Урысые Федерацием и Президентэу Владимир Путиныр УФ-м и Федеральнэ ЗэIукIэ илъэс къэс фигъэхьырэ Тхы­лъым тыгъуасэ къеджагъ. Ащ хэлэжьагъэх ФедерациемкIэ Советым хэтхэр, УФ-м и Къэралыгъо Думэ идепутатхэр, федеральнэ министрэхэр, УФ-м и Конституционнэ ыкIи Апшъэрэ хьыкумхэм ятхьаматэхэр, шъолъырхэм япащэхэр, динлэжьхэр, нэмыкIхэри. Iофтхьабзэм хэлэжьагъ Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат.

ЩыIакIэр нахьышIу шIыгъэныр

Президентым мызыгъэгум анахьэу ынаIэ зытыридзагъэр къэралыгъом социальнэ-экономикэ хэхъоныгъэхэр ышIын­хэм иIофыгъохэр ары. Мыщ дэжьым мэхьанэшхо зэритыгъэр жъоныгъокIэ унэшъуакIэм къыды­хэлъытэгъэ лъэныкъо шъхьа­Iэхэм ягъэцэкIэн. Мыщ епхыгъэ проектхэм цIыфхэм яшIоигъоныгъэхэр, ахэр зыщыгугъыхэрэр къагъэнафэхэу зэрэщытыр хигъэунэфыкIыгъ. Лъэпкъ проектхэр цIыфхэм, ахэм щы­IэкIэ-псэукIэ амалэу яIэхэр на­хьышIу шIыгъэным зэрэфэ­гъэхьыгъэхэр ыкIи Урысыем зыпкъ итэу хэхъоныгъэхэр зи­шIыхэкIэ а пстэури гъэцэкIагъэ зэрэхъущтыр къэралыгъом ипащэ къыIуагъ.

— Пшъэрылъэу зыфэдгъэуцужьыхэрэр илъэс пчъагъэхэм ателъытагъэх. Ау стратегическэ гухэлъэу тиIэхэм ягъэцэкIэн непэ Iоф зыдэтшIэн фаер. Пшъэ­рылъхэр къиных, ахэм язэшIохын кIочIабэ етхьылIэн фае. Ащ къыхэкIыкIэ псынкIэу Iоф тшIэн, ыпэкIэ тылъыкIотэн фае. ПшъэдэкIыжьым зыщызыдзыехэрэр ежь-ежьырэу IукIыжьыхэмэ нахьышIу. Непэ цIыфхэр пфэгъэделэщтхэп, ахэм зэкIэри дэгъоу зэхашIыкIы, къагурэIо, бюрократиер ашIогъэшIэгъонэп. АхэмкIэ анахь шъхьаIэр ежьхэм ыкIи яунагъохэм ящыIакIэ нахьышIу хъунымкIэ IофшIэныр джырэ уахътэм зэхэщагъэ зэ­рэхъурэр ары. Мыщ дэжьым гъэцэкIэкIо хэбзэ къулыкъухэм зэкIэми яIо зэхэлъэу, шIуагъэ къытэу IофшIэныр агъэпсын фае. Джыри зэ къыхэзгъэщымэ сшIоигъу — хэхъоныгъэм ипроектхэр федеральнэхэу е ве­домственнэхэу щытхэп, ахэр лъэпкъ проектых. Ахэм зэфэ­хьысыжьэу афэхъухэрэр субъект, муниципалитет пэпчъ аща­лъэгъун фае, — къыIуагъ Вла­димир Путиным.

Илъэс пчъагъэхэм зэгъусэхэу Iоф зэрашIагъэм ыкIи ащ зэ­фэхьысыжь дэгъухэр зэрэфэ­хъугъэхэм ишIуагъэкIэ хэхъоныгъэм ипроектхэм мылъкушхо апэIуагъэхьан амал щыIэ зэ­рэхъугъэр Президентым къыхигъэщыгъ.

— ЩыIэныгъэр нахьышIум ылъэныкъокIэ зэрэзэхъокIыгъэр джырэблагъэ, мы илъэсым, цIыф­хэм зэхашIэн фае. Ахэм яеплъыкIэ, уасэу къыфашIырэм ялъытыгъэу лъэпкъ проектхэм ягъэцэкIэн изэфэхьысыжьхэр къэкIорэ илъэсым ипэублэм тшIыщтых. Ащ къыдыхэлъытагъэу хэбзэ гъэцэкIэкIо къулыкъухэм япшъэрылъхэр зэрэзэшIуахыгъэм уасэ фэтшIыщт, — къыIуагъ УФ-м и Президент.

