2016-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу кощын IофхэмкIэ къулыкъур АР-м хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ и Министерствэ хагъэ­хьажьыгъэу Iоф ешIэ. ГъэIорышIапIэм ипшъэрылъхэр къэнэжьыгъэх.

Ахэр: фитыныгъэ зимыIэхэ цIыфэу къэралыгъом къихьа­гъэхэм апэшIуекIогъэныр, къэралыгъо фэIо-фашIэхэр ыкIи цIыфхэм ятхынкIэ къэралыгъо пшъэрылъхэр гъэцэкIэгъэнхэр, паспортым икъыдэхын, IэкIыбым къикIыгъэ цIыфыр учетым хэгъэуцогъэныр ыкIи граж­данствэ зимыIэхэм ятыгъэныр, миграционнэ хэбзэгъэуцугъэр зыукъохэрэр къыхэгъэщыгъэнхэр, нэмыкIхэри.

— 2019-рэ илъэсым кощыным­кIэ хэбзэгъэуцугъэм ащ фэ­дизэу зэхъокIыныгъэшхохэр фэ­хъугъэ­хэп, — еIо АР-м хэ­гъэгу кIоцI IофхэмкIэ и Министерствэ кощын IофхэмкIэ и ГъэIорышIапIэ итхьа­матэ игуа­дзэу Шэуджэн Руслъан. — Арэу щытми, гражданствэр къыдэзыхынхэу фаехэм алъэныкъокIэ хэбзэгъэуцугъэм зэхъокIыныгъэхэр фашIынхэу гъэтхапэм тежэ. Арэу зыхъукIэ, тхылъхэм ягъэпсынкIэ фэIо-фашIэхэу ащ пылъхэр цIыфхэмкIэ нахь псын­кIэ хъущтых. Ащ елъытыгъэуи кощынымкIэ учетым зэрэхагъэ­уцощтхэми зэблэхъугъэхэр фэ­хъугъэх. ГущыIэм пае, цIыфым юридическэ адрес иIэмэ, нэ-мыкI хэгъэгу къикIыгъэр учетым хигъэуцон ылъэкIынэу фитыныгъэ иIэ хъугъэ.

Нэбгырэ мин 15-м ехъу Адыгеим къихьагъ

Руслъан къызэриIуагъэмкIэ, 2018-рэ илъэсым Адыгеим къи­хьагъэхэу учетым хагъэуцуа­гъэхэм япчъагъэ нэбгырэ мин 15-м ехъу. ГъэрекIопагъэ егъэ­пшагъэмэ, а пчъагъэр нэбгырэ 200-кIэ нахь макI. Арэу щытми, зэфэхьысыжьхэм къызэрагъэ­лъэгъуагъэмкIэ, илъэс къэс нэ­бгырэ мин 15 — 17 фэдиз Адыгеим къехьэ. Сыда пIомэ ти­шъо­лъыр агу рехьы, ашIорэхьат, IофшIапIэ щагъоты.

Узбекистан (нэбгырэ 3482-рэ), Таджикистан (нэбгырэ 2159-рэ) къарыкIыгъэхэр арых нахьыбэу тиреспубликэ IофшIапIэкIэ къэ­кIуагъэхэр. Адыгеим Iоф щашIэн алъэкIынэу ахэм Iизын зыпылъ тхылъхэр аратых. Хэбзэгъэуцугъэм зэхъокIыныгъэу фэхъугъэ­хэм къадыхэлъытагъэу 2018-рэ илъэсым Iоф щызышIэнэу Адыге­им къэкIогъэ мини 3-м ехъум патентхэр афагъэпсыгъэх. Турк­мением нэбгырэ мини 2-м ехъу къикIыгъ, ахэм янахьыбэр студент.

