Жэнэ Къырымызэ щыIагъэмэ, ыныбжь непэ илъэси 100 хъущтыгъэ. Ау ар иусэхэмкIи, иорэдхэмкIи, исэмэркъэу дахэкIи нахьыжъхэмкIи кIэлэцIыкIухэмкIи инэу дгъашIоу джыри къытхэт.

УмыгъэшIон плъэкIыщтэп, ащ фэдэ лъэуж щыIакIэм къыхи­нагъ. ГукъэкIыжьэу пэдгъохырэр бэ. Сэ сшъхьэкIэ сызыгъэгушхони сиI. Ианахь тхылъ инмэ ащыщэу 1972-рэ илъэсым «Iэмэ яорэд» ыIуи къыдигъэкIыгъэр мыщ фэдэ гущыIэхэр тетхагъэу къыситыгъ: «Зятэ фэдэу зихэгъэгуи шIу зылъэгъоу, адыгэмэ хьалэлэу афэлэжьэрэ Мамый Руслъан Хьилымэ ыкъом мы тхылъыр сыгу къыздеIэу есэты. ЗэкIэ шIоу угу илъыр къыбдэхъу, уибын-унагъо ихъяр олъэгъу. 1979 Къ. Жанэ». Ар пщыгъуп­шэн, угу имыгъэлъын плъэкIыщтэп.

Заом ыпэрэ илъэсхэм тилитературэ къыхэхьэгъэ ныбжьыкIэхэм Жэнэ Къырымызэ ащыщыгъ. Андырхъое Хъусен иныб­джэгъу дэдагъ. Ащ ехьылIагъэу къытхыжьыгъэ тхылъыр джы къызнэсыгъэми уасэ фэтшIэу дгъэлъапIэрэмэ ащыщ. Ежь тхэу, къыхиутэу зыригъэжьагъэри 1930-рэ илъэсхэм агузэгухэм адэжь. Иапэрэ усэу «КIымаф» зыфиIорэр гъэзетым къихьагъ 1936-рэ илъэсым. Иеджэн Iоф дакIоу нэмыкI усэхэри къыкIэлъыкIуагъэх.

Непэ тэ нахь тызгъэгумэкIырэр Жэнэ Къырымызэ къыкIугъэ тхэкIо-усэкIо гъогур ары. Ар заом ыпэкIэ ригъэжьэгъагъэу тIуагъэ. Иапэрэ тхылъ пIокIэ цIыкIоу «Стихых» ыIуи зэджагъэр 1945-рэ илъэсыр ары къыздигъэкIыгъэр. ЦIыкIуми иными, адыгабзэкIэ е урысыбзэкIэ хэутыгъэхэми ащ тхылъ 30-м ехъу къыкIэлъыкIуагъ. А зы илъэсым тхылъитIу къыдэкIэуи хъугъэ.

Къырымызэ итворческэ гъогукIэ, анахьэу иублапIэхэм, ыгузэгухэм адэжь, адыгэ литературэм чIыпIэшхо щиубытыгъ. Партием, Лениным, Сталиным, комсомолым, совет хабзэм афэгъэхьыгъэ усэхэм литературэм чIыпIэшхо щаубытыщтыгъэ. Ахэм Къырымызи ащиухьан ылъэкIынэу щытыгъэп. Мары, гущыIэм пае, апэрэ тхылъ цIыкIоу зыцIэ къетIуагъэри, ащ къыкIэлъыкIуагъэхэм ащыщхэу «ТичIыгу», «Джэуап» зыфиIо­хэрэри ахэмкIэ ушъагъэх. Мыбэ­дэдэми, ахэр адэтхэу нэмыкI тхылъхэри уапэ къифэщтых. Ау Жэнэ Къырымызэ ахэм афэдэ усэхэм зыдаригъэхьыхыщтыгъэп. Ежь итхэкIэ-гупшысакIэ, ыгу щыхъурэ-щышIэхэрэр, изе­кIокIэ-гъэпсыкIэхэр нахь къахэщыхэу ытхыгъэри макIэп. Патриотическэ лирикэкIэ тызаджэрэм хэгъэщагъэхэу усабэ иI. Анахьэу ахэр зыфыгъэхьыгъэхэр ежь иныбджэгъухэр архэми, заом хэлажьэзэ фэхыгъэ ныбжьыкIэхэр ахэтхэу, псаоу щыIэхэми ацIэхэр къыриIохэзэ ытхыгъэхэр арых. Апэу зыцIэ къепIощтхэм ащыщ Андырхъое Хъусен. Иапэрэ тхылъ цIыкIуи ащ фэгъэ­хьыгъэ усэ къыдэхьагъ, орэдышъом ралъхьажьыгъэуи къа­Iощтыгъэ. Нэужым «Андыр­хъое Хъусен» ыIоу прозэкIэ ытхи повесть псау пIоми хъунэу адыгабзэкIи урысыбзэкIи къыдигъэкIыгъ, ахэр Краснодари Москви къащыхаутыгъэх.

