«ЦIыфмэ сэ шIу сарэлъэгъуи, Мы дунэе мылъкум ыпэу къэсэштэ, Iофэу сшIэрэр ашIорэдэгъуи, Сщиз къысхэхъуагъэ фэдэу сэлъытэ».

Арэущтэу къыщеIо поэтым усэу «Дунэе мылъкум ыпэ къэ­сэштэ» зыфиIорэм. Жэнэ Къырымызэ гъэшIэ мурад инэу зыдиIыгъыгъэр мы сатырхэм къыраIотыкIыгъ. Ихэгъэгу, ным, илъэпкъ, цIыфхэм апае щыIэныр, ылъэкIырэмкIэ къогъанэ имыIэныр насыпыгъэу, гухэлъ дахэу зыфэзылъэгъужьыгъэ тхакIу Къырымызэ. Адыгэхэм пфамыхъожьыщтыгъэ напэр ухъумэгъэнымкIэ усакIор зышъхьа­сыжьыгъэп. Ным ибыдзыщэ хэлъэу къыIуфэгъэ IэшIугъэ пстэур – хэгъэгу шIу­лъэгъур, цIыфыгъэ хабзэр, ныдэлъфыбзэ-адыгабзэм икъэбзэгъэ-лъэшыгъэ — къыгъэгъунэу щыIагъ. Исабыигъо-кIэлэцIыкIугъом къы­щегъэжьагъэу зыпкъы­рищагъэм инахьышIур илъэпкъ IуигъэкIэжьыным, фиухъумэным кIэхъопсэу къэтэджыгъ, усэн лъагъор, гупшысэн мыухыжьыр ышъхьэкIэ къыхихыгъ.

КIэлэ Iэтахъоу хьакIэщ пчъэ­къогъум къотэу нахьыжъхэм къаIотэрэ къэбархэм, таурыхъхэм, тхыдэхэм акIэдэIукIы зэхъур ары адыгэ гущыIэм ыкIочIэ ин анахьэу гу зылъитагъэр. Лъэпкъ фольклорым ибаигъэ-дэхагъэ пасэу зэхишIагъ, ащ зыригъэштагъ; цIыфхэм шIу афишIэмэ шIоигъуагъ – ахэм апае тхагъэ, усагъэ, хэти шIум фиузэнкIы ыкIи фищэ шIои­гъуагъ.

КъырымызэкIэ анахь мэхьанэ зиIагъэр цIыфхэм шIу афишIэныр, шIу алъэгъуныр ары ыкIи ар дунэе мылъкум ыпэ къы­- ­ш­тагъ. ЦIыфыгъэ-шъыпкъагъэм тетэу щыIагъ, ежьыри шIоу ылэжьырэм гъэшIоныгъэ-лъытэныгъэ къыфыхэкIыжьыным кIэхъопсыщтыгъ. УсакIом лъэ­бэкъу пхэндж зэримышIыщтым, имафэ пэпчъ шIум зэрэфигъэ­IорышIэщтым игупшысэ сыди­гъуи зыдиIыгъыгъ, щыIэныгъэм лъэгъо дахэ щыпхырищыгъ.

ЦIыфыр къызыфэхъурэр…

Жэнэ Къырымызэ Хьаджмосэ ыкъор Тэхъутэмыкъое районым ит къуаджэу Афыпсыпэ гъэтхапэм и 7-м, 1919-рэ илъэсым къыщыхъугъ. Адыгэ мэкъумэщышIэ унагъо щапIугъ. РаIорэр зэхихэу, гущыIэр гурыIоу къэтэджыгъ, Iушыгъэ-IупкIагъэр хэгощэгъагъ. Къоджэ ныбжьыкIэ еджапIэр къызеухым, Адыгэ кIэлэегъэджэ техникумым чIэ­хьагъ, 1938-рэ илъэсым ар ыкIи илъэситIу кIэлэегъэджэ институтыр 1942-м къыухыгъэх.

Хэгъэгу зэошхом Жанэр хэлэжьагъ, 1944-рэ илъэсым уIэгъэ хьылъэ телъэу ащ къы­хэкIыжьыгъ. Псэемыблэжьэу, лIыгъэшхо зэрихьэу зэрэзэуагъэм пае орденхэр, медальхэр къыфагъэшъошагъэх.

