ШыкIэпщынэ макъэр ренэу орэIу!
Адыгэ Республикэм культурэмкIэ изаслуженнэ IофышIэу, «Адыгэ макъэм» иныбджэгъушIоу Абыдэ Хьисэ ыныбжь илъэс 60 зэрэхъугъэмкIэ тыгу къыддеIэу тыфэгушIо ыкIи журналистэу Къушъу Аслъан итхыгъэу Хьисэ фэгъэхьыгъэр къыхэтэуты.
Сэнэхьатым фемыджагъэу заслуженнэ IофышIэ цIэ лъапIэр а лъэныкъомкIэ къыфагъэшъошэнэу бэп къызыдэхъурэр. Адыгэкъалэ щыпсэурэ Абыдэ Хьисэ Къэсэй ыкъом ар къыдэхъугъ.
Адыгэхэм ялъэпкъ культурэ икъэухъумэнрэ ихэхъоныгъэрэ иIахьэу ахишIыхьагъэм пае Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэ и УказкIэ «Адыгэ Республикэм культурэмкIэ изаслуженнэ IофышI» зыфиIорэ щытхъуцIэр ащ къыфагъэшъошагъ. Типарламентариехэми ащ игъэхъагъэхэм осэшIу къафашIыгъ — Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо Совет — Хасэм и Щытхъу тамыгъэу «Хабзэ. Пшъэрылъ. ЦIыфыгъ.» зыфиIорэр ащ къырапэсыгъ.
А цIэ лъапIэхэр лъэпкъ Iэпэщысэхэм япхыгъэу щытых. Ау, хэгъэунэфыкIыгъэн фае, Абыдэ Хьисэ исэнаущыгъэ а зымкIэ ухыгъэ хъурэп. ШIогъэшIэгъонэу, ынаIэ зытыридзэу, ыгукIэ зыфэщагъэу щыIэр макIэп.
— МВД-м икъулыкъухэм бэрэ Iоф ащыпшIагъ, подполковник цIэр уиIэу отставкэм укIуагъ. Хабзэр зыукъуагъэм ифэшъуашэм тетэу пхъашэу удэзекIоу къыхэкIыщтыгъэ, ау ащ дакIоуи гулъытэ ин зиIэ творческэ цIыфэу укъэнэжьын плъэкIыщтыгъэ. Сыдэущтэу зы нэбгырэм а лъэныкъуитIур зэдигъэцэкIэныр къыдэхъущтыгъа? — тшIогъэшIэгъонэу Хьисэ теупчIыгъ.
— Къулыкъур схьы зэхъум аужырэу Iоф зыщысшIагъэр Урысые Федерацием пщыныжь ягъэхьыгъэнымкIэ и ГъэIорышIапIэу Адыгэ Республикэм щыIэм ирайон уголовнэ-гъэцэкIэкIо инспекциеу N 7-р ары, ащ сырипэщагъ. Ахъщэу къэзгъахъэрэри сиунагъо рысIыгъынэу сфикъущтыгъ. СиIофшIэн сегугъущтыгъ. Сипшъэрылъэу згъэцэкIэн фаемрэ сыгу рихьырэ, сыгу зыфэкIорэ Iофымрэ зыпарэкIи сахэдагъэп. ТIуми уахътэ къызэрафыхэзгъэкIыщтым ренэу ыуж ситыгъ.
— Хьис, уфольклориста, уэтнографа, хьаумэ IэшIагъэхэм апылъ цIыфхэм уащыща?
— А пстэуми сахэзыщагъэр сятэжъ ихьакIэщ ары. Сятэжъэу Нарыч тарихъIотэ Iазэу щытыгъ. Ащ ипчъэхэр ренэу цIыфхэм афызэIухыгъагъэх. Адыгэхэм ятарихъ лъэуж ин къыхэзынэгъэ лIыхъужъхэу Къоджэбэрдыкъо Мыхьамэт, Хьатх Мыхьамэт Гъуазэм, ШэрэлIыкъо Къызбэч ыкIи нэмыкIхэм афэгъэхьыгъэ пщыналъэхэр тихьакIэщ ренэу щыIущтыгъэх. Нарт эпосым щыщ пычыгъохэри, гъэшIэгъонэу амакъэ дашIызэ, къыщаIощтыгъэх. Ахэр зэхэзыхыхэрэр дамыхьыхынхэу хъущтыгъэп. Хьамтэхъу Аюбэ, шIэныгъэлэжьхэм анахь таурыхъIотэ Iазэу алъытэщтыгъэм, къыIорэ нарт пщыналъэхэм бэрэ сядэIунэу амал сиIагъ. Сятэу Къэсэй дэгъоу орэд къыIощтыгъ. Ащ едэIу зышIоигъохэр тихьакIэщ имызакъоу, джэгухэми къякIуалIэщтыгъэх. Сянэу Хьалымэти мэкъэ дахэ иIагъ, орэдыбэ ышIэщтыгъ. Сятэшэу Даути адыгэ орэдыбэ къыIощтыгъэ. Зэгорэм Шъачэ ипсауныгъэ щигъэпытэнэу кIон зэхъум сэри гъусэ сыфэхъугъагъ. Тынэсыфэ орэдхэр къыIуагъэх, сэри тIэкIу сыдежъыущтыгъ…
А лъэхъэнэ чыжьэхэм Хьисэ ыгу къихьэу ригъэжьэгъагъ унэгъо ансамблэ зэхащэшъугъагъэемэ зэрэдэгъугъэр. Ыкъохэу Адамрэ Артуррэ, джащ фэдэу ыпхъоу Асыет нахь чъэпхъыгъэ къызэхъухэм, Хьисэ ятэ еупчIыжьи, программэ агъэхьазырыгъ, ижъырэ адыгэ орэдхэр сценэм къыщаIохэу рагъэжьагъ.
Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым щеджэ зэхъум, Абыдэ Хьисэ нэIуасэ фэхъугъагъ республикэм ыкIи IэкIыбым дэгъоу ащызэлъашIэ хъугъэ ГъукIэ Замудин — адыгэ лъэпкъ культурэм зиIахьышIу хэзышIыхьэрэ ыкIи нахь дэгъоу ар зэлъягъэшIэгъэным мыпшъыжьэу дэлэжьэрэ цIыфым. ШыкIэпщынэм ишIын ишъэфхэм ар джащыгъум ащигъэгъозэгъагъ, кIае пхъэ такъыр къырити, ежь-ежьырэу ар ышIынэу, зэрехъулIэрэм еплъынэу къыриIогъагъ.
— ТэркIэ, адыгэхэмкIэ, шыкIэпщынэм мэхьанэшхо иIэу щыт, — еIо Абыдэ Хьисэ, — ар тиадыгэ культурэ игушъхьэлэжь баиныгъэ изы IахьышIу, адыгэм ыгу къигущыIыкIырэ бзэпс. Заомэ ялъэхъан шыкIэпщынаохэм зэолIхэм агу нахь къыдащаещтыгъ, текIоныгъэм ахэр нахь къыфаIэтыщтыгъэх. Джащ фэдэкъабзэу къэрабгъэхэми адэхьащхыщтыгъэх, акIэнакIэщтыгъэх. ШыкIэпщынэр Iашэм фагъадэщтыгъ. А Iэмэ-псымэм титарихъи, тикультури, тикIэн баиныгъи чIыпIэшхо ащеубыты.
Нэужым Хьисэ зыпкъ ригъэуцожьыгъэх адыгэхэмкIэ мэхьанэшхо зиIэ Iэмэ-псымэхэу къамылымрэ пщынэкъэбымрэ. ГухэкI нахь мышIэми, Абыдэ Хьисэ фэдэу ижъырэ Iэмэ-псымэхэм дэгъоу къязыгъаIоу Кавказым исыр зырыз дэд.
Илъэсыбэ хъугъэу зэлъашIэрэ общественнэ ыкIи къэралыгъо IофышIэшхоу, меценатэу КIэрмыт Мухьдинэрэ Абыдэ Хьисэрэ творческэ ныбджэгъуныгъэ фабэ азыфагу илъ. Мухьдинэ Инэм щызэхищэгъэ кIэлэцIыкIу къэшъокIо ансамблэу «Нэфым» игъусэу Хьисэ IэкIыб къэралхэм ащыIагъ. ГущыIэм пае, къэлэшхохэу Амман, Стамбул, Хьайфэ, Назарет ыкIи адыгэхэр нахьыбэу зыщыпсэухэрэм ясценэхэм концертыбэ къащатыгъ. Мыщ дэжьым зы гушIогъо хъугъэ-шIагъэ горэм игугъу къэсшIы сшIоигъу. Хьисэ фэкъулаеу шыкIэпщынэм къызэрэригъэIуагъэр Иерусалим имэр лъэшэу ыгу рихьыгъ ыкIи Щытхъу тамыгъэу «Дышъэ аслъан» зыфиIорэр къыфигъэшъошагъ. Тэ УрысыемкIэ «Къалэм ицIыф гъэшIуагъ» зыфатIорэм пеIэ.
— Хьисэ цIыф гъэшIэгъон дэд: адыгэхэм ялъэпкъ культурэ зэлъягъэшIэгъэным зышъхьамысыжьэу фэлажьэ. Анахьэу етIани адыгэхэр зыщыпсэухэрэ чIыпIэхэр ары зылъыIэсынэу фаер. IэгутеошхокIэ ар ренэу къагъэкIотэжьы, — рыгушхозэ Хьисэ фэгъэхьыгъэу къыIогъагъ КIэрмыт Мухьдинэ.
