ЦIыфыр зыгъэдахэрэр ищыгъын

Лъэпкъэу щыIэ пстэуми яшэн, язекIуакIэ, ягущыIакIэ, ящыIакIэ зэфэдэп. АшъокIи зэрэзэфэмыдэхэм фэдэу яшъуашэхэри зэтекIых. Илъэс пчъагъэкIэ узэкIэIэбэжьмэ, шъуашэу яIагъэхэм афэдэп джы непэ зыщалъэхэрэр.

Сурэттехыгъэхэу къытлъыIэсыжьыгъэхэм узахаплъэкIэ, адыгэ пэIо медэр зыщымыгъ ахэтэп. Дэхэ фэшIэу паIор ащыгъыгъэп, мэхьанэ куу иIэу щытыгъ. Лъэпкъыр къырып­шIэнэм, дунэе щыIакIэм еплъы­кIэу фыряIэм итамыгъэу щытыгъэу къысшIошIы. Джырэблагъэ гъэзетэу «Адыгэ макъэм» къи­хьэгъэ тхыгъэу (2018-рэ илъэсым, тыгъэгъазэм и 15-м) «Адыгэ паIор къэхьылъагъа, хьауми тэ тыкъэлэнлагъа?» зыфиIорэм сызеджэм, бэмэ саригъэгупшысагъ.

Сэ къэзгъэшIэгъэ илъэс пчъа­гъэм макIэп слъэгъугъэр. Адыгэ пэIо медэр зыщымыгъыр мыадыгэлIэу алъытэщтыгъ. Зы­щы­гъыр алъытэщтыгъэ, шъхьэ­кIафэ фашIыщтыгъ. Куп щысэу ахахьэмэ, къыфэтэджыщтыгъэх, тIысыпIэ ратыщтыгъ. Нэжъ-Iу­жъэу зызылъытэжьыщтыгъэхэр илъэс 75 — 80 зыныбжьхэр арыгъэ. Къин зиIэ унагъом ищагу паIо ащымыгъэу дахьэщтыгъэхэп. Джы тызэжъугъэплъыжь.

Нэбгыришъэ пчъагъэ къызэкIолIэгъэ къиным пэIо медэ зыщыгъэу ахэтыр зытIу-зыщ. Ахэри ефэндхэр ары. ПаIор зыщылъэгъуаеп, ау пщыгъ зы­хъу­кIэ узыфэсакъыжьын, бгъэлъэпIэн, урыгушхон фае. Ащ фэдизыр къэсэзгъэIуагъэм ышъхьэ къисхын. Хьадагъэ горэм сыхэтэу хьадэр дгъэтIылъи тыкъызэкIожьым, ефэндым нэбгырэ заулэмэ зафигъэзагъ къиныр зиIэ унагъом къыфэтхьаусы­хэжьынхэу. Зыми зи къымыIо зэхъум, лIы къопцIэшхоу пэIо медэ зыщыгъым елъэIугъ: «А сикъош, цIыфэу къекIолIагъэхэм ацIэкIэ мы унагъом къыфэтхьаусыхэба». ЛIым къыриIожьыгъ: «Сыд къы­сапIорэр, мыщ фэдиз цIыфхэм апашъхьэ ащ фэдэ къыщысIон слъэкIыщтэп, сэукIытэ». Ефэндым ыгу кIоды­гъэу къыIукIы­жьыгъ.

Ары, адыгэ паIор зыщылъэгъуаеп, ау ар зыщызылъэрэ пстэури зэкIэ адыгэп. Сэ­лэтчэрые дэгум ыIуагъэу къа­Iожьы: «Сэлэтчэрыекъор зыщагъэуцужьырэ чIыпIэм ща­гъо­тыжьы», «УлIэнымрэ улIынымрэ уахадэмэ сыдыр ара къахэпхыщтыр?» заIом, «сымылIышъущтмэ, сылIэмэ нахь дэгъу».

Адыгэ шъуашэр лъэпкъым ынап. Ащ урыгушхонэу щыт. Адыгэ паIор зыщыгъ цIыфым итеплъэ зэхъокIыгъэ мэхъу, лъытэныгъэ фэошIы. ЕгъашIэм ар агъэлъапIэу къырыкIуагъ, ау непэ тиныбжьыкIэхэм зыщалъэн­кIэ мэукIытэх. Зыщыгъэу алъэ­гъурэми дэхьащхых.