Ащ фэдэу зыцIэ къепIонхэр джыри щыIэх. Ахэм ащыщ 1966-рэ илъэсым къыдэкIыгъэ тхы­лъэу «ЯгущыIи яIаши чаныгъэ» зыфиIорэр. Заом хэкIодагъэхэ е ащ ыпкъ къикIыкIэ зидунай зыхъожьыгъэхэ тхэкIо-усэкIо ныбжьыкIэхэу, Андырхъое Хъу­сен апэ зэритэу, Шэуджэн Махьмудэ, Уджыхъу Адыл­джэ­рые, Меркицкэ Рэщыдэ, Ты­гъужъ ДышъэкI, Джэнчатэ Муратэ, Уджыхъу Хъалидэ, нэмыкI­хэми ятхыгъэхэр Жэнэ Къырымызэ мыщ щызэхиугъоежьы­гъэх. М. Пэрэныкъор, Ю. Лъэустэныр, Д. Кэстанэр, Хь. Iэшъынэр, А. ХьадэгъалIэр къыхигъэлажьэхэзэ пэублэ гущыIэ кIэкIхэри афишIыхэзэ, тхылъыр зэхигъэуцуагъэ. Литературэр шIу зылъэ­гъухэрэмкIэ а лъэхъаным ар шIухьафтын иныгъ.

ЫпшъэкIэ зигугъу къэтшIыгъэ­хэм ахэгъэщагъэхэуи е шъхьа­фэу къыхиутыщтыгъэхэуи уихэгъэгу шIу зэрэплъэгъун фаем, ащ ифедэ, икъэухъумэн уадэшъхьахы зэрэмыхъущтым афэгъэхьыгъэхэу патриотическэкIэ тызэджэрэ усабэми Къырымызэ итхылъхэм уащыIукIэщт. АхэмкIэ ушъагъэ, гущыIэм пае, ихэшыпыкIыгъэ усэхэр зыдэт тхылъэу «Стиххэр, орэдхэр» зыфиIоу 1969-рэ илъэсым къыдэкIыгъэр. Пэрэныкъо Муратэ мыщ пэублэ гущыIэу фишIыгъэ­ми ахэр зэкIэ дэгъоу къыщыриIотыкIыгъэх. Ащ хэгъэщагъэу игугъу пшIын плъэкIыщт 1963-рэ илъэсым къыдигъэкIыгъэ тхы­лъэу «Джэуап» зыфиIорэми, ащ къыкIэлъыкIогъэ зэхэугъоегъэ усэхэу 1967-рэ илъэсым тхылъ шъхьафэу къыхиутыгъэхэми. Мы тхылъым иублэпIэ шъыпкъэ щыт усэу «Дунэе мылъкум ыпэу къэсэштэ» зыфиIорэр патриотизмэм ишэпхъэ шъыпкъэу гъэпсыгъэ. Ащ къыкIэлъыкIорэ «ЦIыфымэ яорэд» жъы мыхъу­хэу пчъагъэрэ къыхиутыжьыгъ. Орэдышъор къыдэмыIоу укъе­джэн умылъэкIэу мыщ усабэ дэт. Орэдхэм ягугъу тшIы зыхъу­кIэ ахэми талъыIэсыщт.