— Хэбзэгъэуцугъэм къыди­лъытэрэ фэIо-фашIэу цIыфхэм афэдгъэцэкIагъэхэм япчъагъэ 2018-рэ илъэсым хэдгъэхъуагъ, — еIо Руслъан. — ГущыIэм пае, 2017-рэ илъэсым егъэ­пшагъэмэ, гъэрекIо гражданствэр процент 11-кIэ, процент 30-кIэ визэр ыкIи къе­гъэблэгъэ тхылъыр процент 19-кIэ нахьыбэу афэтшIыгъэх. Мыхэм афэдэ тхылъхэр зэтты­гъэхэм ыужкIэ хабзэр амыу­къоным, бзэджэшIагъэхэр зэрамыхьанхэм талъэплъэ. Кощыным ылъэныкъокIэ хэбзэгъэуцугъэр зыукъуагъэхэр къыхэгъэщы­гъэнхэм ыкIи ахэр дэгъэзыжьыгъэнхэм афэшI блэкIыгъэ илъэсым ГъэIорышIапIэм оперативнэ-пэшIорыгъэшъ Iофтхьабзэхэу «Мигрант», «Патент» «Адрес», «Нелегал» зыфиIохэрэр респуб­ликэм щызэхищагъэх. Ахэм яшIуагъэкIэ административнэ хэ­бзэукъоныгъэ 2645-рэ къы­хэдгъэщыгъ.

НахьыбэрэмкIэ хэукъоныгъэу къыхагъэщыхэрэм ащыщ IэкIыб хэгъэгухэм къарыкIыгъэхэм ре­гистрациер аухыгъэу хэгъэгум зэрэщыпсэухэрэр, патентыр амыгъэпсыгъэу къэралыгъом зэрисхэр. УФ-м и уголовнэ Кодекс къызэрэдилъытэу, IэкIыбым къикIыгъэхэу хэбзэнчъэу Урысыем къихьагъэхэр анахьэу зэрагъэпщынэхэрэм ащыщ административнэ Iоф пылъэу къэ­ралыгъом игъэкIыжьыгъэнхэр. Джащ фэдэ гражданствэ зимыIэ нэбгырэ 79-рэ ашъхьэ фимытхэу Урысыем рагъэкIыжьыгъэх, нэбырэ 22-мэ алъэныкъокIэ къэралыгъом къихьанхэ фимытхэу унашъо ашIыгъ. Хэбзэгъэуцу­гъэр зыукъуагъэхэ нэбгырэ 40-мэ уго­ловнэ Iоф къафызэIуахыгъ.

Патентым ыуасэ хагъэхъуагъ

Патентыр нахьыбэу зышIы­гъэхэр Узбекистан, Таджикистан къарыкIыгъэхэр ары. Ащ пIа-лъэу иIэр зы илъэс. Мыгъэ къы­щегъэжьагъэу IэкIыб къэралыгъохэм къарыкIыгъэхэу Адыгеим къихьагъэхэм къэралыгъо пошлинэ уасэу арагъэтырэм ха­гъэхъуагъ, ар сомэ мини 3-рэ 589-рэ хъугъэ. Мазэ къэс а зы мэфэ дэдэм ар атын фае, армырмэ, патентыр аIахыжьын ыкIи къэралыгъом рагъэкIы­жьынхэ алъэкIыщт. Мы уахътэм зэрэщытымкIэ, сыд фэдэрэ сэ­нэ­хьатымкIи ахэм Iоф ашIэн алъэ­кIы. Ау Руслъан къызэриIуа­гъэмкIэ, тапэкIэ зыфаехэр зы сэнэхьатым телъытагъэу патентыр аратызэ ашIынэу ары. ГущыIэм пае, мазэрэ штукатурщикэу Iоф ышIагъэу, етIанэ бетонщикынэу фаемэ, ГъэIорышIапIэм кIонышъ, патентыр икIэрыкIэу къыдихыжьын фае. Сыда пIомэ ГъэIорышIапIэмкIи IофшIэн языгъэгъотыхэрэмкIи а шIыкIэр бэкIэ нахь гупсэф.