Зэо ужым, 1957-рэ илъэсым, Адыгэ кIэлэегъэджэ институтым филологиемкIэ ифакультет Iоф ышIэзэ къыухыжьыгъ. 1957 – 1959-рэ илъэсхэм СССР-м итхакIохэм я Союз и Апшъэрэ литературнэ курсхэм ащеджагъ. 1944 – 1957-рэ илъэсхэм Къырымызэ хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» иотдел ипащэу Iоф ышIагъ. 1959 – 1973-рэ илъэсхэм Адыгэ хэку исполкомым радиомрэ телевидениемрэкIэ и Комитет итхьамэтагъ. 1973 – 1983-рэ илъэсхэм адыгэ тхакIохэм яорганизацие ипэщагъ.

Творчествэр

Жэнэ Къырымызэ ытхыхэрэр 1935-рэ илъэсым щегъэжьагъэу хиутыщтыгъэх. Заом ыпэкIи, зэо лъэхъанми, зэо ужыми ытхыхэрэр хэку гъэзетхэу «Колхоз быракъым», нэужым «Социалистическэ Адыгеим» къарыхьэщтыгъэх.

Къырымызэ усэхэр, поэмэхэр, рассказхэр, повестьхэр адэтхэу тхылъ 25-м нахьыбэ адыгабзэкIи урысыбзэкIи къыдигъэкIыгъ. Усэным фэдэ къабзэу прозэмкIи дахэу Iоф ышIэщтыгъ. ЛъэныкъуабэкIэ тхэныр къыдэхъущтыгъ. Анахь шIушIэгъэ инэу Жанэм фэплъэ­гъун плъэкIыщтыр адыгэ кIэлэцIыкIу тхыгъэ литературэр къызэриIэтыгъэр, зэригъэбаигъэр ары. Ащ итворчествэ зэ­фэдэкIэ анахь къыхэщэу щыкIэгъэтхъыгъэр цIыфыгъэр, лIы­хъужъ­ныгъэр, ны шIулъэгъур арых. Иусэ ыкIи ипрозэ тхылъхэм зэфэдэкIэ адыгэгъэ-цIыфыгъэм, мамырныгъэм, IофшIэкIэшIум ыкIи кIэлэцIыкIу дунаим идэхэгъэ-гъэшIэгъоныгъэ чIыпIэ щаубыты. Мы темэ зэфэшъхьафхэр куоу, IупкIэу авторым къызэIуихынхэр ыкIи къыриIотыкIынхэр фызэшIокIыгъ. Къырымызэ бэп къыгъэшIагъэр (1919 – 1983) – илъэс 64-рэ ныIэп. Ау шIагъэу иIэр бэкIэ ащ пэщачэ. Иныбджэгъу кIасэу усакIоу Андырхъое Хъусен лIыгъэ зэрихьэзэ зэрэфэхыгъэми къыфыригъэшIагъ, гукIи псэкIи бэ Къырымызэ зэпищэчыгъэр. Хэгъэгум пае зэмыблэжьыгъэ шъэогъу-ныбджэгъоу Андырхъое Хъусен итворчествэ ренэу ыгъэ­гумэкIыгъ, а кIэн лъапIэр угъо­ижьыгъэнымкIэ, кIэзыгъэ имыIэу къыдэгъэкIыгъэнымкIэ Жанэм Iофышхо ылэжьыгъ. Жэнэ Къы­рымызэ цIыфхэр зилъапIэу, ныбджэгъу шъыпкъагъэр зымыхъожьыщт цIыф гукIэгъу­шIэ-гукъабзэу зэрэщытыгъэр къыушыхьатыгъ. ПэкIэкIыгъэ щыIэныгъэ къиныгъохэм ямылъытыгъэу, Жанэр цIыф гушIубзыу чэфылэу, шэнышIоу, зафэу, хьалэлэу, гъашIэр зилъэпIагъ, IашэкIи гущыIэкIи мамырныгъэр ыухъумэныр, лъэпкъ-шэн хабзэхэр къызэтыригъэнэнхэр, цIыфхэр щыIакIэм фигъэчэфынхэр фызэшIокIыгъ.