Джахэм афэдэу уебгъукIон плъэкIыщтэп 1973-рэ илъэсым къыдигъэкIыгъэ тхылъэу «Пшъа­шъэм игупшыс» зыфиIорэми. Мыр гуфэбагъэм, шIулъэгъуныгъэ дахэм зэрэпсаоу зэлъаIыгъ пIоми хъущт. Ау икIэухым нэмыкI поэмэу, повестэу дэтхэм ягугъу дахэ шъхьафэу къэмышIын плъэкIыщтэп. Поэмэр Хьахъурэтэ Шы­хьан­чэрые фэгъэ­хьыгъ. КъэIокIэ амалэу усакIом къыхихыгъэми лъэшэу узыIэпещэ. Адрэ усэкIэ тхы­гъэу повесткIэ зэ­джагъэми ыцIэр «Тибзылъфыгъэмэ ядахэ сэIо». Адыгэ бзылъфыгъэм идахэ адыгэ литературэм щаIоу Къырымызэ ыпэкIи, ыужкIи бэ­рэ къыхэкIыгъ. Мыд­рэ повестыр зыми хэкIокIэщтэп. Бзылъфыгъэм идахэу къыIуатэрэм узIэкIеубытэшъ, бэрэ узэлъиIыгъ.

Жэнэ Къырымызэ тхэнэу зиублагъэм къыщегъэжьагъэу ынаIэ кIэлэцIыкIумэ атет, усэ гъэшIэгъонхэр афызэхилъхьэхэу, рассказ цIыкIухэр афитхэу, тхылъ зэ­фэшъхьафхэр къафыдигъэкIхэу ишэныгъ. Шъыпкъэ, ежь ыпэкIэ кIэлэцIыкIумэ афэтхагъэхэри тиIагъэх Цэй Ибрахьимэ, Меркицкэ Рэщыдэ, Пэрэныкъо Мурат, ХьадэгъэлIэ Аскэр афэдэу, МэщбэшIэ Ис­хьакъ и «ШэкIуищ» джы къызнэ­сыгъэми зэIэпахызэ аджырэмэ ащыщ. Мыдрэ Къырымызэ тхылъ ини цIыкIуи къыдигъэкIыгъэп кIэлэцIыкIумэ апае Iахь хэхыгъэ имыIэу. Зэхэугъоегъэхэ усэ тхылъышхохэу «Стиххэр. Орэдхэр» (1969), «Iэмэ яорэд» (1979) зыфиIохэрэм азыныкъомэ янахьыбэр «КIэлэцIыкIумэ шъуа­федж» е «КIэлэцIыкIумэ шъуафеджи, кIэлэцIыкIухэр ерэдж» ыIозэ къыхиушъхьафыкIыгъэх. Мыиныщэхэу кIэлэцIыкIумэ апае тхылъ шъхьафхэр къыдигъэкIхэу зиублэгъагъэри 1955-рэ илъэсыр ары. ЗэрэзэкIэлъыкIохэрэм тетэу ацIэ къепIон хъумэ, ахэр «Жъогъо плъыжь» (1955), Друзья и подружки» (1958), «Зэныбджэгъу цIыкIухэр» (1959), «Тэтэжърэ кIэлэцIыкIухэмрэ» (1963), «Сыд пае?» (1968), «Сколько мне сегодня лет?» (1979, Москва къыщыдэкIыгъ).