Тишъуашэ непэ зыкъезыгъэ­Iэтыжьырэ цIыфхэр тиIэх: СтIашъу Юр, Еутых Асе… Адыгэ шъуашэм ехьылIэгъэ мэфэкIхэри зэхащэхэ хъугъэ. Игъорыгъозэ ныбжьыкIэхэри ащ екIужьынхэм тыщэгугъы. Адыга­гъэр къызщежьэрэр зы пкъыгъоп. Арышъ, зэкIэми тIэ зэкIэдзагъэу Iоф зыдэтшIэжьын фаеу сеплъы.

Тятэжъ пIашъэхэм къагъэнэгъэ гущыIэ щэрыохэр, Iушхэр тщыгъупшэхэ хъущтэп. ПэIо медэм фэгъэхьыгъэу гущыIэжъы­бэ къытлъыIэсыжьыгъ: «ПаIо зыщыгъ пстэури лIэп», «Узэ­упчIын умыгъотымэ, уипаIо еупчIыжь», «ПаIо зыщыгъым шIуфэс лые рахы». Мыхэр бгъэ­цакIэхэ къодыекIэ хъущтэп, зекIуакIи, шэни, лIыгъи, гукIэгъуи пхэлъынхэ фае.

Хъодэ Сэфэр. Хьалъэкъуай.

«УипаIо зыхьырэм пшъхьэ ехьы»

Хъодэ Сэфэр итхыгъэ тыкъыпкъырыкIызэ, адыгэ шъуашэм, анахьэу хъулъфыгъэ паIомрэ бзылъфыгъэ шъхьатехъомрэ афатхыгъэхэм ащыщхэм шъуащыдгъэгъозэн.

Мыщ мэхьэнэ куоу кIоцIы­лъыр лIэшIэгъу пчъагъэхэм къапхырыкIи къытлъыIэсыжьыгъ.

— Апэу ар зыщызэхэсхыгъэр пшысэу «Чэчаныкъо Чэчан» ары, — къеIуатэ филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу, доцентэу Унэрэкъо Мирэ. —Шым тесыр Чэчанэ къебгъу­кIозэ, ипаIо щиути, рихьыжьагъ. «СипаIо зыхьырэм сшъхьэ ехьы» ыIуи, ар лъежьагъ. Хъулъфыгъэм ынапэ, изытет, ышъхьэ, ипаIо — зых. Адыгэ пэIо лъагэр статуснэу щытыгъ, мэкъумэщышIэхэм зыщалъэн фитыгъэп.

ПаIор — шъынэшъо хъурышъо тIыргъом хэшIыкIыгъ; ышъокIэ шIуцIэ, шхъуантIэ (ежьашъо), шъынэшъо паIор итеплъэкIэ зэтефыгъагъэ. ПэIо пырацэмрэ упкIэ паIомрэ лэжьакIомэ апаещтыгъ. ЧъыIэ, жьыбгъэ, уае хъумэ — цыепхъэ шъхьарыхъон.

Шъэо Аскэр итхылъэу «Адыгэ зэфыщытыкIэ-зэдэпсэукIэ хабзэхэр» зыфиIорэм къыщеIо: «ЦIыфым итеплъэ изытет, ищыгъын зыфэдэм мэхьэнэшхо яI, цIыфхэм ахэхьанхэмкIи, фыщытыкIэу адрэмэ афыряIэщтымкIи пстэури зэфэдэ хъурэп. ИтеплъэкIэ зытеукIытыхьажьымэ, пчэгум къимыхьэу къогъум къос. Ежь еплъыкIэ гъэнэфэгъэ пытэ зыфыриIэжьымэ, чанэу, нэутхэу цIыфмэ ахахьэ.

Хъулъфыгъэмэ шъынэшъо гъэтэджыгъэ къедэкIыгъэу пэIо хъурае ащыгъ, пчэдыжьым щегъэжьагъэу гъолъыжьын фаеу охъуфэхэкIэ паIор зыщахырэп. Адыгэ хъулъфыгъэм лIыгъэ зэрэхэлъыр ыкIи лIыгъэ зэри­хьаным зэрэфэхьазырыр па­Iомрэ пакIэмрэ къагъэлъагъо.

