шыуаджэ агъа­кIощтыгъ. Ахэм адыгэхэр зэ­рысхэ чIыпIэхэр къакIухьэщтыгъэх. «Мыщ фэдэ мафэм, мыщ фэдэ чIыпIэм шъукъекIуалI. Гъо­мылэ къыздашъушт» аIоти, араIощтыгъ. Чылагъо пэпчъ цIыф Iуш, цIыф акъылышIо, цIыф гупкIэ къызхигъэкIыти, хасэм къыгъакIощтыгъ. Хасэр мази, тIуи, щи зэхэсэу хъу­щтыгъ. Лъэпкъыр зэрыпсэущт хабзэхэр ащ къыщыхахыщты­гъэх. Уахътэ тешIэмэ, хабзэхэу жъы хъу­гъэ­хэр дэгъэзы­жьы­гъэн­хэм, чIэ­унэ мыхъущтхэм, щыIэныгъэм хэ­бзакIэу къызди­хьы­гъэм арыгущыIэщтыгъэх. Жъы хъугъэхэу федэ къэзымыхьыжьыхэрэр ща­гъэзыехэти, кIэхэр аштэщтыгъэх.

Хасэр зытегущыIэщтыгъэхэм ащыщых Iашэм иIыгъыкIэ, лъыуа­сэр, лъышIэжъ Iофхэр, ты­гъур, нэчыхьэр, хьыкумыр, гъунапкъэхэм якъэгъэгъу­нэн, нэмыкIхэр.

ИуахътэкIэ тэ нахь къытпэ­благъэхэ хасэхэу зигугъу къэтшIыщтхэр ХыIушъо Шапсыгъэм щашIыгъагъэхэ хасэхэр арых.

IорIуатэм къызэриIорэмкIэ, Атэкъэ псынэкIэ заджэхэрэ чIы­пIэм шапсыгъэхэм хасэ щы­зэхащэгъагъ. Ащ шапсыгъэхэмрэ абдзахэхэмрэ хэлэжьагъэх. Бжъэдыгъухэми къафаIопщыгъ, хасэм рагъэблэгъагъэх, ау тетыгъор зыIыгъхэм ар адагъэп. Зы нэбгыри агъэкIуагъэп. Ша­псыгъэу пщырэ пщылIырэ зимыIэхэм адэжь лэжьакIохэр агъэкIонхэу бжъэдыгъупщхэр фэягъэхэп. Илъэсибгъу зытешIэ нэужым ятIонэрэ хасэр ХьаплъкIэ еджэхэу станицэу Холмскэм дэжь щашIыгъ, ау джыри бжъэдыгъухэр къэкIуагъэхэп. Илъэс заулэ зытешIэм ящэнэрэу бжъэдыгъухэмрэ ша­псыгъэхэмрэ ягъунапкъэ ша­псыгъэхэм хасэ щашIыгъ, ау ящэнэрэуи бжъэдыгъухэр къе­кIолIагъэхэп.

Аужырэ хасэу шапсыгъэхэм ашIыгъагъэм Хьэуц хасэкIэ еджагъэх. Мэзихэ хасэр зэхэсыгъ. Бжьыхьэм зэхэтIысхьэхи, гъатхэм хьэуцэу къэкIыгъэм хэс­хэу зэфэхьысыжьхэр, унашъохэр ашIыхи, хабзэхэр аштэхи зэхэкIыжьыгъэх. Джары ащ Хьэуц хасэкIэ зыкIеджа­гъэхэр.

ЩыIэныгъэр зы чIыпIэ итырэп, зэхъокIыныгъэхэр къызыдехьых. Ащ къыхэкIэу шэн-хабзэхэу шапсыгъэ обществэм хэлъхэми зэхъокIыныгъэхэр афэхъущтыгъэх. Общественнэ-политическэ строим, экономическэ щыIакIэм, хъугъэ-шIэгъэ инэу обществэм хэхъухьэ­хэрэ-хэшIыхьэхэрэм шэн-ха­бзэхэри зэблахъущтыгъэх. Зы хабзэхэр кIодыжьыщтыгъэх, зэ­хъокIыныгъэ фэмыхъоу, зытетым тетэу къэнэжьи къахэ­кIыщтыгъ, кIэхэри къэхъущтыгъэх. А зэпстэур зэзыгъафэщтыгъэр хасэр ары. Шапсы­гъэхэм я XVIII — XIX-рэ лIэшIэгъухэм гъогогъуитфэ хасэр зэхащэгъагъэу ары къызэра­Iорэр. Тэ зигугъу къэтшIыгъэр нахь зикъэбар тшIэрэр ары. Хьэуц хасэр ары аужырэу щы­Iагъэр.