УФ-м и Президент ижъоны­гъокIэ унашъо къыдыхэ­лъы­тэгъэ лъэныкъо шъхьаIэ­хэм ягъэцэкIэн Адыгеим зэрифэшъуашэу щызэхэщагъ. Гъэсэныгъэм, псауныгъэр къэ­ухъу­мэгъэным, культурэм хэтхэм ялэжьапкIэ къэIэты­гъэ­нымкIэ къэгъэлъэгъонэу щы­Iэхэм акIа­хьэх. Къэралыгъом ипащэ пшъэрылъэу къы­гъэуцугъэм диштэу мы Iоф­шIэныр рес­публикэм щылъа­гъэ­­кIотэщт.

Демографиер

Къэралыгъом ипащэ ­анахьэу ынаIэ зытыридзагъэхэм ащыщ демографием ылъэны­къокIэ Iофхэм язытет. ЦIыф лъэпкъыбэ зыщыпсэурэ Урысыем сыдигъуи унагъом, сабыеу къэхъухэрэм япчъагъэ нахьыбэ шIыгъэным мэхьанэшхо щыраты. Гукъау нахь мышIэми, джырэ уахътэм къэхъурэ сабыйхэм япчъагъэ нахь макIэ мэхъу, ащ лъэпсэ гъэнэфагъи иI. Ау ащ къикIырэп къэралыгъом зи ымы­шIэу щысыныр. 2000-рэ илъэс­хэм япэублэм демографием ылъэ­ныкъокIэ Iофхэм язытет бэкIэ нахьышIу хъугъагъэ. Непи ащ тыкъыфэкIон амал зэрэщыIэр Президентым къыIуагъ. АщкIэ лъэбэкъу гъэнэфагъэу ашIыщтхэм ягугъу къышIыгъ. ГущыIэм пае, джырэ уахътэм ехъулIэу кIэ­лэцIыкIухэм апае унагъом тынэу къаIукIэщтхэр урыпсэуным­кIэ ахъщэ анахь макIэу шъо-лъы­рым щагъэуцугъэм фэдизрэ ны­къорэм къыпкъырыкIызэ къа­лъытэ. 2020-рэ илъэсым щылэ мазэм и 1-м щегъэжьагъэу ар фэдитIум нэгъэсыгъэныр игъоу къэралыгъом ипащэ ылъытагъ.

Унагъом ихахъохэр нахьыбэ хъун зэрэфаер, ар пшъэрылъ шъхьаIэу зэрэщытыр Президентым къыIуагъ. Ащ фэшI ахэм атырэ хэбзэIахьхэм къащыгъэ­кIэгъэн фае. МыщкIэ екIолIакIэу дгъэфедэн тлъэкIыщтыр къызэ­рыкIу: сабыир нахьыбэ къэс хьа­къулахьыр нахь мэкIэн фае. Сабый зэрыс унагъохэм мы лъэныкъомкIэ IэпыIэгъу афэхъу­гъэным пае шъолъырхэм предложение гъэнэфагъэхэр къахьынхэу къяжэх. Джащ фэдэу псэу­пIэ ипотекэм пылъ процентхэр 9-м нэс, нэужым 8-м ыкIи ащ нахь макIэу къегъэIыхыгъэнхэм мэхьанэшхо иIэу къэралыгъом ипащэ къыIуагъ. МыщкIэ джыри зы хэкIыпIэ щыIэу Президентым къыгъэнэфагъ — ящэнэрэ ыкIи ащ къыкIэлъыкIорэ сабый къызэрыхъухьэгъэ унагъом къыри­хыгъэ ипотекэм щыщэу сомэ мин 450-р къэралыгъом фипщыныжьын ылъэкIыщт, мылъкур фе­деральнэ бюджетым къыха­хыщт. Ар гъэцэкIэгъэным фэшI зэкIэIэбэжьынхэшъ, 2019-рэ илъэ­сым щылэ мазэм щегъэжьагъэу IэпыIэгъур аIуагъэкIэныр игъоу ылъэгъугъ. Ны мылъкумрэ сомэ мин 450-мрэ зызэхэбгъа­хъохэкIэ сомэ мин 900-м ­ехъущт, ипотекэ къизыхыгъэхэмкIэ ар IэпыIэгъушIу. Мы Iофыгъом пэ­Iухьащт мылъкур гъэнэфэгъэ­ным фэшI бюджетым зэхъокIыны­гъэхэр фэшIыгъэнхэм Правительствэри, УФ-м и Къэралыгъо Думи фэхьазырынхэ фаеу къы­Iуагъ.

КIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэм яшIын­кIэ гъэхъэгъэшIухэр зэрэщыIэхэр Президентым къыхи­гъэ­щыгъ. Ащ дакIоу 2021-рэ илъэсым ыкIэм нэс яслехэм алъэныкъокIэ щыIэ гумэкIыгъо­хэр зэкIэ дэгъэзыжьыгъэнхэ, чIыпIэ мин 270-м нахь мымакIэу гъэпсыгъэн фаеу къыIуагъ, ащ щыщэу мин 90-м мы илъэсым телъытэгъэн фае.

АР-м и ЛIышъхьэ къызэри­IуагъэмкIэ, сабыибэ зэрыс уна­гъохэм IэпыIэгъу афэхъугъэным иIофыгъо янэплъэгъу рагъэкIырэп. Илъэси 3 — 7 зыныбжь сабыйхэм зэкIэми кIэ­лэцIыкIу IыгъыпIэм кIонхэ амал яI. Илъэси 3-м нэс зыныбжьхэм чIыпIэхэр ягъэгъотыгъэнхэм епхыгъэ IофшIэны­шхо джырэ уахътэм агъэцакIэ. Ащ къыдыхэлъытагъэу мыщ фэдэ гъэсэныгъэм иучреждении 4-м яшIын рагъэжьагъ.

Псауныгъэр къэухъумэгъэныр

ЦIыфхэмкIэ мэхьанэшхо зиIэ лъэныкъоу псауныгъэр къэухъу­мэгъэным епхыгъэ Iофыгъохэми къэралыгъом ипащэ къащыуцугъ. Мы системэм зэхъокIыныгъэшIухэр щэкIох нахь мышIэми, медицинэ фэIо-фашIэхэр зэрагъэцакIэхэрэм цIыфхэр бэрэ ымыгъэразэхэу къыхэкIы. Уищы­кIэгъэ специалистым уекIолIэным пае чэзыум бэрэ ухэтын фае, псынкIэу ыкIи ыпкIэ хэмылъэу зябгъэуплъэкIуныр къины. Президентым пшъэрылъэу къыгъэуцугъэмкIэ, 2020-рэ илъэ­сым Урысыем ипсэупIэхэм адэс цIыфхэм зэкIэми медицинэ IэпыIэгъур алъыIэсын фае. Ащ пае медицинэ учреждениякIэхэр ашIыщтых, щыIэхэр агъэкIэжьыщтых. Сымэджэщхэм, поликлиникэхэм, аптекэхэм, врачхэм ыкIи цIыфхэм электроннэ зэпхы­ныгъэм иамалхэр къызфагъэфедэным тегъэпсыхьэгъэ IофшIэныр илъэсищым зэтегъэуцогъэн фае. Джащ фэдэу медицинэ IофышIэхэм ягъэхьазырыни мэхьанэшхо ратыщт. Программэу «Земский доктор» зыфиIорэм зыныбжь илъэс 50-м ехъугъэхэри хэлэжьэнхэ амал яIэныр Президентым игъоу ылъытагъ. Къоджэ псэупIэм е къэлэ цIыкIум ахэм Iоф щашIэнэу зыра­хъухьэкIэ, зэтыгъо ахъщэ Iэпы­Iэгъу аратыщт: врачхэм — сомэ миллион, фельдшерхэм — сомэ мин 500. Адэбз узым пэшIуекIогъэным ипрограммэ игъэцэкIэн илъэсихым къыкIоцI сомэ триллионым нахь мымакIэу пэIуа­гъэхьащт.