— Патентым къыкIэкIогъэ ахъ­щэу сомэ миллион 40-м ехъур АР-м ибюджет идгъэ-­ хьагъ, — еIо Руслъан. — Адыгеим рэхьатныгъэ зэрилъым пае цIыфэу къихьэрэр бэдэд. IофшIапIэ къязытыщтхэр къызэряжэхэрэм къыхэкIэу, илъэсыбэ хъугъэу а зы нэбгырэхэр Адыгеим Iоф ашIэнэу къэкIох. IофшIапIэ языгъэгъотыхэрэ пащэхэми хэбзэукъоныгъэхэр зэ­рахьэхэу къыхэтэгъэщых. Хабзэу щыIэмкIэ, IэкIыбым къыкIыгъэ цIыфэу патент зиIэм Iоф зэрэригъэшIэщтымкIэ зэзэгъыныгъэ дишIын фае. Мэфищым къыкIоцI ащ фэдэ тхьапэр ти гъэIорышIапIэ къычIилъхьанэу щыт. Джащ фэдэ къабз IофшIакIор IуигъэкIыжьы хъуми. Мыщ епхыгъэ хэукъоныгъэх нахьыбэу къыхэдгъэщыхэрэр. Ащ нэмыкIэу хьакIэщхэу, IэзэпIэ учреждениехэу республикэм итхэми хабзэр аукъоу къыхэкIы. IэкIыбым къикIыгъэхэр мыхэм къяо­лIагъэу щытмэ, чэщ-зымафэм къыкIоцI къэбарыр ГъэIоры­шIапIэм къырагъэIун фае.

Шэуджэн Руслъан къызэри­IуагъэмкIэ, ящыкIагъэхэ документхэм ягъэпсынкIэ къэралыгъо фэIо-фашIэхэр зыщагъэца­кIэхэрэ порталыр къызфагъэ-фе­дэнэу цIыфхэм араIо. Сыда пIомэ фэIо-фашIэхэм апэIухьэрэ ахъщэр процент 30-кIэ нахь пы­утэу ыкIи нахь IэшIэхэу порталым щыбгъэпсын плъэкIыщт.

Къэралыгъуабзэр ашIэн фае

— Тикъэралыгъо иэкономикэ изытет елъытыгъэу къэралыгъо пошлинэм ыуасэ хэхъуагъ, ащ къыхэкIэу патентри нахь лъапIэ хъугъэ. Медицинэ комиссиер зэрарагъэкIурэм нэмыкIэу медицинэ полисри нэмыкI хэгъэгум къикIыгъэхэм яIэн, хэгъэгум къы­зэрихьэхэу ар шIокI имыIэу къыдахын фае. Ащи ахъщэ лъып­тынэу щыт. Ащ нэмыкIэу урысыбзэр ыкIи Урысыем итарихъ, ихабзэ шIокI имыIэу ашIэн фаеу хэбзэгъэуцугъэм къыделъытэ. Хабзэм арэущтэу зэришIыгъэр тэрэзэу сэлъытэ, нэмыкI хэ­гъэгу къикIыгъэ цIыфым урысыбзэр къыгурыIон, рыгущыIэшъун фае. Адыгэ къэралыгъо университетым ахэм апае хэу­шъхьафыкIыгъэ отделение иIэу урысыбзэр щарагъашIэ, ушэтынхэр щара­гъэтых, нэужым зэре­джагъэ­хэмкIэ сертификат къара­ты. Ар дэгъу ыкIи хабзэм арэу­щтэу зэришIыгъэр игъо шъыпкъэу сэ­лъытэ, — еIо Руслъан.

