КIочIэшIу зиIэ гущыIэр

АкъылышIуагъэр — тын лъапI. Ар зыхэлъым IуакIи шIыкIи ешIэ, игущыIи уасэ фашIы.

Адыгэ жэры­Iо твор­че­ствэмкIэ укъи­кIымэ ащ бзылъфыгъэ цIэрыIуабэ зэрэхэтыр хэти ешIэ, ахэм ацIэ лъэпкъ тхыдэм, хъи­­шъэм пытэу хэкIыхьагъ — Сэтэнэе-гуащэр, Адыиф Iапшъэ нэ­фыр, Исп-гуащэр, нэ­мыкIхэри.

Адыгэхэм ижъыкIэ къыщегъэжьагъэу бзылъфы­гъэр агъэлъапIэу къызэрэрыкIуагъэм ищысэх ащ ыпашъхьэ сэр къызэрэ­щырамыхырэр, хъулъ­фыгъэ зэфилъыгъитIумэ азыфагу бзылъфыгъэм ишъхьэ­техъо къызыри­дзэрэм, зэо-банэ­хэр зэ­рэзэпагъэущтыгъэ­хэр, бзылъфыгъэм шъхьэ­кIафэ фашIэу шыухэр шым къызэре­псыхыщтыгъэхэр, ыпэ рэзэзэ­пачыщтыгъэр; ныбжь иIэ­мэ, исэмэгукIэ щытхэу агъэкIуатэщтыгъ; хъяр ыкIи нэмыкI зэхэхьэ зэ­фэшъхьафхэми ащ чIыпIэ гъэнэфагъэ щыриIагъ. Бзылъфыгъэр адыгэ­хэмкIэ — ны, шыпхъу, шъхьэгъус ыкIи ныбджэгъу, онджэкъ машIом иухъумакIу, лIакъор зэзыщхэу ибынхэмкIэ зыгъэбагъорэ. ИгумэкI-гу­лъытэкIэ, илыуз иныкIэ псэр къе­гъэгъунэ, еухъумэ. Арышъ, бзылъфыгъэм ида­хэ фэдиз къабзэу лъэныкъуабэкIэ дэгъури къебэкIы.

Тхыгъэ лъэпкъ лите­рату­рэр тиIэ зыхъугъэр бэдэдэ мышIагъэми, ащ чIыпIэ дахэ тиадыгэ бзы­лъфы­гъэхэм щагъотыгъ. Къедгъэжьэн апэрэ лъа­гъор ащ щызыдзы­гъэмкIэ.

Долэтхъан

Натхъо Долэтхъан Мы­хьамчэрые ыпхъур Кавказ заом ыуж адыгэ чылэ за­къоу Кубань хэкум къи-нэ­жьыгъэгъэ Хьатрамтыку (Суворово-Черкесскэм) гъэтхапэм и 15-м, 1913-рэ илъэсым къыщыхъугъагъ. 1925-рэ илъэсым къуаджэр Адыгэ хэкоу зэхащагъэм къэкощыжьи, Тэхъутэмыкъуае пэгъунэгъоу тIысыгъэ, цIэу Натыхъуай фаусыгъ.

Долэтхъан апэрэ адыгэ бзылъфыгъэхэу еджэн-гъэ­сэныгъэм фэкIуагъэхэм ащыщ. Краснодар рабфа­кым щеджагъ, Краснодар кIэлэегъэджэ институтым филологиемкIэ ифакультет адыгабзэмрэ адыгэ литературэмрэкIэ иотделение чIэхьэ. Еджэзэ тхэным зыреты, 1929-рэ илъэ­сым пьесэу «ЦIыфыкIэхэр» хэкум культурэм иунэхэу итхэм апае етхы. Ащ къы­кIэлъыкIуагъ нэ­мыкI ипье­сэу «ЩыIакIэм игушIуа­гъохэр» зыфиIорэр. Апэрэр журналэу «Тихахъом» къыщыхиутыгъ, ятIонэрэр тхылъ шъхьафэу 1936-рэ илъэсым Краснодар къыщыдэкIыгъ. Долэтхъан 1934-рэ илъэсым институтыр къызеухым, Адыгэ кIэлэегъэджэ техникумым адыгабзэмрэ литературэм­рэкIэ заулэрэ щыригъэ­джагъэх, ащ ыужым адыгэ театральнэ техникумым кIэлэегъаджэу Iоф щишIагъ.