Бзылъфыгъэм шъо пIуакIэм е шэкI дэхэ пкъыем хэшIыкIыгъэу, дышъэ IуданэкIэ хэдыкIыгъэу паIо щыгъ, ащ шъхьате­хъор къехъухыгъ. ДэкIуагъэу, шъхьэгъусэ зиIэм шъхьатехъор зытырихырэп, «нэчыхьэр ыукъощт» аIо.

КIыкI Вячеслав итхылъэу «Адыгэ зэхэтыкIэ хабзэхэр» зыфиIорэм къызэрэщиIорэмкIэ, хъулъфыгъэ паIомрэ бзылъфыгъэ шъхьатехъомрэ адыгэмэ агъэлъапIэщтыгъэ.

Хъулъфыгъэм ипаIо шIокIодыныр емыкIоу алъытэщтыгъэ. Пшъашъэмэ ащыщэу джэгум хъулъфыгъэ паIо зыщалъэрэм, джэгум икIэух удж-пащэм къыдэшъонэу Iизын иIагъ. Ащ къыушыхьатыщтыгъэ дэхагъэмкIэ зэнэкъокъоу джэгум щырекIокIыгъэм пшъашъэм текIоныгъэр зэрэратыгъэр. Удж-пащэм фагъэшъошэгъэ шIухьафтыным къыхэкIэу паIо щымыгъэу къэшъон фитыгъ.Нысэр унэшхом зыращэжьырэ ужым къэнэ паIор зыщалъэрэ пшъашъэм идэкIогъу зэрэхъугъэр къыгъэлъагъощтыгъ.

Псэлъыхъо кIалэм ипаIо пшъашъэм иунэ къызыринэкIэ, къыдакIо шIоигъоу зэрэриIорэр къыушыхьатыщтыгъ. КъэзыщэгъакIэм «УипаIо мафэ» раIощтыгъэ. ПаIомкIэ фэлъаIохэзэ, пшъашъэу къыщагъэр мафэ хъунэу къырагъэкIыщтыгъ.

Бзылъфыгъэ паIор е шъхьатехъор хъулъфыгъэ нэбгыритIоу зэщыхьагъэхэм азыфагу зыда­лъэшъукIэ, бырсырыр щагъэтыжьыщтыгъэ.

ПаIом Iогъэ гущыIэ пытэ рашIыщтыгъэ: «Мыр сшъхьэ, мыр сипаIо», зэпсэлъыхъорэ ныбжьыкIитIум азыфагу шъыпкъэныгъэу илъыр къыушыхьатэу Iэуж зэратыщтыгъэ.

Iэужыр бгъуитIум яз къызаригъэхьыжькIэ, пIалъэр укъуагъэ зэрэхъугъэр къыушыхьатыщтыгъэ. Мы сатырхэм ар къыраIотыкIы:

Платыку цIыкIури ей-ей, Iэужэу осэтыри, ей, Iэужэу остыгъэри къызяогъэхьыжьым Узыр къэсштагъэри сэ.

Нысэчан

(ЩыIэныгъэм къыхэхыгъэ рассказ)

ИжъыкIэ узэкIэIэбэжьымэ, адыгэхэм унагъом нысэ къызыфащэкIэ къызэхъум фаусыгъэ цIэмкIэ емыджэхэу, нысацIэ фаусыщтыгъэ. ГущыIэм пае, Нысэдах, Нысэдышъ, Нысэ­тыгъ…

Джащ фэдэу, Гощэхъан нысэу къызащэм, къызхэхьэгъэ унагъом Нысэчан фиусыгъагъ. Унагъом зисыр илъэс пчъагъэ тешIэжьыгъэми, къытенагъэу зэкIэри, ини цIыкIуи, джары зэреджэщтыгъэхэр.

Нысэчан къызэрыхъухьагъэр ыкIи зыщапIугъэр нэхъойрэ намысрэ зэрылъ адыгэ унэгъо зэтеубытагъэу щытыгъ. Янэжърэ янэрэ бзылъфыгъэ «IэпкIэ- лъапкI» зыфаIохэрэм афэда­гъэх.