Мыхэм ягерой шъхьаIэхэр кIэлэцIыкIухэр арых. Ахэр зэфэшъхьафых, ацIэхэр къыриIохэу мэхъу, къызщыримыIуи къы­хэкIы. Ау къяхъулIагъэхэм, ятеплъэ, яцIыфыгъэ, ядэхагъэ, яеджакIэ, язекIокIэ-гъэпсыкIэхэм, нэмыкI лъэныкъуабэми тахещэ. Ахэм афэдэх «Жъогъо плъыжьым» дэтхэу пщынэо цIыкIоу Айщэт, хэдыкIын-хэхъы­кIыным фэIазэу Хъымсадэ, бзыу цIыкIур благъэ зыфэхъугъэ Адышэс, моряк хъумэ зышIоигъо Аскэр, Хъаджэтрэ Разиетрэ ягъунэгъу ныо сымаджэм зэрэфыщытхэр, нэмыкIыбэри. Ащ фэдэу зэхэмытэу, узIэпимыщэу, кIэлэцIыкIу гупшысэкIэ-зекIуа­кIэхэм куоу уащыхимыщэу а къэтлъытэгъэ тхылъхэм зи ахэтэп.

Урыс тхылъеджэ цIыкIухэм алъыIэсыгъэхэми уаIукIэщт. Мары «Друзья и подружки» зыфиIорэм дэт Мерэм цIыкIоу анахь кIэлэеджэкIо дэгъумэ ащыщэу алъытэрэр Москва зэрэщыIагъэм усакIом «Мерем была в Москве» зыфиIорэ усэмкIэ тыхещэ. Кремлым щагъэуцугъэ елкэшхор зэрилъэгъугъэр, тхьамэфитIум къыкIоцI пшъэшъэ­жъые цIыкIум ыгу ихъыкIыгъэ- ишIыкIыгъэхэр къыплъегъэIэсых. Ащ фэдэ усэу кIэлэцIыкIухэр зигупчэ итэу мыщ къыдэхьа­гъэр макIэп. ИкIэухыми «Лиса, медведь и бочка меда» зыфиIорэ пшысэми пшIогъэшIэгъонэу уеджэ. Мышъэмрэ баджэмрэ псыешъуапIэм зэдакIохэзэ пхъэ­чай горэ апэ къифагъ. Бэджэ­жъы­ем ар шIогъэшIэгъонэу къызэуцум, пхъэчаим шъоур изэу къычIэкIыгъ. Мышъэм римы­гъэлъэгъоу шъэфэу зэкIэ ри­шъугъ. Ау баджэм игъэпсыкIэкIэ, итеплъэкIэ мышъэми ар къы­шIагъ. Нэужым а пшысэр адыгабзэкIи «Зэныбджэгъу цIыкIу­хэр» зыфиIорэ итхылъи къыщыхиутыжьыгъ.

Мы тхылъым нэмыкI усэ гъэшIэгъонхэми тхакIом уахищэщт. ЗэкIэми ягугъу къэтшIы­шъунэп, ау «Илъэсым имазэхэр» зыфиIорэм уебгъукIон плъэ­кIынэп. Мазэ пэпчъ нэшэнэ шъхьафэу иIэр, адрэхэм къызэрахэщырэр къыщыриIотыкIызэ мэзэ-усэ 12-р къеты.