Хасэм щытегущыIагъэх яхэгъэгу хабзэу илъын фаем.

Апэрэ упчIэу щытыгъэр лIыр укIыгъэ е уIагъэ хъумэ, цIыфхэм мы­­хъун къяхъулIэмэ, мы­хъо-мышIэ горэ яобществэ хэхъу­хьагъэмэ, зыгорэ мытэрэзэу зекIуагъэмэ зэ­ра­дэ­псэущтхэр ары. ГущыIэм пае, лIы зыукIырэр чэм шъэныкъокIэ агъэ­пщынэнэу унашъо ашIыгъ.

Зэгъунэгъухэм зэфыщытыкIэу зэфыряIэщтым фырикъужьэу, чIыгоу аубытырэм, чэоу къа­шIыхьащтым анэсыжьэу атегущыIагъэх. ЦIыфым зыкъызэриухъумэжьыщт шIыкIэм, шъобжэу къырахын алъэкIыщтым чэщ-мэфиблэ тегущыIагъэх.

Хасэу мэзихэ зэхэсыгъэм щаIуагъэхэр цIыфхэм зэкIэмэ анэсыжьын фаети, «хэта къэзыIотэжьыщтыр?» заIом, Хьасанэкъо Бязрыкъо сохътэм «къэс­Iотэжьын» ыIогъагъ.

Непи адыгэхэм хасэхэр яIэх. Краснодар краим иобщественнэ организациеу «Общество «Адыгэ Хасэ» Причерноморских адыгов-шапсугов» зыфиIорэр 1989-рэ илъэсым мэлылъфэгъу мазэм зэхащагъ. Ащ адыгэу Шъачэрэ ТIопсэ районымрэ ащыпсэухэрэр зэрепхых. Хасэр поселкэу ПсышIуапэ (Лазаревскэм) дэт. Апэрэ тхьаматэу ащ ТIэшъу Мурдинэ иIагъ. Непэ хасэм итхьаматэр КIакIыхъу Мэджыд.

IэкIыб адыгэхэми хасэхэр яIагъэх ыкIи яIэх. ГущыIэм пае, Черкес зыкIыныгъэ-зэдеIэжь хасэ 1908-рэ илъэсым Осмэн хэгъэгур реформакIэм зытехьэм Стамбул щызэхащагъ.

Черкес бзылъфыгъэ шIушIэ хасэр Мэт Иззэт игукъэкIкIэ ыкIи иIэпыIэгъукIэ 1918-рэ илъэ­сым иIоныгъо мазэ Стамбул щызэхащагъ. Тхьаматэр Хъунджэ Хьэйрие Мелеч, купым хэтыгъэх Бэрзэдж Макъбулэ, Дзэлыкъо Эминэ, Пэхъу Сеза ыкIи Фаика Ханум.

ЗэрэхъурэмкIэ, адыгэхэр ты­дэ зыщэIэхи зэрыпсэущтыгъэхэ хабзэхэр хасэхэм, зэфэсхэм ащаухэсыщтыгъэх. «Хасэм ыIо­рэр хабзэ, хабзэм ыIорэр Iуагъэ», еIо адыгэ гущыIэжъым. Зэфэсыр е хасэр щыIэн зы­хъукIэ гъоу агъаджэщтыгъэ. Адыгэхэр зэрысхэ чIыпIэхэр къакIухьэщтыгъэх ыкIи «Мыщ фэдэ мафэм, мыщ фэдэ чIыпIэм зэфэс е хасэ щыIэщтышъ, шъукъекIуалI, гъомылэ къызыдашъушт», — аIощтыгъ.

Чылагъо пэпчъ цIыф Iушэу, къаIорэр къэзыIотэжьын зы­лъэкIынэу губзыгъэу дэсыр зэ­фэсым агъакIощтыгъэ. Хасэхэр, зэфэсыр мэзэ зытIущэ зэ­хэсэуи хъущтыгъэ. Лъэпкъыр зэрыпсэун, зэрылэжьэн шэн-хабзэхэр теурыкIоу къыхахыщтыгъэхэп. Iофыгъошхоу адыгэ обществэм зао къэхъущтмэ, гъаблэм ищынагъо къашъхьарыхьагъэмэ, дин зэблэхъу къэ­хъугъэмэ, цIыфхэр зэрэзекIощтхэмкIэ хабзэхэр къыхэхы­гъэнхэ, унашъохэр шIыгъэнхэ фэягъэ.