ИцIыкIугъом къыщегъэжьагъэу икIалэу Артури ежь игъогу Хьисэ къытырищагъ. Непэ анахь шыкIэпщынэо Iазэхэм Артур ахалъытэ. Унэгъо ансамблэм хэтэу ар ГъукIэ Замудин ифольклор ансамблэ цIэрыIоу «Жъыум» игъусэу бэрэ сценэхэм ащыплъэгъущт. А пстэуми анэмыкIэу Артур лъэпкъ Iэмэ-псымэхэмкIэ ныбжьыкIэ куп зэхи-щагъ. Республикэ ыкIи шъолъыр фестивальхэм бэрэ ахэлажьэ, дипломэу апэрэ степень зиIэр мызэу-мытIоу къыфагъэшъошагъ.
— Абыдэ лIакъом ынапэ зэрэдгъэдэхэщтым тятэжъи тяти тыфапIугъ, — еIо Хьисэ, — Артур ар къызэрэдэхъурэм цIыфхэр ары уасэ фэзышIын зылъэкIыщтхэр. Сэ сегъэразэ ащкIэ зыпари къызтыримыгъэнэным ыуж зэритым.
Абыдэхэм яунэгъо ансамблэ анахьэу щытхъушхо къызщихьыгъэр нарт эпосым иапэрэ Дунэе фестивалэу Адыгэ Республикэм ия 25-рэ илъэс фэгъэхьыгъэу зэхащэгъагъэр ары. Къэбэртэе-Бэлъкъарым, Къэрэщэе-Щэрджэсым ямызакъоу, адыгэхэр нахьыбэу зыщыпсэухэрэ Тыркуем, Сирием, Иорданием, Израиль, Германием, США-м къарыкIыгъэхэу ижъырэ адыгэ орэдхэр анахь дэгъоу къэзыIохэрэр ыкIи лъэпкъ Iэмэ-псымэхэм къязыгъаIохэрэр ары ащ къекIолIэгъагъэхэр. Ащ фэдэ зэхэхьэ-зэIукIэшхом Хьисэрэ ыкъохэмрэ зыхэтхэ унэгъо фольклор ансамблэм Iэгутеошхо къыщилэжьыгъ ыкIи Щытхъу диплом къыщыфагъэшъошэгъагъ.
Абыдэ Хьисэ игуетыныгъэрэ игулъытэ чанрэ яшIуагъэкIэ бэ щыIэныгъэм къыщыдэхъугъэр. Ар МВД-м иподполковник, илъэс 12 Iоф зешIэм а цIэр къылэжьыгъ, «За отличие в службе» зыфиIорэ медалэу а I-рэ ыкIи я II-рэ степень зиIэхэр къыфагъэшъошагъэх, самбэмрэ дзюдомрэкIэ спортым имастер, Урысыем физическэ культурэмкIэ ыкIи спортымкIэ иотличник, IофшIэным иветеран, музыкальнэ Iэмэ-псымэхэм яшIынкIэ IэпэIас, а пстэуми къахэхъожьы гъэхъагъэхэр зышIыгъэ музыкантэу зэрэщытыр. Республикэм имызакъоу, дунэе мэхьанэ зиIэ зэнэкъокъухэм текIоныгъэр къащыдихыгъ, фольклорымкIэ этнограф-ушэтакIо. Сэ зэрэсшIошIырэмкIэ, джыри гухэлъыбэ а лъэныкъомкIэ иI. Псауныгъэ пытэ иIэу илъэпкъ джыри бэрэ фэлэжьэнэу сыфэлъаIо.
Абыдэ Хьисэ общественнэ Iофхэми чанэу ахэлажьэ. Адыгэкъалэ и Адыгэ Хасэ илъэс заулэрэ пэщэныгъэ дызэрихьагъ, Адыгэ Республикэм иобщественнэ движениеу «Адыгэ Хасэм» игъэцэкIэкIо комитет хэтыгъ, Дунэе Адыгэ Хасэм тиреспубликэ ыцIэкIэ иисполком хадзыгъагъ.
Дунаим тет адыгэхэм ыгукIи ыпсэкIи Хьисэ афэщагъ. ШыкIэпщынэмкIэ зэригъэгушIохэрэм фэдэу якъини адигощын елъэкIы. 2016-рэ илъэсым псыр лъэшэу къызыдэкIым хы ШIуцIэ Iушъом щыпсэурэ шапсыгъэхэр зыдэсхэ къуаджэу Тхьагъапшъэ шIушIэ IэпыIэгъу апэу езытыгъэхэм Хьисэ ащыщыгъ.
… Илъэсхэр къызэкIэлъэкIох, джы мары Хьисэ икъорылъф цIыкIоу Пщымафэ шыкIэпщынэм ибзэпсхэм ыIэ афещэи. Ащ къегъэлъагъо Абыдэ лIакъом ишыкIэпщынэ макъэ джыри бэрэ зэрэзэхахыщтымкIэ гугъапIэ зэрэщыIэр. ШыкIэпщынэу къамэм пэтшIыгъэм ымакъэ ренэу орэIу!
Кушъу Аслъан, журналист. Адыгэкъал.