Пасэм адыгэ унагъом къихъо­рэ пшъэшъэжъыем игъэсэн бзылъфыгъэ нахьыжъэу исхэр фэгъэзэгъагъэх. ТIэкIу зыкъызэриIэтыгъэм тетэу янэ дэIэпыIэн фаеу алъытэщтыгъэ: пщэрыхьанымкIэ, сабый нахьыкIэу унэм къихъуагъэхэм яIыгъынкIэ, унэ зэIухынымкIэ, нахьыжъхэм лъытэныгъэ афи­шIынымкIэ…

Ыныбжь илъэси 6-м зехъукIэ дэн-бзэным фагъэсэнэу аублэщтыгъэ. Мэлыцым хашIыкIыхэрэ щыгъынхэми (лъэпэдхэм, упкIэ паIохэм, цуакъэхэм) яшIын арагъашIэщтыгъ.

Пшъашъэр нысэу къызащэкIэ апэрэу зыкIэупчIэщтыгъэхэр дэн-бзэным фэгъэсагъэмэ арыгъэ. Нысэ лэгъунэм (къырамыщызэ зэрысыщтыгъэр) ар щагъадэщтыгъэ, ыдыгъэхэр гуащэм иунэ къахьыхэти, гъунэгъу бзылъфыгъэхэр игъусэхэу еп­лъы­щтыгъэх, ащкIэ иIэпэIэсэныгъэ къыхагъэщыщтыгъэ.

Нысэчан янэжърэ янэрэ «дышъэ Iапэ» пыт зыфаIохэрэм афэдагъэх. Янэжъ гъэмафэрэ хьацIэ-пIацIэхэр мэркIо чъыгым тесхэу ыгъашхэхэзэ, дэнэ Iуданэхэр ахишIыкIыщтыгъэ. А Iуданэхэм шалхэр ахихъыкIыщтыгъэх, нысэхэм, пшъашъэхэм афигощыщтыгъэх. Ахэм ягуапэу шалхэр зытырахъохэти, джэгум кIощтыгъэх.

Шэн дэгъу пстэоу бзылъфыгъэр зыфэгъэсэгъэн фаехэр зэкIэ Нысэчан хэлъыгъэх. Ар зэрыхьэгъэ унагъор Iужъугъ, арыти, зэрэхабзэу, унэ афашIи ишъхьэгъусэрэ арырэ шъхьафэу агъэтIысыгъагъэх. НэбгыритIум, Тхьэм ишыкуркIэ, бын дэхэкIае къапыфагъ. Ежь Нысэчани гуа­щэ хъугъэ, ыпхъухэри унагъо ихьагъэх. Еджагъэх, гъэсагъэх, хъопсагъох.

Ау хъурэр гъэшIэгъоны. Нысэчан икIэлэгъум Iофэу ышIэщтыгъэм зы къыщымыкIэу джы­нэс егъэцакIэ: чэмхэр ещых, чэт- тхьачэтхэр ехъух, хатэми къы­хэмыкIэу хэтэу плъэгъущт, сабыеу унэм исхэм япIун хэлажьэ.

Арэу щыт нахь мышIэми, Нысэчан Iофэу ышIэрэр нысэхэм алъытэрэп. «Чэм пщыныр, хатэ блэжьыныр, чэт-тхьачэтхэр пхъунхэр «моднэжьэп», тучанхэм зэкIэ атизэу ащащэ» аIо. Ау ахэм амышIэрэр зы — тучаным телъхэр пкIэнчъэу зэрамытыхэрэр, ахъщэр къэблэжьын зэрэфаер.

Джы ныбжьыкIэхэр фаех Iалъмэкъ цIыкIур аIыгъэу тучаным кIохэмэ, зыфаер къащэфэу. Ащ нахьышIуба уихатэ блэжьэу, къыдэкIырэ гъомылэпхъэ къабзэр уисабыйхэм ябгъэшхымэ?! А еплъыкIэр Нысэчан адыре­Iо­кIы зэпымыоу, ащкIэ нэмыплъ къе­лэжьы.

ЗэрэхъурэмкIэ, Нысэчан ыцIэ зэблэхъужьыгъэн фаеу хъугъэ — НысэфэмыфкIэ. Учаныныр шэнэу пштэмэ нахьышIуба?

