Гъэмрэ кIымрэ зэхэкIых – илъэсыкIэр къытфехьэ

Мэфэпчъым къыщыхэгъэщыгъэ мэфэкIыбэ адыгэхэм хагъэунэфыкIыщтыгъ. Ахэм хэбзэ гъэнэфагъэхэр, къашъохэр, орэдхэр акIыгъущтыгъэх. Гъэтхэ губгъо IофшIэнхэм, лэжьыгъэ Iухыжьыным, джэгухэм япхыгъэ Iофтхьэбзэ дахэхэр рагъэкIокIыщтыгъэх.

ГухэкI нахь мышIэми, шэн- хэбзэ ыкIи мэфэкI пчъагъэхэр уахътэм зыдихьыгъэх. Ау адыгэхэр сыдигъуи яблэкIыгъэ лъы­тэныгъэ фашIызэ ар къызэтырагъэнэным, якъэкIощт уахътэкIэ пшъэдэкIыжьэу ахьырэр къагурыIозэ ягъэшIэ гъогу къырэкIох. ИлъэсыкIэм икъихьагъу епхыгъэ мэфэр адыгэхэм зэрагъэмэфэкIыщтыгъэм непэ тыкъытегущыIэн. Гъэтхапэм и 21-м ар хагъэунэфыкIыщтыгъ. А уахътэм гъэмрэ кIымрэ зэхэкIхэу алъытэ. Ащ ехъулIэу тхьэлъэIушхо зэхащэу хэбзагъэ.

ИлъэсыкIэр къызэрэсыгъэр дунаим изэрэщыткIэ къашIэ­щтыгъ. Пчэдыжьыпэр оеIо-ояшъоу, щэджэгъоужым тыгъэр къызычIидзыжькIэ «гъэр те­кIуагъ» аIоти, гушIощтыгъэх. Уайи, оси, тыгъи зэхэтэу мафэр зыпкъ имыты зыхъукIэ, «кIыр кIыизэ екIы» аIощтыгъэ. Гъэмрэ кIымрэ зыщызэхэкIырэр жъуагъомэ ягъэ­псыкIэкIи къашIэщтыгъэ.

Жъогъуабэр (Созвездие Дельфина) къэлъагъомэ, гъатхэр къэсыгъэу, ар огум икIыжьымэ, кIымафэм зыфэбгъэхьазырын фаеу адыгэмэ алъытэщтыгъэ.

Гъэтхапэм и 21-м тефэу Жъо­гъуабэр ошъочапэм къызыщы­лъагъокIэ, илъэсыкIэм адыгэхэр пэгъокIыщтыгъэх. Гъажъом Жъогъуабэр хаплъэмэ – гъэмаф, пхъэшъхьакIэм (чъыг шъхьапэм) нэсмэ – бжыхьэ, чIым хэхьажьырэм фэдэу ошъочапэм нэсыжьмэ кIымафэр къэсыгъэу алъытэщтыгъэ.

Къэрэухэр псым хэтхэу залъэ­гъукIэ, «алъакъо атхьакIыжьы, гъэр гъэбэжъу хъущт» аIощтыгъэ.

Саусэрыкъу

Илъэс къэс мы мафэм нарт эпосым илIыхъужъэу Саусэрыкъо адыгэхэр ежэщтыгъэх. А нарт шъаом лIыхъужъныгъабэ зэрихьагъ: иныжъ бзаджэм ашIуи­тыгъугъэ гъажъом ичылапхъэ, егъашIэм щыIэным иIэзэгъупсэу санэр (ащ къытекIыгъ минеральнэ псэу «Нарзан» зыфиIорэм ыцIэ), машIор къатырихыжьыхи къыхьыжьыгъэх, ащкIэ илъэпкъ къыгъэнэжьыгъ.

Саусэрыкъо щыIэжьэп, ау гъатхэр къэсэу чIыопсыр къэущыжьы зыхъукIэ, ар зыщагъэтIылъыгъэ Iуашъхьэм ымакъэ къычIэIукIэу зэхахыщтыгъэу къатхыжьы: «А ей гущ, мэфищ закъо нахь мышIэми чIым къэзгъэзэжьыгъагъэемэ, дэигъэу ыкIи еу щыIэр згъэкIодынти, сицIыфхэр насыпышIохэу, шъхьа­фитхэу щыIэныгъэхи!»