Сыд фэдэ тхылъ пштагъэми, джахэм афэдэу кIэлэцIыкIумэ ашIогъэшIэгъонэу, алъыIэсэу дэтыр бэ. Нахь къахэщхэрэм ащыщ «Тэтэжърэ кIэлэцIыкIухэм­рэ» зыфиIорэр. УсакIом ынаIэ ренэу тэтэжъ-нэнэжъхэми зэратетыр мыщи тыгу къегъэ­кIыжьы. Ау уебгъукIон умылъэ­кIэу, ежь усакIор пшысэкIэ еджагъэми, пшысэ фэдэу шIыгъэу «Атакъэр гъэжъуацэм зэ­ритхьалэ пэтыгъэр» ыIоу мыщ дэт. ЗебгъажьэкIэ, уинми уцIыкIуми узIэпищэу гъунэм нэсэу уеджэ. Хъугъэ-шIагъэм хэла­жьэрэр бэ – ныор, лIыжъыр, чэтыр, атакъэр, гъукIэр, чэмыгъожъыр. Гъэжъоцэ иныр ыдырынэу атакъэр зыфежьэм, ар ычый тенагъ. Ныом къызэриIорэмкIэ, тхъу емыгъэшхэу ар къипхыжьын плъэкIыщтэп. Тхъур къызхэпхыщт щэри чэмым къыуимытэу хъущтэп. Ащ пае чэмыри бгъэшхэн фае. Ары шъхьае уц щэмэджымкIэ къэмыупкIэу чэмым ебгъэшхыни бгъотыщтэп. Щэмэджыр цако, уцыр риупкIыщтэп. Ар чэтым гъукIэм фехьы, къырегъэгъэчаны. Джаущтэу зэкIэри зэпэфэ, атакъэми тхъу тIэкIу Iофэ, ычый тенэгъэ гъэжъуацэри ехыжьы. Аущтэу а пстэур кIэкIэу, гъэшIэгъонэу, узIэпищэу Къырымызэ уфэмыдэу зэбгъэфэн плъэкIыщтэп. Атакъэр, чэтыр, чэмыр хэмытыгъэхэмэ, театрэ сценэм къыщыбгъэлъэгъонкIи уенэцIы. Аукъодые Iофэп а пшысэр бэ темышIагъэми, зыцIэ къетIогъэ тхылъэу «Iэмэ яорэд» зыфиIорэм къызэрэдэхьажьыгъэр. Джащ фэдэу кIэлэцIыкIумэ афэгъэхьыгъэхэр зэкIэ къыхэхыгъэхэу, зэхэубытагъэхэу шъхьафэу узтегущыIэн тхыгъэх.

Ащ уфэзыщэрэмэ ащыщ «Сколько мне сегодня лет?» ыцIэу Москва итхылъ тедзапIэу «Детсая литература» зыфиIорэм 1979-рэ илъэсым къыдигъэкIыгъэр. Мыр еджапIэм чIэхьэгъэ­кIэ кIэлэцIыкIумэ апаеу шIыгъэ. Усэ 70-м ехъоу дэтыр урысыбзэм изылъхьагъэр Р. Заславскэр ары. ИтиражкIэ минишъэрэ шъэныкъорэ мэхъу. Ащи узэгупшысэн хэлъ: сыд фэдиз урыс еджэкIо цIыкIумэ алъыIэсыгъа а тхылъыр! ЕджэгъошIух, гурыIогъошIух ащ усэу дэтхэр. Ащи изакъоп сурэтышIэу Г. Шуршиным ар дэхэцIыкIоу ыгъэкIэ­рэкIагъ. УзIэпащэу, нэм къыкIидзэхэу сурэт зэфэшъхьафхэр темытэу зы нэкIубгъуи уIукIэщтэп. КIэлэцIыкIумэ язакъоп, тэтэжъи, нэнэжъи бзыуи, чэти, атакъи, къэкIхэрэ лъэпкъхэми – бэмэ уащыIукIэщт. УцIыкIуми, уиными ахэм узыIэпащэ. Тхы­лъыр Iахьитфэу зэрэзэтеутыгъэ­ми, Iахь пэпчъ тхылъ шъхьаф пIоми хъунэу зэрэщытыми къе­гъэдахэ, къегъэлъапIэ.

