Адыгэ тхакIоу Гъыщ Рахьмэт иповестэу «Аминат» зыфиIорэм ехьылIагъ

Хэти иунэ шIодышъэ лъакъу, шIогупсэфыпI. БэшIагъэ цIыфхэм ар загъэунэфыгъэр. Арэу къы­чIэкIын Москва щеджагъэу ыкIи ащ щыпсэурэ тхакIоу Гъыщ Рахьмэт адыгэ унагъомкIэ гъэ­зэгъэ Iофыгъо инхэр игупшысэ зыкIыпхырищыхэрэр.

Унагъо пэпчъ иI унашъо: зыхэр – тынчых, фэбагъэр зэрылъых, зыщызэгурыIох ыкIи зыщынасыпышIох; адрэхэр – рэхьатыгъо зимыIэх сыд хъу­гъэкIи, шэнхэр зыщызэтемыхьэх, арысхэр зыщымыгупсэфых, фэбагъэр хэгъэкIи, чъыIэрымэр зэрытых. Сыда ар къызхэкIырэр ыкIи сыдэущтэу мы гумэкIыгъо иныр дэбгъэзыжьын плъэкIыщта? А упчIэм джэуап фэхъурэ произведений тхакIом иповестэу «Аминат» зыфиIорэр.

ХэткIи шъэфэп унагъо умы­хъоу къуаджэ узэрэмыхъущтыр, джащ фэд, унагъор пытэмэ, хэгъэгуми зеIэты. Унэгъо кIоцIым фэбэгъэ-IэшIугъэу, хэткIи Iэзэгъу папкIэр, илъхьэгъэныр апэрэ. Мы гупшысэр кIигъэт­хъэу тхыгъэ Гъыщ Рахьмэт имэфэкI тхылъыкIэу «Букет сирени» ыIоу урысыбзэкIэ къыдэкIыгъэм дэт повестэу «Аминат» зыцIэр. Тынчыгъэр зэрылъ унагъор шIэгъошIоп, ащ пае ащ ис нэбгырэ пэпчъ щэIагъэрэ гулъытэрэ иIэу псэун фае, гулъытэ-гумэкI ин зэфыряIэныр, хэти иIэм уасэ фишIыныр ищыкIагъ.

Повестым къыIуатэрэр

КIэкI дэдэу къэпIон плъэ­кIыщт произведениер зэхьылIагъэр — хэбзэ-унэшъо тэрэз зэрымылъ унагъом ис сабыйхэр тхъэхэрэп.

Зянэ икIыжьыгъэ сабый быным афэгъэхьыгъ повестыр. Произведением хэлъ гукIаер гущыIэхэу «…унэ зэблэхъуным сигъэпшъыгъ…» зыфиIохэрэм ащыкIэгъэтхъыгъ. Илъэс 17 зыныбжь пшъэшъэжъые дахэу я 10-рэ классыр къэзыухырэ Аминат образ шъхьаIэу повестым хэтыр, ащ ышыпхъу нахьыкIэ зэтIуазэхэу Сулетрэ Русетрэ ыкIи ышнахьыкIэу Алый къе­шIэкIыгъэх. ЯтэкIэ инэнэжъэу Щамсэт къоджапшъэмкIэ щыпсэурэ къо нахьыкIэм иунагъо лъэхэс, зэгурэIох, шъэожъые лъэрыкIори апIу. Ау къо на­хьыжъым иунэ, ишъуз икъэ­кIо-кIожь мыухыжь нахь хэмылъэу гупсэфыгъо унэм илъыжьэп. Къо нахьыжъэу Салбый «адыгэ кIэ­лэ къэбзэшху» зыфаIохэрэм ащыщ; Iуи шIи пылъэп; ау Светэ – ягуащэ, кIэсэ хьазырэу ны-тымэ къафэхъугъэу, гъэутэшъо­гъэ хьазыр, ятэу Хъалидэ лIы Iуш зэкIэубытагъ, ау янэу Кукулэ шэн псынкIэ хьазыр, ыпхъу игъэпсыкIэ-шIыкIэ, мафэ къэс унэгъуитIум азыфагу зэритыр, исабыиплI зэрямыгупшысэрэр, унагъо ихьагъэмэ, щэIагъэрэ акъылрэ хэлъын зэрэфаер гуригъаIорэп, тыщ унэм уисыкIэ, уибын ппэIапчъэу, узэрэмыт­хъэщтыр зэхыригъэшIыкIыным пылъэп.

Инысэ зэрикIыжьыгъэр къызэрешIэу Салбый янэ, сабыиплIым янэнэжъ къом иунэ гугъум хэтэу, мыныбжьыкIэжьыми, къэсыгъ, зэкIэ ежь зыдэщыIэм ыщэнхэу къареIо. Ау ны-тыхэм язекIокIэ пхэндж езэщыгъэ Аминат инэнэжъ пытагъэ хэ­лъэу гурегъаIо зыми плIыри зэрэмыкIощтхэр, ятэ кIэрысхэу яза­къоу яунэ зэрисыщтхэр кIегъэтхъы; икIыжьыгъэм фэгъэзагъэу нэ­нэжъыр къэупчIэ:

— Сыда шъо ащ шъузкIыдэмыкIуагъэр?!

Салбый IофышIэ ужым унэм къызэрехьажьэу чъыIэрымэ кIым-сымэу итым гу лъитагъ, шъузыр джыри кIожьыгъагъэ.

…— Пап, тиунэ тикIэу тэ зыми тыкIощтэп! – хъугъэмкIэ къэупчIэгъэ ятэ ынэ занкIэу кIаплъэзэ Аминат ащ къыриIожьыгъ. Ашыпхъу нахьыжъ ыкIыб дэтхэу нахьыкIэхэр къаплъэщтыгъэх.

Тхьапшырэ ныр – Светэ ядэжь кIожьыгъэ, ар къэс елъэ­Iугъ, ядэжь къэкIожьынышъ, къахэтIысхьажьынэу…, ау джы пшъыгъэ лIыр, сыд шъхьакIуа мафэ къэс къырихэу зыхигъэтырэр?! Сыд хъункIи лъыкIощтэп.

Насыпыр чъыгышъхьэ епхыгъа?!

«ЦIыфыр зыщытхъэщтым гъызэ макIо, зыщылIэщтым щхызэ макIо» зэраIорэр шъыпкъэ. Салбый ишъхьэгъусэу Светэ сабыиплI иIэ хъужьыгъа­гъэми, джыри унагъом гукIэ еубытылIэгъагъэп, джау шIоигъор ышIэу щыIэмэ хъунэу къыщыхъущтыгъ. УнасыпышIоным пае нэбгыритIум уиIорэ-уишIэ­рэ зэтехьэу, узэфэса­къыжьыным унагъор еухъумэми гу лъитэщтыгъэп. Кукули ыпхъу къызычъэжькIэ ежь ыдэжь щытхъэщтэу къыщыхъущтыгъ. Ау Светэ ятэу Хъалидэ, сабыиплIым ятатэ, гъашIэ зылъэгъугъэу, бэ зыпэкIэкIыгъэу, Хэ­гъэгу зэошхом хэтыгъэу, ТекIоныгъэр къытфыдэзыхыгъэхэм ащыщыгъ. Пхъур къызэкIожьыми ыжэ къызэтырихэу зы гущыIэ риIуа­гъэп, ау ыгукIэ бэ кIэхэкIы­гъэр. Повестым кIэзыгъэ имыIэу зянэ икIыжьыгъэ кIэлэцIыкIухэм ащэ­чырэр, ятэу Салбый игупшысэ шъончъэхэр зыфэдэхэр, ежь Светэ илъфыгъэхэу мазэ хъугъэу ымылъэгъухэрэм зэрафалIэрэр, ау ышIэщтыр зэримышIэрэр, Аминат – япшъэшъэ нахьыжъ яунэгъо дахэ къызэтегъэнэжьыгъэн мурадэу ышIыгъэм зэрэфэшъыпкъэр, иеджэни, унэгъо Iофи, хэтэшIэни, нахьыкIэхэм афэсакъынри зэрэзэшIуи­хыхэрэм, сыд къин елъэгъуми, уегъэразэ, пшъэшъэжъые на­хьыжъыр яни, яти, нэмыкIи анахь Iушэу къызэрэчIэкIыгъэр огъэшIагъо. Насыпыр, ухэтми, ор-орэу зызэрэфэпшIыжьырэр уидунэететыкIэкIэ Р. Гъыщым повестым дэгъоу къыщыриIотыкIыгъ.

Повестым сюжет уфэупцIэ гъэшIэгъон пхырэкIы. ЯнэкIэ ятэтэжъэу Хъалидэ ышъхьэ къырыкIуагъэр, инасып зэрэзэпычынэу хъугъэр, къыгъэшIа­гъэм кIэлэегъэджэ бзылъфы­гъэу Любэ иныбжьыкIэгъум къыщегъэжьагъэу щэIэфэ ыгу зэри­лъыгъэр, шIулъэгъу мыухыжь зэрэфыриIагъэр, чъыIагъэр щыIэныгъэм зэрэхэмызагъэрэр щысэ зэфэшъхьафхэмкIэ авторым щыкIигъэтхъыгъ. Светэу къащэжьыным кIэхъопсэу щысыгъэми акъыл къезыгъэгъотыжьыгъэр ятэу Хъалидэ иаужырэ зэдэгущыIэгъу, игущы­Iэхэр арых. Щэч хэлъэп Гъыщ Рахьмэт тхэкIо гъэшIэгъонэу, ежь иунэе гупшысэкIэ гъэнэфагъэ зыгъотыгъэу зэрэщытым.

Тхылъыр художественнэ хэбзэ дахэкIэ тхыгъэ, образ пэпчъ нэфэгъэ ин хэлъэу, къы­Iорэм цыхьэ фыуигъэшIэу къытыныр фызэшIокIыгъ.

Аминат

ТхакIом ау сыдми иповесть «Аминат» цIэу фишIыгъэп. Ар произведением игерой шъхьаI, зэкIэ хъурэ-шIэрэр зыфэкIожьэу, зэхэзыфэу, зэзыгъэзафэу, хэ­кIыпIэр сыдымкIи къыгъотыныр зыфызэшIокI. ГукIочIэ лъэш зыпкъырылъ ыкIи иIуагъэ емыпцIыжьыщт ныбжьыкI. Аминат унагъом къихъогъэ нэбгыри 4-м анахьыжъ, илъэс 17 ыныбжь, нэпкъ-пэпкъ дахэу зэрэзэхэ­лъым фэдэу ыгукIэ сакъ, гулъы­тэшхорэ акъылрэ зыкъолъ ныбжьыкI, теубытэгъэ-пытагъэр ишэн. Унэгъо Iофхэри есагъэу IэпкIэ-лъапкIэу ешIэх, джащ фэдэу, еджэнымкIи чан, хъуп­хъэ, сэнаущыгъэ ин хэлъ, ащ фэдэ нахьыжъыр нахьыкIэ зэтIозитIоу Сулетрэ РусетрэкIэ, ышнахьыкIэ цIыкIоу спортыр зикIасэу АлыйкIэ узыкIырып­лъын щыс. Ны-тыхэр зэфэ­губж-зэфэмыгъэгъум хэтыфэхэкIэ Аминат ышыпхъу-ышхэр ишэн зэтеткIэ зэриубытылIэнхэр ыкIи нэмыкI унэгъо фэIо-фэшIабэр ыгъэцэкIэнхэр дахэу фызэшIокIыгъ.

Аминат иобразкIэ тхакIоу Гъыщ Рахьмэт непэрэ адыгэ пшъашъэр зыфэдэр, щыIакIэм зэрэхэуцорэр пшIошъ ыгъэхъоу къызэрэриIотыкIыгъэм уегъэразэ, ежь тхакIом итворческэ амалхэм зэрахэхъуагъэм ишы­хьат.

УнэгъошIэныр пшъэдэкIыжь инэу зэрэщытыр, зэлI-зэшъузхэм язэфыщытыкIэ-зэмышIуныгъэ якIалэхэр сымаджэ зэришIы­хэрэр, ащэчэу акIэхэкIырэ пстэур ыкIи «Сыда анахьэу унагъор зэзыщхырэр?» зыфиIорэ упчIэ иным джэуап ритэу Гъыщ Рахьмэт иповестэу «Аминат» гъэпсыгъэ. ЦIэцIэ фэжъу макъэ къыхэIукIырэп, ау зигугъу къышIырэ нэбгырэу произведением хэт образ пэпчъ нэфэгъэ- зэфагъэ хэлъэу танэIу къыкIигъэуцоныр тхакIом дэгъоу фызэшIокIыгъ. Хэти пIукIэу, гъэсэныгъэу иIэм елъытыгъэу гъэпсыкIэ-шIыкIэ хэлъ зэрэхъу­рэр щыкIэгъэтхъыгъ. Повестым хэт образ гупчэу, шъхьаIэу Аминат, нэмыкI пстэумэ ашъхьа­щэщы, хьау, ялыягъэкIэ арэп, Iоф зыдишIэжьыным, цIыфхэм афэдэу, адиштэу, IаекIэ къахэмыщэу щыIэмэ ащ шIоигъу.

Аминат ныбжьыкIэ дэдэми, гулъытэшхо иI: уиунэгъо дахэ кIэрытIупщы пшIымэ, егъашIэм узэрэкIэмыхьажьыщтыр зэхешIыкIы; сыд ихьылъагъэми, ушэтынхэми зафигъэхьазырыныр, дэгъоу еджэныр, яунагъо къыщимыгъэкIэныр, янэжъи, яти, ышыпхъу-ышхэми ыIорэр аригъэштэныр, агуригъэIоныр, нэу икIыжьын-кIожьыныр шэны зы­фэхъугъэри, ышIагъэм рыкIэгъожьы, ежь-ежьырэу, илъфыгъэхэр пэчыжьэ зэрэхъухэрэм къауфэ…

Аминат гупшысэн ыкIи хэкIыпIэ тэрэзым лъыхъуныр, ар къэзыгъотыныр зыфызэшIокIырэ ныбжьыкI; язакъоу къэзгъанэхи, ядэжь кIожьыгъэ ным – Светэ еппэсымэ хъущтым, ежь-ежьырэу ыгу еIэ­жьы­мэ къыгъэзэжьыным игупшысэ Аминат зыдиIыгъыгъ, ар къыздэбгъэхъуныр къиныбэм япхыгъагъэми, фэлъэ­кIыгъ. Унэшъо пытэ зыфешIы­жьы: сыд хъункIи ежьыри, ышыпхъухэри, ыш цIыкIуи зы лъэбэкъу мы унэм джы радзыщтэп, ятэ дисхэу щыIэщтых, аужыпкъэм, ятэш нахьыкIэу янанэ зыкIэрысым дэжьи лъэ­бэкъу адзыщтэп. «Сезэщыгъ мы унэ зэблэхъуным», — еIо Аминат. НыбжьыкIэми, ны-ты­хэм язекIокIэ мытэрэз, ягугъуемы­лIыныгъэ дигъэзыжьэу, хьын- хьылъэр сабыйми, ежь ыпшъэ дигъэкIагъ, унагъом зэщхыныгъэ фэбагъэр ригъэгъотыжьыгъ; ныри пагъэу, пшъыгъэу къа­фэкIожьыгъ, Алый цIы­кIур борщ стырым зэрэзэхистыхьагъэр зэришIагъэм лъы­пытэу. Арыщтын зыкIаIорэр унагъо пэпчъ инасыпынчъагъэ зэпечэу, ащ унэгъо лъапсэр егъэпытэу.

Гъыщ Рахьмэт иповестэу «Аминат» зыфиIорэр лъэпкъ нэшанэр щыIэкIэ-псэукIэмкIэ куоу къызыщиIотыкIыгъэ тхылъ, тхылъеджабэ ыгъотынэу, ежь тхакIоми итворчествэ джыри нахь зиштэнэу фэтэIо.

Мамырыкъо Нуриет.