ЩыIэныгъэр зы чIыпIэ итырэп, уахътэми цIыфхэми за­хъожьы. Обществэр зэрылэжьэрэ ыкIи зэрыпсэурэ шапхъэхэри зэхъокIых. Зыхэм зэхъокIыныгъэ горэхэр яIэхэу лIэшIэ­гъухэр къызэпачыхэшъ, щыIэ­кIакIэм къыхахьэх, ятIонэрэхэр мэкIодыжьыпэх. ЩыIэкIэжъым зыдехьыжьых. КIэхэри къэхъух тIуагъэ, ау сыдигъокIи мыкIодыжьэу, зэблэмыхъоу, ухэIэзы­хьан умылъэкIынэу щыт хабзэ­хэри щыIэх. Ащ фэдэх ны-тыхэм ясабыйхэр апIун, алэжьыныр; ны-тэу жъы хъухэрэр ялъфыгъэ­хэм аIыгъыжьынхэр, яжъышъхьэ агъэдэхэжьын, ядунай нэф за­ухыкIэ, дахэу апкъышъол чIым рагъэкIужьыныр ыкIи нэмыкIхэр.

Непи адыгэхэм хасэхэр, хэсашъхьэхэр, хэсэ тхьаматэхэр тиIэх, зэфэсхэр ашIых. Адыгэу дунаим тетхэм яIорэ яшIэрэ зэхэлъэу адыгэ Iофхэм зэфэс инэу хасэхэм зэхащэхэрэм ащы­тегущыIэх. Бзэм, шэн-хабзэ­хэм агъэгумэкIых. Ау илъэсым зэ Дунэе адыгэ зэфэс ошIыкIэ, адыгэ алфавитым изытет, ащ буквэ пчъагъэу хэтыр бгъэ­кIэкIыным уапэлъыкIэ адыгэ шэн дэйхэр дэбгъэзынхэшъ, шэн-хэбзэ дэгъухэу щыIагъэхэм къябгъэгъэзэжьын, хэбзэ дэгъухэр кIэу къэпштэнхэ плъэ­кIыщта? Сэ сишIошIыкIэ, плъэ­кIыщтэп. Адэ сыда шIэгъэн фаер? ЗэкIэ ышIэу зи щыIэп, сэри сшIэрэп, ау шIошIэу си­Iэхэр къасIохэ сшIоигъу. Ахэр мыщ фэдэх.

1. Чылэ хасэхэр зэхэщэ­гъэнхэр.

2. Хасэхэм нахьыпэм мэхьа­нэу яIагъэм къегъэгъэзэжьы­гъэныр: ныбжьыкIэхэм япIункIэ яшIуагъэ къэкIоныр мы­хъо-мышIэ зышIэрэр аумысыныр, пшъэдэкIыжь рагъэхьыныр; мытэрэзэу зекIохэрэ кIалэхэм янэ-ятэхэми пшъэдэкIыжь яIэныр; тыгъуагъэр, пшъашъэм ебэныгъэр, лIыжъ-ныожъхэм мы­хъунэу адэзекIохэрэр чIамыукъуащэу, хъуш-сыш амышIыжьэу пшъэдэкIыжь арагъэхьынэу.

3. Ны хасэхэри зэхэщэ­жьыгъэнхэр. Бзылъфыгъэ хэ­кIотагъэхэр, щыIэныгъэм, щы­IакIэм, унэгъо зэгъэкIукIэм, са­бый пIукIэм фэнэIуасэхэм ныбжьыкIэхэр агъэсэнхэу, агъэ­дэIонхэу апшъэ ралъхьанэу. Пшъэшъэ ныбжьыкIэхэр зэрэзекIонхэ фаехэр, унагъо ихьэ­хэмэ зэрыхьэгъэхэ унагъом зызэрэрагъэкIущтыр; сабый къафэхъумэ зэрапIущтыр; хъу­лъфыгъэу шъхьэгъусэ къафэ­хъугъэм шъхьэкIафэу рахыщтыр; пщэрыхьаным фэIазэ зэрэфэ­хъунхэ фаер ыкIи нэмыкIхэр арагъэшIэнхэу. НыбжьыкIэ хасэхэр чылэхэм къащызэIуахынхэр. Ахэм пшъэ­рылъэу афэшIыгъэн фаехэр гъэ­­нэфэгъэнхэр.

4. Непэ еджапIэм, хасэм, кIэлэцIыкIу IыгъыпIэм япшъэ­рылъ бзэм зегъэужьыжьыгъэныр, адыгэ шэн-хабзэхэр къэ­Iэтыжьыгъэнхэр, ау ахэмкIэ а Iофыгъохэр зэшIопхынхэ плъэ­кIыщта? ПлъэкIыщтэп. ЗэкIэ къы­зыщежьэрэри зыщиухы­жьырэри унагъор ары.