УсакIом итхылъхэм джыри лъэныкъо гъэшIэгъонхэр зэра­хэлъыр къыдэплъытэмэ, апэу зызыфэбгъазэ пшIоигъомэ ащыщых орэдхэр. МыщкIэ Къырымызэ игущыIэхэм, иусэхэм ямышIыкIэ нэшэнэ гъэшIэгъонхэр къахэфэх. Ахэм ащыщхэм уяджэ зыхъукIэ зыдэмышIэжьэу орэдышъо горэм ухэхьэ. Ар орэдусэп, музыкальнэ искусст­вэм иIофышIэп. Ау орэдышъор усэм къыдэкIо. Джащ фэдагъэх усэхэу «Сыда къэхъугъэр джы…», «Синан» «Пшъашъэхэр, тэ шъукъытаж», «О унитIу», «Шоферым иорэд», «Хьачыкрэ Хьапапэрэ яорэд» зыфиIохэрэр, нэмыкIхэри. Мыхэр апэрэу уяджэ зыхъукIэ орэдышъом илъхэу къыпщыхъущтыгъэх. Нэужым ахэм тиорэдусхэм орэдышъо дахэхэр афашIыгъэх, тимузыкальнэ культурэ хэп­чыжьынхэ умылъэкIынхэу ахэр хэхьагъэх.

Иусэ тхыгъэхэм «Орэд» ыIозэ зэряджэщтыгъэми гу лъымытэн плъэкIыщтэп. Къэплъытэн хъумэ ахэр бащэ хъуных, ау заулэ горэмэ ацIэхэр къетIоных: «ЧIыгум иорэд», «ЦIыфыIэмэ яорэд», «Колхоз орэд», «Пынджым иорэд», «Пионермэ яорэд», «Iэхъо кIалэм иорэд», «Пшъашъэ удж орэд», «ЛэжьэкIо орэд», «Гум иорэд», «Кукуум иорэд», «Насыпхъан иорэд», нэмыкIыбэри. Ахэм апэчыжьэхэп «СидэхэзакI», «Зэ о кIалэр зыгъэсыс» (сэмэркъэу орэд) зыфиIохэрэр. Иусэ тхылъхэм ащыщхэм «Орэдхэр» ыIоу зэряджагъэми бэмэ уарегъэгупшысэ: «Орэдхэр. Стиххэр», «Iэмэ яорэд», нэмыкIхэри. Иаужырэ тхылъхэм ащыщ горэми «Орэдыр о зигъэгъус» ыIуи цIэу фиусыгъ.

ЕтIани а усэ-орэдхэр цIыфым изэхашIэ ишIулъэгъу, ишIоигъоныгъэхэм ежь усакIор ыгукIи, ыпсэкIи ахэм зэрапэблэгъэ шъыпкъэми къахэкIыщтыгъэх. Сыдэущтэу уебгъукIон плъэкIына «Орэд къэсэзыгъаIорэр» зыфиIорэ усэм?! Мыщ къэгъэгъэ Iэрамэу мэIэшIу къызпихырэри, шIулъэгъум итыгъэ апэу къызыфепсыгъи, бзыу къэхъугъа­кIэм ытамэ апэу зэриIэтыгъи, бысымымрэ хьакIэмрэ язэфыщытыкIэ дахи, сабый къызыфэхъугъэ ным игушIуагъуи, лэжьакIоу щытхъу тамыгъэр къызэратыгъи – бэ щызэтырихьагъэр. А пстэур ары орэд чэфыр усакIом къезыгъаIорэр. ЕтIани композиторхэми ахэр псынкIэу апхъуатэщтыгъэх, адыгэ орэдышъомэ аралъхьэхэти, цIыф жъугъэмэ алъагъэIэсыщтыгъэх. АщкIэ Жэнэ Къырымызэрэ Шъхьаплъэкъо Хьисэрэ «Орэдхэр» зыфиIорэ тхы­лъэу 1955-рэ илъэсым къыдагъэкIыгъагъэми Сэмэгу Гощнагъо итхылъэу «Гъатхэм ымакъ» (1968), Тхьабысымэ Умарэ итхылъэу «Песни сердца» («Гум иорэд») ыIуи 1953-рэ илъэсым къихиутыгъагъэми зэфэбгъазэмэ бэмэ уахащэщт.