Шъугу къэдгъэкIыжьын, про­ектэу «КIэугъоекIо поликлиникэр» зыфиIорэр апэу зыщагъэцэкIэнэу зыщырагъэжьэгъэ шъолъырхэм Адыгеир ащыщ. ПсэупIэу Iудзыгъэхэм ащы­псэухэрэм шэпхъэшIухэм ади­штэрэ медицинэ IэпыIэгъу ягъэ­­гъотыгъэнымкIэ респуб­ликэм щызэшIуахыгъэр бэ. Мы илъэситфым къыкIоцI мобильнэ фельдшер-мамыку IэзапIэхэр шъолъырым имуниципалитетхэм зэкIэми ащагъэ­псынхэу агъэнафэ.

Экологиер

Экологием епхыгъэ Iофыгъо­хэм язэшIохын непэ обществэм мэхьанэшхо зэрэритырэр Президентым ипсалъэ къыщыхигъэ­щыгъ. Анахь шъхьаIэу мыщ дэ­жьым щытыр коммунальнэ пыдзэфэ пытэхэм ягъэзекIон ары. 2019-рэ илъэсым щегъэжьагъэу хэкIым идэщын епхыгъэ шIыкIакIэм шъолъырхэр техьанхэу рагъэжьагъ. Мыщ дэжьым хэкIым идэщын пэIухьэрэр на­хьыбэ хъугъэ закъокIэ хъущтэп, ахъщэ зыфатырэр, мы лъэныкъом зэхъокIыныгъэшIухэр зэ­рэфэхъухэрэр цIыфхэм алъэ­гъун фае. Ар гъэцэкIагъэ зэрэхъурэм Урысые народнэ фронтым хэтхэр, ныбжьыкIэхэр лъыплъэнхэу закъыфигъэзагъ. Экологием ылъэныкъокIэ щыIэ гумэкIыгъо­хэр дэгъэзыжьыгъэнхэр пстэуми япшъэрылъэу зэрэщытыр В. Путиным къыIуагъ.

Экологием епхыгъэ Iофыгъо­хэм Адыгеим мэхьанэшхо щараты. Республикэм ипащэу КъумпIыл Мурат къызэригъэ­нафэу, муниципалитетхэм хэ­хъоныгъэхэр ашIынхэм да­кIоу, чIыпIэхэм ячIыопс бай къэу­хъумэгъэным мэхьанэшхо иI.

Гъэсэныгъэр

2000-рэ илъэсым шэпхъэшIу­хэм адиштэрэ еджапIэхэм япчъа­гъэ процент 12-м кIахьэщтыгъэ­мэ, 2018-м ар процент 85-м нэ­сыгъ. Арэу щытми, кIэлэ­еджэ­кIо мин 200 фэдиз амыгъэ­фэбэрэ е псырыкIуапIэ зэмыкIолIэрэ учреждениехэм аще­джэх. Ащ фэдэ еджапIэ зэрыт шъолъырхэм илъэситIум къы­кIоцI гумэкIыгъохэр дагъэзыжьынхэ фаеу къэралыгъом ипащэ пшъэ­рылъ къафишIыгъ. 2021-рэ илъэ­сым ехъулIэу псынкIэу Iоф зы­шIэрэ Интернетыр еджапIэхэм зэкIэми ящэлIэгъэн фае. 2020-рэ илъэсым щыублагъэу программэу «Земский учитель» зыфиIорэм иIофшIэн ригъэжьэныр игъоу ылъытагъ.

Гъэсэныгъэм исистемэ хэ­хъоныгъэхэр ышIынхэм епхыгъэ IофшIэныр зыпкъ итэу Адыгеим щызэхащагъ. 2018-рэ илъэсым материальнэ-техническэ ыкIи егъэджэн базэм игъэкIэжьын сомэ миллион 230-м ехъу пэIуа­гъэхьагъ. Сэнаущыгъэ зыхэлъ кIэлэцIыкIухэм IэпыIэгъу афэ­хъугъэным исистемэ гъэпсыгъэ хъугъэ.