ШIу алъэгъурэ лIыхъужъым къыгъэзэжьыным ежэхэзэ, адыгэ унагъо пэпчъ яонджэкъхэр къырагъэлыкIыщтыгъэх, машIор кIэу зэкIагъаблэщтыгъэ, хьакIэщым Iанэр щашыщтыгъэ, Тхъо­жъые пае шэщым зэнтхъырэ мэкъурэ чIалъхьэщтыгъэ.

ИлъэсыкIэм зэрэпэгъокIыщты­гъэхэр

ИлъэсыкIэр къызыщихьащтым унагъо пэпчъ зыфигъэхьазырыщтыгъэ. Анахь шIу алъэгъурэ мэфэкIхэм мыр ащыщыгъ. Тхьэм елъэIущтыгъэх, ягухэлъхэр агу раубытэщтыгъэх. ИлъэсыкIэр зэребгъажьэрэм фэдэу илъэс псаур кIощтэу алъытэщтыгъэ.

Гъомылэпхъэ бэдэдэ аупщэрыхьыщтыгъэ. Щэлэмэ хъураехэр агъажъэхэти, къырагощэкIыщтыгъэх. Унагъом мэшIуашъхьэу иIэм пэпчъ къурмэныл щыри­гъэжъукIын фэягъэ. Ащ пае къурмэныпхъэ былымхэр аукIыщтыгъэх. Ащ къыхэкIыгъэу илъэ­сыкIэ тхьэлъэIум «мэшIошъхьэтыхькIэ» еджэх. Анахьэу ар къэбэртэябзэм къыхэнэжьыгъ.

Адыгэмэ ягъот макIэ зэхъум, мэл къурмэным ычIыпIэ чэт шIуцIэ аукIыщтыгъ. А хабзэри бзэм ыгъэунэфыгъ – «мэшIошъхьэчэт» зыIохэрэри щыIэх.

Гъэмрэ кIымрэ зыщызэхэкIырэ чэщым чъыещтыгъэхэп, яIанэ зэIухыгъэу, джэгухэзэ, къашъо­хэзэ нэф агъэшъыщтыгъэ. Бахъсымабжъэ аIэтыти, нахьыжъым хъохъу къыIощтыгъэ: хъун-шхын щымыкIэхэу, мамырэу, псаоу, узынчъэу щыIэнхэу. Джэныкъо машIор агъэкIуасэщтыгъэп. Илъэ­сыкIэм унагъор зэрежэрэм, шIукIэ къызэрэригъэблагъэрэм ари изы нэшанэу щытыгъ.

Унагъом ыгъэхьазырыгъэ тхьэлъэIу шхыным Iахьибл хитыкIын фэягъэ.

ИлъэсыкIэ джэгукIэхэр

НыбжьыкIэхэм ачъэкъашъор ахэтэу унагъохэр къакIухьэщтыгъэх, сэмэркъэущтыгъэх, къашъо­щтыгъэх. «Дэшхокъегъэчъэх» ешIэщтыгъэх. Ащ ини, цIыкIуи хэлажьэщтыгъэх. Бгъунджэу щыт пхъэ пIуакIэм дэшхор къырагъэ­чъэхыщтыгъэ. Зидэшхо нэмыкIмэ къырагъэчъэхыгъэм нахьыбэрэ езыгъэутэкIырэр текIуагъэу алъы­тэщтыгъэ ыкIи шIухьафтынхэр фагъэшъуашэщтыгъэх.

Дэшхор гъэбэжъум ыкIи акъы­лыгъэм ятамыгъэу адыгэмэ алъытэщтыгъ. ХьатыякIом ыIыгъ дэжъые быракъми джар имэхьан, Iушыгъэм, дин кIуачIэхэм, насыпыгъэм ятамыгъ.