Жэнэ Къырымызэ ытхыгъэ­хэм ялъэныкъо гъэшIэгъонхэм ащыщых сатирэмрэ юморымрэ. Ахэр зыщыхиушъхьафыкIыгъэ тхылъхэри иIэх, – «Стиххэр. Орэдхэр», «Iэмэ яорэд» зыфиIохэрэм зафэбгъазэми, ар нэрылъэгъу. КъыхиушъхьафыкIэу пымылъми, нэмыкI тхылъхэми уащыIукIэщт. А пстэуми нахь чыжьаIоу уахэхьаным уахъти чIыпIи ящыкIагъ. Ау ащыщхэм усакIор зэряджагъэми бэмэ уахещэ. Ащ фэдэх гущыIэм пае, «Щытхъу лыер делагъ», «ЗыхамыIо сипэIошху», «Гъотырышх», «ЦIэцIалэр мэпыуты», «Хьарам», «Ащи сыцIыф еIо», «Ар ерыуаджэмэ къащэшIы», «О слъэгъурэ кIалэр, пхэлъэп щыугъакIэ», «Нысэ хъупхъэмрэ гощэ ябгэмрэ». Бэ джащ фэдэу къэплъытэн плъэкIыщтыр, ежь усакIом зэриIоу «Дэимэ тадэхьащхы, дэгъухэр тэгъэщхых». Мы усэхэм тищыIакIэ илъэныкъуабэ – зэпыщыти, зэдэзышти зэрахэтэу, къызэлъаубытых. ЕтIани уасэ къезытырэмэ ащыщых адыгэ гущыIэкIэ – къэIуакIэхэр фэIазэу усакIом зэригъэфедэ­хэрэр.

Жэнэ Къырымызэ нахьыбэмэ зэрашIэрэр усакIоу ары. АщкIи хэмыкIокIэжьын лъэуж къыгъэнагъ. Ау тхэн Iофыр зыригъэ­жьагъэм къыщыублагъэу прозэми пылъыгъ. АдыгабзэкIи урысыбзэкIи очерк, рассказ кIэкI­хэр, статья зэфэшъхьафхэр мымакIэу ытхыгъэх. Андырхъое Хъусен фэгъэхьыгъэ повестым игугъу къэтшIыгъагъ. Джы нахь тыкъызыщыуцущтыр адыгабзэкIэ ытхи къыдигъэкIыгъэ тхылъэу «Шапсыгъэхьаблэ къыщыхъугъэ­хэр» (1977), урысыбзэкIэ зэрадзэкIыхи Москва къыщыхаутыгъэхэу «Аул Шапсуг улыбается» (1979), «Свадьба с женихом» (1984) зыфиIохэрэр арых. Мы аужыритIумэ зиIэшIэгъэ ин ахэлъыр тихэку бэрэ Iоф щызышIэгъэ журналист IэпэIасэу Лазарь Плескачевскэр ары. АдыгабзэкIэ къыдэкIыгъэм ежь авторым къызэрэщиIоу, мыхэр зэкIэ рассказхэм, хъугъэ-шIагъэ­хэм, гъэсэпэтхыдэхэм зэлъаIыгъых. Ежь Къырымызи ышъхьэ­кIэ ащыщыбэм ахэлажьэ, къэ­Iотэныр ащызэрещэ.