Адыгэ усэкIо-лирикыгъ

УсакIом итворчествэ чIыпIэ хэхыгъэ щызиIэр цIыфым ыкIи ащ хэлъ цIыфыгъэм икъэгъэлъэ­гъон-къиIотыкIын ары. Лъэпкъ шэн-хабзэхэр, зэхэтыкIэ-гъэпсыкIэхэр гъэпытэгъэнхэр ащыкIэгъэтхъыгъ. УсакIомкIэ кIэлэцIыкIу дунаир пстэуми апшъ, ахэм ягулъытэ, яакъыл къыгъэущымэ, ыгъэчанымэ шIоигъоу, дэгъур ыкIи дэир къафызэхифэу бэ афитхыгъэр. Ахэм ащыщых «Тэтэжъ ыпакIэхэр», «Псыхъо­жъый», «Лэжьыгъац», «Тыгъэ», нэмыкIхэри.

Жэнэ Къырымызэ гъэтхапэм и 7-м, бзылъфыгъэхэм я Дунэе мафэ ехъулIэ шъыпкъэу къэ­хъугъ, ащ хэлъ щыI: Ным, адыгэ пшъашъэм, шъхьэгъусэм, ныбджэгъум гущыIэ дэхабэ афэзыIощтэу, афэусэщтэу ар къычIэкIыгъ, усэ сатырэ жъынчыбэ афигъэшъошагъ.

Дунаим идахэ – бзылъфыгъэр игъундж, Ащ тишIулъэгъу фешIы лъэмыдж. Ымакъэ чанышъ, жъгъырыум фэди, Бзыоу къыхедзэ сыдрэ орэди… («Дунаим идахэ бзылъфы­гъэр игъундж»)

Шъэбэгъэ-гоIугъэр, фэбагъэр зыхэлъ лирическэ усабэ Жанэм ытхыгъ, ахэми язакъоп – орэди 100 фэдиз ыусыгъ. Къырымызэ игущыIэхэм арылъ орэдхэм Адыгеим, Кавказым ямызакъоу, адыгэ дунаир тыдэкIи къабыбыхьагъ, «Синан», «Хэбзэ дахэу тэ тиIэр джащ фэд», «О унитIу», «Апэу шIу плъэгъурэр», «Пшъэ­шъэ удж орэд», «Пшъашъэхэр, тэ шъукъытаж», «Пшъашъэм игупшыс», «Хэкум идахэ къыщежьэ», нэмыкIхэри.

Жэнэ Къырымызэ иусэ-орэдэу «Синан» зыфиIорэр адыги, урыси, нэмыкI лъэпкъхэми зэфэдэу къызэдаIо, джэгухэр а мэкъэмэ жъынчымкIэ бэрэ аублэх, орэдыIо ныбжьыкIэхэм ярепертуар ащызэхэтэхы.

ИI джыри Жанэм орэд мы зэкIэми ялъэшэкIэу, ар егъэшIэрэ адыгэ хабзэм фэгъэ­хьыгъ.

Хэбзэ дахэу тэ тиIэр джащ фэд СыдигъокIи жъыгъор тэгъэ­лъапI, Ащ къытиIорэм тынчэу тедэIу, Тыфэтэджышъ, чIыпIэ етэт, Ащ цIыфыгъэ дызетхьэу тэлъытэ. Тибзылъфыгъэ шъхьэкIафэ фэтэшI, ИшIушIагъэ дунаим зэлъешI. Тиорэд зерэIэт, Хэбзэ дахэу тэ тиIэр джащ фэд.

Жэнэ Къырымызэ игъашIэ зафэу, хьалэлэу къыгъэшIагъ. Инамыс фэсакъэу, зэчый ялыеу хэлъыр ымыгъэхьаулыеу, гуп­шысэныр иIусэу щыIагъ. Ныбджэгъум иусэхэр Жэнэ Къырымызэ зэригъэуIужьхи, Андырхъое Хъусен иапэрэ тхылъэу «Орэд къэсIощт» зыцIэр къыдигъэкIыгъ. Ныбджэгъу шъып­къагъэм уасэ фишIэу «Андырхъое Хъусен» зыфиIорэ орэдыр ыкIи ар зыцIэ документальнэ повестыр Къырымызэ ытхыгъэх, лъэпкъым къыфигъэнагъэх.

Мамырыкъо Нуриет.