2017-рэ илъэсым ­егъэ­пшагъэмэ, гъэрекIо тилъэпкъэгъухэу Адыгеим къихьагъэхэм япчъа­гъэ тIэкIукIэ нахь макI. Адыгэ лъэпкъхэу Тыркуем, Иорданием, Сирием ащыщхэм мыгъэ квотэр нахьыбэу аратыгъ. 2018-рэ илъэ­сым Сирием къикIыгъэхэу учетым хагъэуцуагъэхэм япчъагъэ нэбгырэ 793-рэ мэхъу. Ахэр нахьыбэу зыщыпсэухэрэр къуа­джэу Пэнэхэс ары. Ащ Гъэ­IорышIапIэм иIофышIэхэр бэмышIэу кIохи, зэхахьэ щыкIуагъ. Сирием къикIыжьыгъэхэу охътэ гъэнэфагъэкIэ Адыгеим щы­псэунхэмкIэ е вид на жительствэ зымышIыгъэхэм тхылъхэу агъэпсынхэ фаехэр, IэпыIэгъу зэрафэхъущтхэр араIуагъ. Мыхэм апае гъэрекIо фэдэу квотэ 600 фэдиз Москва къафитIупщыгъ. Ащ къыхэкIэу ятхылъхэр нахь псынкIэу зэрафагъэпсыщтхэм ыуж итых.

— Къин хъурэр урысыбзэм изэгъэшIэн ары. Бзэ Iофыр ары нахь къэзыгъэщынэхэрэр. Фаехэр курсхэм макIох, бзэр зэрагъашIэ. ЗэреджагъэхэмкIэ сертификатыр къарамытэу охътэ гъэнэфагъэкIэ Адыгеим щыпсэунхэмкIэ фитыныгъэр ыкIи «вид на жительство» зыфиIорэр афэдгъэпсышъущтхэп. Адыгабзэр дэгъоу зэрашIэрэм имызакъоу, урысыбзэри ашIэн фае.

Нахьыбэу паспортхэр афагъэпсыгъэх

Тилъэпкъэгъухэм анахьи Ук­раинэм, Донецкэ, Луганскэ хэ­кухэм къарыкIыгъэхэу квотэ зэ­ратыгъэхэм япчъагъэ бэкIэ нахьыб. ГущыIэм пае, 2018-рэ илъэсым Украинэм къикIыгъэ нэбгырэ 3633-рэ учетым хагъэ­уцуагъ. Хэбзэгъэуцугъэм кIэу къыхэхьагъэхэм ащыщ, мыхэм урысыбзэр дэгъоу зэрашIэрэм къыхэкIэу, гражданствэр нахь псынкIэу аратын зэралъэкIыщтыр. ЕтIани мыхэм фитыны­гъэхэу афашIыгъэхэм ащыщ мы илъэсым къыщегъэжьагъэу Адыгеим къихьэхэрэм мэфи 180-кIэ учетым зэрэхагъэуцощтхэр, ыпэкIэ ар мэзищым ехъу­щты­гъэп.

2018-рэ илъэсым кощын Iофым епхыгъэу фэIо-фэшIэ мини 158-м ехъу ГъэIорышIапIэм иIо­фышIэхэм агъэцэкIагъ. Лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ фэIо-фа­шIэхэр зыщагъэцакIэхэрэ гупчэу Адыгеим итымрэ ГъэIорышIапIэмрэ зэпхыныгъэ дэгъу зэдыряIэу Iоф зэдашIэ. IэкIыб къэра­лыгъом кIонхэмкIэ Iизын къя­зытырэ паспортым игъэхьазырынкIэ къэгъэлъэгъонышIухэр ГъэIорышIапIэм иIэх. 2018-рэ илъэсым процент 27,6-кIэ на­хьыбэу мыщ фэдэ паспортхэр афагъэпсыгъэх.

IэкIыбым къикIыгъэхэу ыкIи гражданствэ зимыIэхэу Адыгеим къихьагъэхэм апкъ къикIэу 2018-рэ илъэсым экстремизмэ ыкIи терроризмэ нэшанэ зиIэхэ бзэ­джэшIагъэхэр республикэм щы­зэрахьагъэхэп. Адыгэ Рес­пуб­ликэм имиграционнэ зытет зыпкъ ит.

КIАРЭ Фатим.