Тхылъищыри зэ­хэубытагъэу зэфэпхьысыжьын хъумэ, а зы къэIокIэ нэша­нэр зэфэдэу ахэлъ. Публицистикэ лъэшым зэлъиIыгъых, сэмэркъэу дахэри къыхахьэу, мыхъун зыщырихьылIэрэми игущыIэ пхъэшагъэр къыхэщэу гъэпсы­гъэх. Ау купкIыр зы­фэкIожьырэр цIыфым, лъэпкъым ящыIакI, язекIуакI, ягупшысакI. КъыIуа­тэрэ пэпчъ игупчэ нэбгырэ шъхьаф го­рэ ит. Пстэури къэплъытэн плъэ­кIынэп. Ау урысыбзэкIи адыгабзэкIи нахьыбэу къахафэ­хэрэр Гъэжъуанэкъо Джэгун, Алэджыкъу, Талъэустэн, Сэлмэн, ЛIыхъузан, Джамболэт, Нахьдах, Дэхэсун, Джанкъутас – бэ мэхъух ахэр. Анахьыбэр лIыжъ-ныожъых, лIы хэкIотагъэх, ныбжь зиIэ шъузых, кIэлэ, пшъэ­шъэ ныбжьыкIэхэри ахэтых. ЗэкIэ зэзыщалIэхэрэр адыгэ шэн-зэхэтыкIэхэр, зекIокIэ-шIыкIэхэр, губзыгъагъэр, Iэдэб дэхагъэр, нэмыкI лъэныкъуабэу цIыфыр цIыфы зышIыхэрэр арых. Мыхъун къызыхафэхэрэри къахэкIых, ау ахэм апэуцужьыщтхэри хьазырых.

Тхылъищыри зэхэубытагъэу пштэми, джа къызфэтIуагъэхэр арых гухэлъ шъхьаIэхэу къэзыIуатэрэм иIэхэр. Ахэр Жэнэ Къырымызэ итхыгъэ псэуми лъэгъо шъхьаIэу апхырыщыгъ. Иусэхэм ащыщ горэхэми ар ежьми ащыкIегъэтхъы. «Орэд къэсэзыгъаIорэр» зыфиIорэм ащ фэдэу къыщилъытэрэр бэ: ЗаIэтэу къэгъэгъэ бынмэ мэIэшIу къапихы хъумэ, шIулъэгъуныгъэм итыгъэ апэу къызыфепсыгъи, бзыу къэхъугъакIэм ытамэ апэрэу зэриIэтыгъи, игъомылапхъэ ыгу пыкIэу бысы­мыр хьакIэм пэгъокIми лэжьа­кIоу щытхъу тамыгъэр хэгъэгум къызэратыгъи, нэу сабын къызы­фэхъугъи, нэмыкIыбэми усакIом орэд къырагъаIо.

Ау тыдэ къырихыгъа а гупшысакIэр, тхакIэр? Ащ иджэуапи хэбгъотэщт нэмыкI усэу «Сезы­гъэджагъэхэр» зыфиIорэм. Пы­чыгъо цIыкIоу ащ къыхэтхыгъэ­ми ар нэрылъэгъу къыпфешIы.

Тигубгъоу гъэбэжъу къэ­кIуапIи, Псыхъоу зэдытилъапIи Сэ егъэджапIэу сфэхъугъэх, Сэ сIэпкъы-лъэпкъы хэхьагъэх, Адыгэ пшыси, орэди О къаргъоу хы шхъуантIэм фэди КIэлэегъаджэу сфэхъугъэх.

Тэрэзэу щыкIигъэтхъыгъ Бэрэтэрэ Хьамидэ «Iэмэ яорэд» зыфиIорэ тхылъым пэублэ гущыIэу фишIыгъэм: «Хэтрэ поэти талантэу хэлъым ылъапсэр щыIэныгъ, цIыфхэм язэхэтыкI, ящыIэкIэ-псэукI, яшэн-зекIуакI, а зэпстэуми зэхэшIыкIэу афигъотышъурэр арых. АщкIэ насыпыгъэ хэлъ Жэнэ Къырымызэ – ащ цIыф лъэпкъэу зыщыщым итарихъи, игъэшIэ лъагъуи зэригъэшIэшъугъэх, хэгъэгоу къызэрыхъу­хьагъэм шIулъэгъу ин фыриIэу, ащ зэмыблэжьэу фэшIушIэныр иамалэу щыIагъ, джыри щыI! Ар къеушыхьаты поэтым игъэ­шIэ лъагъо».

Мамый Руслъан. Филологие шIэныгъэмкIэ доктор.