Бэдракъ Зур. Кощхьабл.

Адыгэм ихъишъэ хабзэр къыдэкIо

Лъэпкъым къыкIурэ тарихъ гъогум щыIакIэр щызэблэхъу. Дунаир зэхъокIы. ПсэукIэри лэжьакIэри ащ елъытыгъэх. Ау, адыгагъэм ыкупкI, ащ илъэпсэгъэуцу хабзэхэр сыдигъокIи къэнэжьых.

Адыгагъэр уахътэм, щыIакIэм адиштэным пае лIэуж текIы пэпчъ ижъырэ хасэр зэ хабзэм хэплъэжьыщтыгъэ. Ары къэс хасэм адыгагъэр ыушэтыжьыщтыгъэ, ищыкIагъэмэ, зэхъокIыныгъэхэр фишIыщтыгъэх. Илъэс 30-р зы лIэужэу адыгэмэ алъытэщтыгъэ.

Адыгэ хабзэм лIэшIэгъухэр зэрипххэзэ непэ тэ къыднэсыжьыгъ. ЛъэпкъымкIэ пшъэрылъэу иIэр, адыгагъэр зэрэфэгъэца­кIэрэм адыгэм къырыкIощтыр бэкIэ епхыгъ.

Хэбзэгъэуцугъэр — зэкIэ лъэп­къым шIотэрэзэу зэдиштэгъэ зекIуакIэр ары.

НэбгыритIум, цIыфымрэ лъэпкъымрэ язэфыщытыкIэ хэткIи гурыIогъошIоу хабзэм егъэнафэ. Хэбзэгъэуцугъэм лъэпкъыр зэкIеугъуае, адрэ цIыфхэм ахегъэушъхьафыкIы. Лъэпкъым щымыщ цIыф къыхахьэмэ, хабзэм ар хегъэзагъэ.

ЦIыфым узэрэдэзекIощтымкIэ хабзэм уегъэгъуазэ. АщкIэ IэубытыпIэ хъурэр а цIыфым ищысыкI, ищытыкI, купым зэрэхэт шIыкIэр ары.

IофшIэныр шIу алъэ­гъоу агъасэщтыгъэх

Адыгэмэ сабыим ицIыкIугъом къы­щегъэжьагъэу ичIыгу шIу ылъэгъунэу, лъэпкъ шэн-зэхэтыкIэхэр ышIэнхэу, лъэп­къым итарихъ, жэрыIо народнэ творчествэм ипроизведениехэм хэшIыкI афыряIэнэу, музыкальнэ Iэмэ-псымэхэм къа­ригъэIон ылъэкIынэу, хьакум машIо ришIыхьаным, былымхъуным афэIэпэIасэу; чIыгулэжьыным фэкъулаеу агъасэщтыгъэ.

Ащ гопчын умылъэкIынэу кIыгъугъэх ны-тыхэр, Iахьылхэр, ныбджэгъухэр шIу ылъэгъунхэр: гукIэгъуныгъэрэ шIулъэгъу­ныгъэрэ афыриIэнэу; зымылъэкIырэм дахэ риIонэу, гунахь ыкIи псэкIод ымыгъэхъэнэу; имыем ыкIи къымылэжьы­гъэм емынэцIынэу, зэфагъэ хэлъынэу.

НэкIубгъохэм ягъэхьазырынкIэ дгъэфедагъэх Унэрэкъо Мирэ, КIыкI Вячеслав, Шъэо Рэщыдэ ятхылъхэу адыгэ хабзэм фэгъэхьыгъэхэр.

ГущыIэжъхэр:

Дахэм дахэ ипэгъокI.

Бзаджэ пшIэныр лIыгъэп, шIу пшIэныр ары.

Намыс пшIэмэ, пшъхьэ фэошIэжьы.

Уятэ ичIыпIэ гъэдахэ, уянэ дахэу дэгущыI.

УкIытэ зимыIэм цIыфыгъэ иIэп.

ЗиIоф егугъурэр тыгъэм ыпэ къэтэджы.

Бэ зыIо нахьи бэ зышI.

ИIорэ ишIэрэ зэтет.

Я 6 — 7-рэ нэкIубгъохэр зыгъэхьазырыгъэр Iэшъынэ Сусан.