Я ХХ-рэ лIэшIэгъум ия 30-рэ илъэсхэм адыгэ литературэмкIэ илъэсибл еджапIэхэм ащызэрагъа­шIэрэ тхэкIуи 8-мэ Натхъо Долэтхъан итворчествэ ащы­щыгъ.

1935-рэ илъэсым Темыр Кавказым итхакIохэм яконференциеу Ростов-на-Дону щыIагъэм Долэтхъан хэлэжьагъ.

Ау тхэным, гупшысэным нэмыкIэу, театрэ искусст­вэм лъэшэу ыгукIэ зыфищэщтыгъ ыкIи 1938-рэ илъэсым Москва макIо, ГИТИС-м ирежиссер факультет чIэхьэ. Ау Хэгъэгу зэошхор къызе­жьэм, иеджэн зэпигъэун фаеу хъугъэ. Натхъом 1943-рэ илъэсым къы­щегъэжьагъэу Адыгэ хэку драматическэ театрэм иар­тисткэу, режиссерым иIэпыIэгъоу Iоф щишIагъ. Зы къэшIыгъо хъухэрэ пье­сэхэу «Фыжь», «Чэщ гумэкIыгъу», «Асиет игу­къау», рассказэу «Къу­рамбый» ыкIи литературнэ критическэ статьяхэр етхых. Ау лъэхъэнэ къиным, гъогу зэпымычыжьхэм — гастрольхэми уахэтэу Iоф пшIэныр псынкIэгъуагъэп, бзылъфыгъэм ипсауныгъэ къыхэIэ, сымаджэ мэхъу.

Зэо ужым, 1947 — 1953-рэ илъэсхэм, Долэтхъан Кощхьаблэ дэсыгъ, Кощхьэблэ гурыт еджапIэм адыгабзэмрэ литературэм­рэкIэ щыри­гъаджэщтыгъэх. Зэлъа­шIэрэ шIэныгъэлэ­жьэу Къуныжъ Мыхьамэт Долэтхъан зэрэригъэджагъэр, шIыкIэшIо-шэнышIоу, гъэсэныгъэ дэгъу IэкIэлъэу, егъэджакIэм тегъэпсыхьагъэу зэрэщытыгъэр лъэ­шэу фэбагъэ хэлъэу къысфиIо­тэжьыгъагъ. Долэтхъан адыгэ драматургыгъ, актрисагъ, режиссерыгъ, критикыгъ, лъэужышIу щы­Iэныгъэм къыхигъэнагъ, итхыгъэхэмкIэ лъэпкъ литературэм хахъо фишIыгъ, апэрэ бзылъфыгъэ тхэ­кIуагъ.

Тхэныр ягъогу

Апэрэ лъагъор лъагъэкIотагъ тиадыгэ тхэкIо бзылъфыгъэхэу Хъунэго Нурет, Емыж МулиIэт, Ергъу­къо-ЩэшIэ Щамсэт, Хъунэго Саидэ, Мамрыкъо Фатимэ, ГутIэ Санят, Гъыщ Рахьмэт, Ацумыжъ-Къумыкъу Разиет, Хьакъунэ-Хъуажъ Заремэ.

Бзылъфыгъэ гупшысэр, бзылъфыгъэ акъылыр ыкIи губзыгъагъэр, IэпкIэ-лъэпкIэгъэ къэIокIэ дахэхэр, тхы­гъэ гузэхашIэхэр лъэпкъ литературэм ишъхьангъу­пчъэ дахэу зэIузыгъэкIо­тыгъэх ыкIи нэф лъэшыр, гу­дэчъыгъо гуапэр тилитературэ къыхэзытIупщыхьагъэх. Хэти итворчествэ ежь ыгу тешIыкIыгъ ыкIи ыпсэ илэгъу, щэч зыхэмылъыр бзылъфыгъэ къэлэмыр сыд фэдэрэ литературэри къэзы­гъэшъуашIоу, къизыгъэджэгукIэу, псэм ифабэ зэхэозыгъашIэу зэрэщытыр ары.

Мамырыкъо Нуриет.