ИлъэсыкIэ чэщым ыуж, ты­гъэр къызэрэкъокIэу, чылэр дэкIыти, псыхъом Iухьэщтыгъэ. А уахътэм псыхъопсыри, осэпсыри, псы­нэкIэчъыпсыри, ощхыпсыри Iэзэгъухэу, огъулхэу алъытэщтыгъэ. Сабыйхэри ахьыхэти, анэгухэр, аIэхэр, алъакъохэр щатхьакIыщтыгъэх.

Гъэтхапэм псыр чъыIагъэми, зызыгъэпскIыщтыгъэхэр сымаджэ хъущтыгъэхэп. ИлъэсыкIэ пчэдыжьым Iэзэгъоу псыр зэралъытэщтыгъэм ишыхьатэу «Зэмзэмыпс» раIощтыгъэ.

ЗэфэгушIожьынхэр

Зэгъунэгъухэр, зэIахьылхэр, зэкъоджэгъухэр зым зыр ыдэжь кIозэ илъэсыкIэмкIэ зэфэгушIощтыгъэх. ШIухьафтынэу зэратыжьыщтыгъэхэр нахь пасэу къыхахыщтыгъэх. Ар унагъом имыIэу щытыр арыгъэ. Сэмэркъэу шIыкIэм тетэу шIухьафтыныр атыщтыгъ. Зыхьыгъэр бысымым а пкъыгъор чIыфэу къы­ритынэу елъэIущтыгъэ. ЗэримыIэр къызыриIокIэ, тхьэлъэIу гущыIэ фабэхэр фиIохэзэ, шIухьафтыныр фишIыщтыгъ.

Гъэмрэ кIымрэ зэхэкIэу, адыгэ илъэсыкIэр къызихьэкIэ, дунаир къызэрэкIэжьырэм, гъатхэу къакIорэм гъэбэжъу къызди­хьынэу зэрэщыгугъхэрэм, зауи бани къэмыхъоу, псауныгъэ яIэу, ялэжьыгъэ кIэзыгъэ фэмыхъоу якон рахьылIэжьыным, щыIэкIэ тхъагъо цIыфхэм зэряIэщтым илъэсыкIэ тхьэлъэIухэр япхы­гъэх.

Совет хабзэм илъэхъан къэралыгъом ИлъэсыкIэ мэфэкIэу хигъэунэфыкIырэр, щылэ мазэм и 1-р, адыгэхэми агъэмэфэкIы. Мы аужырэ илъэсхэм Адыгэ Республикэм адыгэ илъэсыкIэр щагъэмэфэкIэу аублэжьыгъ. ЗэгурыIоныгъэм, зэкъошныгъэм ямэфэкIэу ар хъугъэ. Шэн-хэбзэшIухэу тиIагъэхэри къыткIэ­хъухьэхэрэм алъыдгъэIэсынымкIэ мыр амалышIоу джы щыт.

Джащ фэдэх тиадыгэ хабзэхэр

Адыгэр лъэпкъыжъхэм ащыщ. Ащ гъогу къинэу къыкIугъэм емылъытыгъэу, лъэпкъ пстэуми къахэзыгъэщырэ шэн-хэбзэ дахэу иIэхэр чIимынэхэу къызэтыригъэнэнхэ ылъэкIыгъ. Джырэ щыIэкIэ псынкIэм иягъэкIэ хэбзэ пстэури икъоу амыгъэцэкIэжьыми, ахэр зэрэлъыдгъэкIотэщтхэм тыпылъын фае. Адыгэ хабзэм щыщхэм непэ ягугъу къэтшIын.

ТхьэлъэIур

Зыгорэ ашIэн хъумэ е чIыпIэ къин, чIыпIэ зэжъу ифэхэмэ, адыгэхэр Тхьэм гукIэгъу къафишIынэу, къадэIэпыIэнэу, яIоф къафигъэпсынкIэнэу елъэIущтыгъэх (джыри елъэIух), щыгугъы­щтыгъэх. Ащ елъэIухэ хъумэ, гупсэфыщтыгъэх, гугъапIэ яIэу хъущтыгъэ. Тхьэр гукIэгъушIэу, гукIэгъушхо хэлъэу, зэкIэ зэшIуихын, зыфаехэр къафишIэн ылъэкIынэу еплъыщтыгъэх.

Тхьэм нэбгырэ зырызэуи, зэрэунагъоуи, зэрэлIакъоуи, зэрэкъуаджэуи зэхэтхэу елъэIух.

Тхьэм узэрелъэIурэм фэдэ­къабзэу «...уилъэIухэр, уимурадхэр къыбдэхъунхэм фэшI, пIэл­джэнашъохэр дэпщэенхэшъ, Iоф пшIэн фае. Джащыгъум Тхьэм фыщытыкIэу фыуиIэр нахьышIоу къэбгъэшъыпкъэ­жьыщт» — адыгэмэ Тхьэм зэрелъэIухэрэр къа­дэхъуным пае джары зэ­рэпсэунхэ фаеу сыдигъуи алъы­тэрэр.

Зао къэхъугъэмэ, текIоны­гъэр зафэу заохэрэм яеу аухыныр, гъаблэм, узышхохэм, огъум, машIом, псым, осышхом ащиу­хъумэнхэм пае купышхоу зэхэт­хэу тхьэлъэIухэр ашIыщтыгъэх.

Унашъоу ашIыгъэм тетэу, тхьэлъэIу зышIыхэрэм амдэз аIыгъэу зэкIэ къуаджэм къыдэкIыщтыгъэх. Ахэм пэщэныгъэ адызезыхьэщтыгъэхэр диныр зылэжьыхэрэм яIэшъхьэтетхэр ары. ЧIыпIэу агъэнэфагъэм, къурмэн ашIыщтхэри (былымэу аукIыщтхэр) ягъусэу къекIуалIэщтыгъэх. ЗыщызэIукIэщтыгъэхэр къуаджэм пэIудзыгъэу чъыг бынэу (чъыгыуджэу) яIэр ары. Ащ фэдэ чIыпIэ гъэнэфагъэ чылэ пэпчъ иIагъ, уимыIэнри насыпынчъагъэу алъытэщтыгъэ. Ащ пае къуаджэм дэсхэр дэкIыхэти, чъыгхэр агъэтIысхьэщтыгъэх ыкIи ахэр къагъэгъунэщтыгъэ.

ТхьэлъэIу зиIэхэр зэкIэ пчэдыжьым чIыпIэм къекIущтыгъэх. КъекIолIагъэмэ чIыпIэу атефэрэр аубытыщтыгъэ. Фабэмэ, чIыгум хэтIысхьэщтыгъэх. Бзылъфыгъэу зыныбжь хэкIотагъэхэр, кIэлэцIыкIоу къызыдащагъэмэ аIапэхэр аIыгъэу, апэ дэдэ тIысыщтыгъэх, ахэм ауж зэкIэ бзылъфыгъэхэр, етIанэ хъулъфыгъэ нахьыжъхэр, аужым анахьыкIэхэр тIысыщтыгъэх.

КъурIаныр ыIыгъэу ефэндыр апэ къиуцощтыгъэ. Ащ дыуахьэу дэтхэм ар къяджэщтыгъ. Ад­рэхэм аIэхэр зэкIэщагъэу, аIэгухэр дэгъэзыягъэу, зэрэлъа­Iохэрэр пшIэнэу щысыщтыгъэх. Iаят къеджэ къэс зэкIэми зэхахэу «Амин» («Ащ тетэу орэхъу») аIощтыгъэ.

Тхьэм зелъэIухэрэ ужым былымэу къыращэлIагъэмэ тIуми, щыми амдэз арагъэшIыти (ашъхьэмэ, алъакъомэ псы аты­ракIэщтыгъэ) дыуахь къаIозэ шIуабзыщтыгъэх. Бзылъфыгъэмэ гъомылапхъэр зэтырагъэпсыхьэщтыгъэ. Гъомылапхъэу ашIыгъэ­ри, къыздахьыгъэри зэхалъхьэти, Тхьэм елъэIухэти, шхэщтыгъэх. Сэкъатхэу, сымаджэхэу, жъы дэдэхэу къэкIон зымылъэ­кIы­гъэхэм яIахь афарагъэхьыщтыгъэ. Ахэри Тхьэм елъэIу­хэти, къафахьыгъэр ашхыщтыгъэ. Гъомылапхъэу къахьыгъэм зыхэIахэхэкIэ, къурмэн ашIы­гъэр унагъоу чылэм дэс пэпчъ зэфэдизэу афагощыщтыгъэ. Ар пхъэ цацэм палъхьэти, фыгу, тхъу игъусэу кумкIэ унагъохэм къафыращэкIыщтыгъ. Зы унагъо къыхамынэным нэцIагъэ горэ къыхэмыфэным анаIэ тетыгъ. Ащ фэдэ тхьэлъэIум къыхэкIы хъухэнэу щытыгъэп. Лъэпкъэу зыщыщым, динэу ылэжьырэм ямылъытыгъэу зэкIэмэ къурмэным щыщ аIэкIагъахьэщтыгъэ.

ТхьэлъэIу ашIы хъумэ, адыгэмэ ахэлъыгъэ зекIуакIэхэри дагъэцакIэщтыгъэх. Хъулъфыгъэ­мэ адыгэ паIохэр ащыгъэу, бзылъфыгъэмэ шъхьатехъо атехъуагъэу кIощтыгъэх. Ощх къещхыным пае тхьэлъэIу ашIымэ, хьантIаркъом джанэ щалъэти, псым хатIупщыхьэщтыгъэ. Къушъхьэм чIыпIэ гъэнэфагъэ горэм кIохэти, мыжъо къахьыти, псым халъхьэщтыгъэ. Мэфэ заулэ хагъэлъыти, «къещхыгъэр икъун» аIоти, ахьыжьыщтыгъэ къыздырахыгъэм. Псыгощахь ашIымэ, Тхьэм елъэIу­хэу, зышхэхэрэм ыуж зэкIэми ящыгъынхэр ащыгъэу псым зыхатакъощтыгъэ. Псыр зытыракIэжьыщтыгъэ ыкIи рыджэгущтыгъэх.

Хьанцэгуащэр (хьанцэнысэр)

Огъушхо хъумэ хьанцэнысэр къыращэкIыщтыгъэ е къыра­хьакIыщтыгъэ. Хьанцэр аштэти, ащ щыгъыныжъхэр бзылъфыгъэ­мэ щалъэщтыгъэ, папхэщтыгъэ. ПаIор хьанцэм щалъэти, шъхьатехъо тырахъожьыщтыгъэ. Ар ныбжьыкIэмэ къыращэкIызэ щагу пэпчъ дахьэщтыгъэх. Ахэм къаIощтыгъэ:

Хьанцэнысэр къэтэща, Ощхыр бабэу къегъэщха, Лэжьыгъэхэр гъэбагъуа, Тэри тыдэгъэбагъуа!

Унэм исхэр псы тас аIыгъэу къапэгъокIыхэти, хьанцэнысэм къытыракIэщтыгъэ, къезыхьа­кIыхэрэм гъомылапхъэ, ахъщэ ыкIи фэшъхьаф шIухьафтынхэр къаратыщтыгъэ.

Хьанцэгуащэм ехьылIэгъэ орэд:

Тыгъурыгъур псышъхьэ мапэ, Ти Тхьэ лъапI, къегъэпэпэха, Ти Тхьэ лъапI, къегъэпэпэха, Ти Тхьэ лъапI, къегъэпэпэха. ХьамыцIыир псышъхьэ мапэ, Ти Тхьэ лъапI, къегъэпэпэха. (Щэ къаIо.) Фыгъожъыер псышъхьэ мапэ, Ти Тхьэ лъапI, къегъэпэпэха. (Щэ къаIо.) Хьанцэгуащэр гощэ мафа, Чылэм мафэу къыхахьа. Ти Тхьэ лъапI, къегъэпэпэха. (Щэ къаIо.)

Ошъопщэ зэпытэу, тыгъэр къэмылъагъоу, чъыIэтагъэу хъу­мэ кIэлэкIэ зэхэтхэм къаIо:

Тыгъэр псашъо кIуагъэ, КъэкIожьмэ тыуджын, ты­джэгун. (Щэ къаIо.)

Джы тызэрыт лъэхъанми, бэрэ къемыщхымэ, тхьэлъэIу­хэр ашIы. Ахэм анахьэу ахэла­жьэхэрэр нахьыжъыIохэр, ахэм къыздащэрэ сабыйхэр ары.

Къурмэныр

Адыгэмэ егъашIэм гушIогъо ин горэ къяхъулIэмэ е чIыпIэ къин ифэхэу, ащ шIукIэ икIыжьхэмэ, къурмэн ашIыжьыщтыгъэ. ЗыгорэкIэ унагъом, лIакъом щыщ сымэджагъэу хъужьыгъэмэ, чыжьэу чIыпIэ горэм щыIагъэу къэкIожьыгъэмэ, хьапсым дэсыгъэу къыдэкIыжьыгъэмэ, сабый унагъом къыфэхъугъэмэ, зао щыIэу псаоу дзэкIолIыр къэ­кIожьыгъэмэ, унагъом нысэ иIэ хъугъэмэ, къурмэн ашIыщтыгъэ.

ЛIакъом е къуаджэм щыпсэурэ анахьыжъ Iэшъхьэтетмэ мафэу къурмэныр зашIыщтыри, аукIыщт былымри агъэнафэщтыгъэ. А мафэм ехъулIэу гъомылапхъэу къурмэным щызэрахьащтыр зэкIэ агъэхьазырыщтыгъэ.

Мафэу агъэнэфагъэм ехъу­лIэу зэIахьылхэр, зэблагъэхэр зэрэугъоищтыгъэх. АшIэщтыр былымым ишIобзынкIэ рагъа­жьэщтыгъэ. Хъулъфыгъэхэр зэрэугъойхэти, ащыщ горэм деIэхэзэ былымыр шIуибзыщтыгъэ.

Къурмэныпхъэр шIуабзы хъу­мэ хъулъфыгъэхэми бзылъфыгъэхэми къурмэныр зыфэгъэ­хьыгъэм елъытыгъэу дыуахь зэфэшъхьафхэр къахьыщтыгъэ: «ЗыфашIырэм къабыл фэрэхъу! Фэдэ къин Тхьэм къыферэмыхьыжь!», «Тхьэм узи бзаджи ащеухъум!», «ЗыфашIыгъэм къурмэн мафэ фэрэхъу! Iэ чъы­Iэ къынэмысынэу тыфэлъаIо!», «Сабый цIыкIур бэгъашIэу, насыпышIоу, лIы Iэбрагъоу Тхьэм ешI».

Былымэу аукIыгъэм ищэнитIу зэфэдэу агощыти, къоджэдэсхэм афащэщтыгъэ. Ар адыгэмэ нахь псапэу алъытэщтыгъэ. Адрэ къэнэгъэ лым гъомылапхъэ хашIыкIыщтыгъ. Шхэнхэм ыпэкIэ дыуахь къахьыщтыгъэ, Тхьэм елъэIущтыгъэх къурмэныр къабыл хъунэу, зыфашIырэм шIу нэмыкI къемыхъулIэнэу. ЕтIанэ шхэным фежьэщтыгъэх.

Къурмэн пшIыщт былымым зы илъэс ыныбжьын, псау-таоу, уIагъэ, тыркъо темылъэу щытын фае. Къурмэныр цIыфым иамал, гъотэу иIэм ялъытыгъэу ешIы. ТхьамыкIэм къурмэн ышIынэу тефэрэп.

Къурмэн мафэм пчэдыжьым нэмаз ашIы, зэхэуцохэшъ, къэм дэлъ хьадэхэм апае дыуахь къахьы, ащ нэужым лIэкъо- лIакъоу зэхэтхэу ягупсэмэ якъэмэ аIухьэхэзэ, дыуахь къа­фахьы. Ащ нэужым ягупсэмэ адэжь макIохэшъ, афэгушIох мэфэкI мафэм ехъулIэу. МэфэкI Iанэхэм акIэрэтIысхьэхэшъ, дыуахь къахьышъ, гъомылап­хъэу телъым хаIэх.

Къэзыгъэхьазырыгъэр Iэшъынэ Сусан (Интернетыр, филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу Унэрэкъо Рае, Шъэо Рэщыдэ ятхыгъэхэр къызфэдгъэфедагъэх).