Гъэсэныгъэм, псауныгъэр къэ­ухъумэгъэным, культурэм, бюджетым епхыгъэу Iоф зышIэрэ нэмыкI специалистхэм ялэжьапкIэ къэгъэлъэгъон гъэнэфагъэу зынагъэсыгъэхэр къырагъэIыхы зэрэмыхъущтыр регионхэм япащэхэм агу къыгъэкIыжьыгъ. Ащ дакIоу экономикэм епхыгъэ лэ­жьапкIэми хагъэхъон зэрэфаер къыIуагъ. 2021-рэ илъэсым ехъу­лIэу къэралыгъом иэкономикэ хэхъоныгъэу ышIырэр проценти 3-м ехъун фаеу пшъэрылъ щыт. Джащ фэдэу инфляциер нахь макIэ шIыгъэным Правительствэм ыкIи Гупчэ банкым анаIэ тырагъэтын фаеу къафигъэпытагъ. АщкIэ амалышIухэр непэ зэрэщыIэхэр хигъэунэфыкIыгъ. Урысыем ибизнесменхэм шIуагъэ къытэу Iоф ашIэнымкIэ ыкIи нэмыкIхэм янэкъокъунхэ амал яIэнымкIэ мэхьанэшхо зиIэр экспортым зиушъомбгъуныр ары.

Бизнесым хэщагъэхэм шIуа­гъэ къытэу яIофшIэн зэхащэнымкIэ Адыгеим щызэшIуахыгъэр бэ. Мы аужырэ илъэси­тIум инвестициехэм алъэныкъокIэ щыIэ Лъэпкъ рейтингым республикэр къыщыдэкIоягъ ыкIи къэралыгъомкIэ я 24-рэ чIыпIэр ыубытыгъ. Къалэу Шъачэ щыкIогъэ Урысые инвестиционнэ форумым илъэ­хъан предприятиякIэхэр ыкIи энергетикэм ипсэуалъэхэр шъо­лъырым щышIыгъэнхэм фытегъэпсыхьэгъэ зэзэгъыныгъэм кIэтхагъэх.

Культурэр

Мы лъэныкъом хэхъоныгъэхэр ышIынхэм мэхьанэшхо иIэу Президентым къыгъэнэфагъ. Культурэм и Унэу къуаджэхэм адэтхэм яшIын ыкIи ягъэцэ­кIэжьын сомэ миллиард 17 фэ­диз пэIуагъэхьащт. Ащ нэмыкIэу къэлэ цIыкIухэм культурнэ хэ­хъо­ныгъэхэр ашIынхэм фытегъэ­псыхьэгъэ гупчэхэм ягъэпсын пае сомэ миллиарди 6 афатIупщыщт. Шъолъырхэм ащыIэ музейхэм, театрэхэм, тхылъеджапIэ­хэм хахъоу къаIэкIахьэрэм те­лъы­тэгъэ хэбзэIахьыр атыра­хыщт.

Мыщ фэдэ екIолIакIэм ­Адыгеим и ЛIышъхьэ дыригъэ­штагъ. Шъугу къэдгъэкIыжьын, блэкIыгъэ илъэсым культурэм и уни 5-м гъэцэкIэжьынхэр ара­шIылIагъэх. Мы илъэсым учреждении 8 зэтырагъэ­псы­хьанэу агъэнафэ. Къуаджэхэм адэт культурэм иунэхэм ягъэ­цэкIэжьын фытегъэпсыхьэгъэ «гъогу картэ» республикэм щаштагъ.

УФ-м и Президент Федеральнэ зэIукIэм фигъэхьыгъэ Тхы­лъым АР-м и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат къытегущыIэзэ, къэ­ра­лыгъом ипащэ къыгъэнэ­фэгъэ лъэныкъо пстэури цIыфхэм яшIои­гъоныгъэхэм зэра­ди­штэ­хэрэр къыIуагъ.

— Джэпсалъэм ыуж шъолъыр пэпчъ ащыпсэурэ цIыфхэм ящы­IэкIэ-псэукIэ нахьышIу хъуным фэIорышIэщт лъэбэкъу гъэнэфагъэхэр зэрэщыIэщтхэм сицыхьэ телъ. Стратегическэ пшъэрылъхэр шIуагъэ къытэу гъэцэкIэ­гъэнхэм пае тшIэн фаехэм къэ­ралыгъом ипащэ тынаIэ атырытигъэдзагъ. А пстэури УФ-м и Президент иунашъохэм ыкIи лъэпкъ проектхэм къады­хэлъытагъэх, — къыIуагъ КъумпIыл Мурат.

Зыгъэхьазырыгъэр ТХЬАРКЪОХЪО Адам.