Адэ унагъо пэпчъ адыгабзэ илъа? Адыгабзэр унагъом исхэм агъэфеда? Хьау! Унагъохэм адыгэ шэн-зэхэтыкIэхэр арылъха? Хьау! Унэгъошъхьэ пэпчъэу адыгагъи адыгабзи арылъыжьэп сIорэп, ау, щэч хэмылъэу, унагъохэм янахьыбэм бзэри ха­бзэри ащыкIосагъэх.

Непэрэ сабыйхэм янэ-ятэхэм адыгабзэ къаIуалъхьэрэп. Ежьхэм амышIэрэр аIуалъхьана? Ари гъэшIэгъоны, ау нахь гъэшIэгъоныжьыр янэжъ-ятэжъхэми абзи яхабзи Iэпэдэлэл зэрашIыгъэр ары. Адэ сыда тшIэ­мэ хъущтыр?

Сэ сишIошIыкIэ, я 60 — 70-рэ илъэсхэм ны-ты ныбжьыкIэхэм апае щыIэгъэ университетхэр зэхэщэжьыгъэхэу, программэ зэхэгъэуцуагъэу, илъэсым къыкIоцI бзэм, хабзэм, шэн-зэхэтыкIэм алъэныкъокIэ арагъэ­шIэ­щтыр гъэунэфыгъэу Iоф ада­шIэмэ ишIуагъэ къэкIощт. Ащ хасэр лъыплъэн фае.

5. Адыгэ лъэпкъыр анахь ныбжь зиIэ цIыф лъэпкъхэм зэращыщыр; щыIэныгъэ гъогу кIыхьэ къызэрикIугъэр; хъугъэ-шIэгъабэ ищыIэныгъэ къы­зэ­рэхэхъухьагъэр; адыгэхэр яшэн-хабзэхэмкIэ, лIыгъэу ахэ­лъымкIэ, адыгэ бзылъфыгъэм идэхагъэкIэ зэрэдунаеу зэрэзэ­лъашIагъэхэр; дин лъэпкъ зэ­фэшъхьафэу зэрылэжьагъэхэр, якультурэ, ядунэететыкIэ, ягу­пшысакIэ къизыIотыкIырэ тхыгъэу, Iогъэ-шIагъэхэу щыIэхэм ныбжьыкIэхэр ащыгъэгъозэгъэн­хэр (радиор, телевидениер, гъэ­зетхэр IэпыIэгъу дэгъу хъущтых).

6. ЩысэтехыпIэ хъунэу лъэп­къым къыхэкIыгъэхэ цIыфхэм яхьылIэгъэ тхылъхэр ­тхы­­гъэнхэр.

7. Итэкъухьагъэу зэфэшъхьаф тхылъхэм адыгэхэм шIоу, дахэу, IэкIыбым къикIэу къахэхьэгъэ зекIолIхэм, шIэныгъэлэжьхэм, тхакIохэм, урыс офицерхэм аIуагъэхэр уры­сыбзэкIэ ыкIи адыгабзэкIэ зэ­дзэкIыгъэхэу тхылъ шъхьафэу къыдэгъэкIыгъэныр; дунэе зэ­ошхоу лIэшIэгъу зэфэшъхьафхэм ащыIагъэхэм адыгэхэу ахэлэжьагъэ­хэм ацIэ ыкIи къэ­барэу апылъыр къызыщыра­IотыкIыхэрэ тхылъхэр къыда­гъэкIынхэу.

ЗэкIэрыпчынхэ плъэкIыщтэп бзэмрэ хабзэмрэ. Бзэр зымы­шIэрэм хабзэри ышIэрэп. Ха­бзэр зымышIэу, хабзэм рымылажьэрэм бзэри ищыкIагъэп. Адыгэ гущыIэжъым еIо: «Зыбзэ зышIокIодырэм янэ шIокIодыгъ». Ащ зи хэпIухьан плъэ­кIынэп. ЗэрэхъурэмкIэ, бзэмрэ хабзэмрэ лъэпкъым ынапэх. Хабзэр хасэм къыщежьэ.

ГухэкI нахь мышIэми, непэ «тихабзэхэмрэ тыбзэрэ тIэкIэкIых, гумэкIыгъо чIыпIэ тит» тэIо, ау гугъапIи тиI ахэр дгъэ­федэнхэуи, Iоф адэтшIэнэуи, тилIэужхэри рыпсэунхэу ыкIи рылэжьэнхэу къафэдгъэнэнэу. Сыда зыпIокIэ, тиIэшъхьэтетхэр, республикэм и лIышъхьэу КъумпIыл Мурат апэ зэритэу, шIэныгъэлэжьхэр, Адыгэ хасэр, общественностыр — зэкIэ а Iофыгъошхом егъэгумэкIых.

Цуекъо Нэфсэт. Филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор.