Джыри зы тарихъ романыкI, джыри зы хъугъэ-шIэгъэ гупшыс. Зэманыр ыкIи цIыф лъэпкъ зэфыщытыкIэхэр ащ пхырыщыгъэ зэрэхъухэрэр куоу къыщигъэлъэгъуагъ.

Адыгэ Республикэм, Къэ­бэртэе-Бэлъкъарым, Къэрэщэе-Щэрджэсым янароднэ тхакIоу, СССР-м, Урысыем, литературнэ премиеу М. А. Шолоховым ыцIэкIэ щытым я Къэралыгъо шIухьафтынхэм ялауреатэу МэщбэшIэ Исхьакъ итарихъ романыкIэу «Дорога смерти» зыфиIорэр бэмышIэу къыдэкIыгъ. Ар зэлъашIэрэ романистым ия 21-рэ тхылъ. Адыгэ-черкесхэм ягъашIэ къы­хэхъухьэгъэ Къэнджал заоу Iоныгъо мазэм, 1708-рэ илъэсым Къэбэртаем щыкIуагъэм фэгъэхьыгъ.

ЗэлъашIэрэ тхакIоу МэщбэшIэ Исхьакъ лъэпкъым пэкIэкIыгъэ тарихъ хъугъэ-шIэгъэ иныр художественнэ шъуашэм ригъэ­кIугъ.

Тарихъ романыкIэр ытхынэу зэрэхъугъэр, ащкIэ IэубытыпIэ ышIыгъэхэр, заор къежьэныр къызхэкIыгъэр, ащ щызэпэIутыгъэхэ кIуачIэхэр ыкIи текIоныгъэр къыдэзыхыгъэхэр зэдгъа­шIэхэмэ тшIоигъоу МэщбэшIэ Исхьакъ зыфэдгъэзагъ.

— Романыр птхынэу зэрэхъугъэр, уахътэу, кIуачIэу текIодагъэр къытаIохэба.

Зиилъэсхэр, мазэхэр, ма­фэхэр гупшысэкIэ зэлъыпкIэгъэ тхэкIошхор пшъыгъашъоу зэ шъхьакIэ хэплъызыкIыгъ, етIанэ макIэу къыIугушIукIи къысэупчIыгъ:

— Уеджагъэба джыри романым?

Сэри журналэу «Зэкъошныгъэм» къызэрэдахьэщтыгъэр сэшIэми, «Джы тхылъыр къыдэкIыгъэшъ, седжэщт» есIо­жьыгъ. ТигущыIэ лъыкIотагъ.

— Мафэ горэм Налщык къы­ришIыкIи, адыгэ дунаим щызэлъашIэрэ ХьашIуцIэ Мыхьамэд къысфытеуагъ, — къеIуатэ Исхьакъ. — «Сикъош нахьыжъ, Къэбэртаем щыпсэурэ адыгэ шIэныгъэ­лэжь заулэмэ ялъэIу къыосэIожьы: тилъэпкъ ианахь хъу­гъэ-шIэгъэшхомэ ащыщ Къэн­джал заом фэгъэхьыгъэ тарихъ роман птхынэу къыпщэгугъых» еIо.

— Къэнджал заор адыгэ шIэжьым икъежьапI, — зигугъу къысфишIыгъэ хъугъэ-шIэгъэ чыжьэм сыщыгъуазэти, тпэ­кIэкIыгъэ тхьамыкIагъомэ джыри зэ сыгу къагъэбырсырыжьызэ, Мыхьамэд есIожьи, кIэкIэу сеупчIыжьыгъ: — Ар зытхын тхакIо Къэбэртае исба?

— Ис, ау ар о нахь къыуапэсы, пфызэшIокIынэу яцыхьэ къыптелъ.

— Ащ фэдэу тиныбджэгъухэр къызэрэсщыгугъхэрэр сигуапэ. Ау ахэри згъэгугъэхэрэп, сэри зызгъэгугъэжьырэп. — Ардэдэм сIуагъэм сыфыкIэгъожьызэ, кIэлъысIожьыгъ: — Ары, ары, Мыхьамэд, сыдэу тшIын, тинахьыжъ пIашъэмэ хьылъэу Тхьэм къатырилъхьагъэр тэри тихьылъэ. КIо, теплъын…

Сиджэуап мытырэ тятэжъмэ ялIыгъэрэ сагъэгумэкI-сагъэгу­шхозэ мэфэ заулэ исхыгъ, сщыгъупшэжьымэ, сыгу къэкIы­жьызэ мэзэ зыщыплIи, илъэс заули тешIагъ Урыс-Кавказ заом фэгъэхьыгъэ романиплIым къа­кIэлъыкIогъэ «Рафыгъэхэр», «Хэхэсхэр» къыдэзгъэкIыгъэх. Джа уахътэм загъорэ къысэхъу­лIагъэр сымышIэу синыбджэгъу­мэ стхынэу къысапэсыгъэ Къэн­джал заор слъы къыхэукIыщтыгъэ, сшъхьэ икIыщтыгъэп.

Ащ фэдэ мафэ горэм ХьашIуцIэ Мыхьамэд сыфытеуагъ:

— Зэрэсфэгъэхъущтыр сшIэ­рэп, Мыхьамэд, Къэнджал заом сыфэхьазыр.

— Илъэс 300-м ехъу зытешIэжьыгъэ заом итхын анахьэу сыда къызыщебгъэжьагъэр?

— Лъэхъэнэ чыжьэ хъу­гъэ-шIагъэу, къэралыгъо ыкIи цIыф лъэпкъ зэфэшъхьафхэр зыхэлэжьагъэхэр зэхэугуфыкIыгъэу, шъыпкъэм тетэу сшIэн зэрэфаер къызгурыIуагъ. Адыгэ дунаим бэ техъухьагъэр: Бзыикъо заор, Пщы-оркъ заор, Фэрзэпэ заор, нэмыкIхэри. Ау 1708-рэ илъэсым Къэбэртаем къихъухьэгъэ тарихъ хъугъэ-шIагъэр анахь тхьамыкIэгъо гуихэу лъэпкъым ыщэчыгъэм апшъэжь. Къырым къикIыхэти, бэдэдэрэ, 67-рэ фэдизрэ, къырым къэндзалхэр, тыркухэри ядзэ хэтхэу Къэбэртаем къибанэщтыгъэх, ары къэс мылъку Iахь ин аIахыщтыгъ, аратызэ афэмыщэчыжь зэхъум, апэуцужьыгъэх, нэмыкI хэкIыпIэ яIэжьыгъэп.

Стхыщтыр зэкIэ пстэуми апэу гукIэ исэхъухьэ, джащ паекIэ Къэнджал заор зыдэщыIэгъэ Iошъхьэмафэ изы Iахь инэу къушъхьэ-Iошъхьэ шIуцIэшхор сыкIуи, мызэу, мытIоу зэзгъэлъэгъугъэ, къушъхьэхъупIэ мэлахъохэми, нэмыкI цIыфхэу мы заом хэшIыкI фызиIэхэми саIукIагъ. Тхыгъэ литературэ инэу заомкIэ щыIэр, Къэнджал заор заухыгъэр илъэс 300 зэ­хъум (2008) Налщык шIэныгъэ конференциеу щыIагъэм иматериалхэр зэпырызгъэзагъэх, зы нэбгырэу щымытэу, Адыгеим, Къэбэртаем, Урысыем, нэмыкI къэралыгъохэм яшIэныгъэлэжь инхэм мы тарихъ хъу­гъэ-шIагъэмкIэ яIофшIагъэхэм зафэзгъэнэIосагъ, зэкIэ зэхэсфыгъ, зэфэсхьысыжьыгъ ыкIи джащ тетэу романым итхын сыфежьагъ. Къырым къэндзал пщы­гъор зыфэдагъэр, зэрэгъэ­псыгъагъэр, ар Тыркуем зэригъэIорышIэщтыгъэр, мылъку шъхьаIэу зыхэбаикIыщтыгъэхэр, цIыфхэр зэращэщтыгъэр — адыгэ кIалэхэр, пшъа­шъэхэр, кIэлэцIыкIухэр, пшъэшъэжъые цIыкIухэр атыраххэмэ, ращыхэу, лъэпIэ дэдэу ащэхэу е тырку пачъыхьэм, е нэмыкI лъэры­хьэхэм яунэIутынхэр, е егъэзыгъэкIэ шъхьэгъусэ афэхъунхэр янасыпэу къызэрахьыщтыгъэ- хэр. Зэкъытеогъум нэбгырэ 500 Черкесием ращэуи хъугъэу тхыгъэхэм ахэт, ащ изакъоп, ялэжьыгъэ къэгъэкIыгъи, нэ­мыкI мылъкуи егъэзыгъэ­кIэ аIапах­хэзэ, зыIэкIагъахьэщтыгъэх. Лъэпкъыр ащ фэдэ хьазаб зэпымычыжьым къызэтыричыгъ, 1708-рэ илъэсым иIоныгъо мазэ изы чэщ, къэбэртаехэр акIуа­чIэкIэ нахь хъыбэигъэхэми, акъыл-Iушыгъэр къаготэу, къырым татарыдзэу мин 80-м кIахьэрэм пэуцужьыгъэх. Апэ­рэмкIэ, мылъкоу зыфаIорэр аратыщт фэдэу зашIыгъ, а уахътэу къыдэфагъэр къызфагъэфеди, къэбэртаехэм яшыхэм акIэ мэшIоплъ шIэтыр пылъэу пыидзэ лъэшым жэхэлъэдагъэх. Ащ фэдэ зэо плъырым ежагъэхэпти, къырым татархэр ыкIи тырку­хэр – шыхэри, ахэм атесхэри щтагъэх. Къэбэртаехэм Къэнджал къушъхьэтешъо шIуцIэм щыкIогъэ заом апэрэу текIоныгъэр къыщыдахыгъ, лъэпкъ тарихъым­кIэ ыкIи УрысыемкIэ мэхьанэшхо зиIэгъэ Къэнджал заор ухыгъэ хъугъэ.

— Хэта къэбэртаехэм ыкIи къырым къэндзал­хэм дзэ пащэхэу ахэтыгъэхэр?

— Къэбэртаехэм дзэ пащэу яIагъэр Хьатэхъушъэкъо Кургъо­къор ары, къырым къэндзалхэм – Къэплъан-Джэрыер япэщагъ, къыхэгъэщыгъэн фаер Тыркуем ипачъыхьэу я III-рэ Ахьмэд лъэшэу заом къыкIигъэстэу, ащкIэ нэмыкI къэралыгъохэу Швецием, Францием, Украинэм, нэмыкIхэм ялIыкIо-Iэшъхьэтетхэр къотэгъу зэришIыщтыгъэхэр ары. Къэбэртаер зызэхакъу­тэкIэ, заштэкIэ, Урысыери, пачъыхьэу Петр I-м икъэралыгъо унэшъо ехьыжьагъэхэри пкIэнчъэ ашIынхэм щыгугъы­гъэх, ау ямурад жъалым къырым татархэми, тыркухэми къикIыгъэп, къэбэртаехэр атекIуагъэх, ащкIэ ежь яшъхьафитныгъэ къы­зэраухъумагъэм имызакъоу, Урысыешхом шъхьа­щытыгъэ щынагъори щагъэзыягъ.

— Мы произведениемкIэ сыда анахь къыхэбгъэщэу, кIэбгъэтхъымэ пшIоигъуагъэр?

— Адыгэхэм япсэемыблэжьныгъэ-лIыхъужъныгъэ, уиIорэ-уи­шIэрэ зэтехьаным, акъыл— гупшысэ икъур зэрэосэнчъэр, ащкIэ лъэпкъым къыхэкIыгъэ губзыгъэу Къэзанэкъо Джэбагъ ишIуагъэ къызэрэкIуагъэр, узэ­къотын зэрэфаер кIэзгъэтхъыгъ.

— РоманыкIэр лъэшэу куоу учIэIабэзэ птхыгъэн фае?

— Илъэс 300 хъугъэ-шIагъэр къибгъэлъэгъукIын фэягъэ; хэгъэгу зэфэшъхьафхэр, гухэлъ зэпыщытхэр, дзэ пэщэ инхэм ягъэпсыкIэ-шIыкIэхэр, ягупшысэкIагъэр зэкIэ, зэкIэ къызэлъиубытэу, зэрэсшIоигъуагъэу романыр стхыгъэ. Произведениер, щэч хэлъэп, лъэныкъуабэр къы­зэхифэу щыт.

— РоманыкIэм къежагъэха къэбэртаехэр, ыгъэгушIуагъэха?

— Щыгъуазэ сызэрашIырэмкIэ, етIупщыгъэу еджэх, ашIогъэшIэгъон, тарихъ хъугъэ-шIагъэр, зэкIэ адыгэ лъэпкъым идунэететыкIэ игъэкIотыгъэу хэплъагъоу, ишэн-хабзи, игупшыси, ишъхьэлъытэжьи, игъэпсыкIэ-шIыкIи къыреIотыкIы. Романым идееу иIэр «Е улIэн, е улIын» зыфиIорэр ары. Лъэпкъыжъ дэдэу адыгэхэм ялIыгъэ­рэ яцIыфыгъэрэ зэпагъэщачэу къызэрэрыкIуагъэхэр джыри зэ кIэсэгъэтхъы, ар къэбэртаехэм Къэнджал заом къыщагъэлъэгъуагъ.

— Романэу «Дорога смерти» зыфиIоу Къэнджал заом фэгъэхьыгъэр урысыбзэкIэ къыдэкIыгъ, адыгабзэкIэ сыдигъуа къызыдэкIыщтыр?

— Сэ зэкIэ стхырэр сыди­гъуи зэрэстхырэр адыгабзэ, адыгабзэкIэ тхылъыр тхылъ тедзапIэм чIэлъ, къыдэкIыщт.

ТхылъыкIэм лъэпэ мафэ ыдзынэу фатIозэ, ныбжьи зэо тхьамыкIагъо къэмыхъужьынэу, тиблэкIыгъэ чыжьэ зэдгъашIэзэ, тимэфакIэхэр нэфынэхэу, рэ­хьатхэу, фабэхэу итхынхэу, щытынхэу тэлъаIо.

Мамырыкъо Нуриет.