Гум ымыштэрэ тхыгъэ пычыгъо анахь цIыкIури джыгъуае, ау гущыIэ лъэшым, зафэм, шъыпкъэм ухэтми узылъещэ, уегъэдаIо.

КIэрэщэ Тембот ироманхэр, повестьхэр, новеллэхэр, рассказхэр зэ къызэгопхыгъэхэу, уащыгъуазэмэ, налмэс-налкъу­тэх, адыгэ лъэпкъыжъым тешIыкIыгъэ сурэт хьалэмэтых. Тха­кIор иакъыл-гупшысэкIэ гъэшIэ лъэныкъуабэм анэсыгъ, а зэкIэ ихудожественнэ произведениехэм емызэщыжьэу къащыриIотыкIыгъ, къащиушыхьатыгъ. Джары СССР-м и Къэралыгъо премие апэрэу Темыр КавказымкIэ романэу «Насыпым игъогу» къызкIыфагъэшъошагъэр. Итхыгъэхэм адыгэр ишэнкIи, ихабзэкIи, игъэпсыкIэкIи, игупшысэкIэ-шIыкIэкIи зыфэдэ шъыпкъэр къыуаIуатэ, адыгэ лъэпкъ губзыгъагъэр ыкIи гъэшIэн хэбзабэр ащыгъэунэфыгъ.

ТхэкIошхор илъэс 60 Iэпэ-цыпэм адыгэ литературэм щы­лэжьагъ, гушъхьэлэжьыгъэ бай къыгъэнагъ. КIэрэщэ Тембот шышъхьэIум и 16-м 1902-рэ илъэсым къуаджэу Кощхьаблэ къыщыхъугъ, мэзаем 1988-рэ илъэсым идунай ыухыгъ, ишIу­шIэгъэ инкIэ лъэпкъ шIэжьым къыхэнагъ. Исабыигъо-кIэлэгъу къыщегъэжьагъэу, тхылъыр икIасэу, шIэныгъэм, гъэсэны­гъэм афэкIуагъ. Тхэн-гупшысэн зэчыеу хэлъыри ыгъэхьаулыягъэп, щэIэфэ ащ фэшъыпкъагъ. 1925-рэ илъэсым Тембот иапэрэ рассказэу «Аркъ» зыфиIорэр тхылъ шъхьафэу къыдегъэкIы, ащ нэмыкI произведениехэр къыкIэлъыкIуагъэх. Ытхыхэрэр тхакIом адыгабзэкIи урысыбзэкIи къыхиутыщтыгъэх, ахэр урысыбзэкIи зэридзэкIыгъэх, тхылъ тедзэпIэ зэфэшъхьафхэм къащыдэкIыгъэх. «Насыпым игъогу» зыфиIорэ романыр нэмыкI лъэпкъхэм абзэхэмкIэ къыдагъэкIыгъ.

КIэрэщэ Тембот зэдзэкIын Iофыми пылъыгъ, адыгэ пшысэхэм, тхыдэхэм, таурыхъхэм, орэдыжъхэм яугъоини, язэгъэзэфэн-къыдэгъэкIыни Iофышхо адишIагъ. УсакIоу Хьаткъо Ахьмэд игъусэу адыгэ литературэмкIэ апэрэ учебникхэр ытхыгъэх.

ТхэкIошхом ироманэу «Насыпым игъогу», иповестьхэу «Ны Iушым ыпхъу», «Шахъомрэ пшъэшъэ пагэмрэ» атехыгъэ спектаклэхэр Адыгэ къэралыгъо драмтеатрэм щагъэуцугъэх, ахэм ягуапэу бэрэ цIыфхэр яплъыгъэх, ащыгъупшэхэрэп.

Къэлэ ыкIи къоджэ гурыт еджапIэхэм, сэнэхьат зэгъэгъо­тыпIэ колледжхэм, апшъэрэ еджэпIэшхохэу – АкъУ-м ыкIи МКъТУ-м яфакультетхэм итворчествэ игъэкIотыгъэу щызэрагъашIэ, унагъохэм итхылъхэр арылъых, тхылъеджапIэхэм ачIэлъых, анахьыбэрэ агъэфедэхэу зылъыIабэхэрэм ипроизведениехэр ащыщых.

1934-рэ илъэсым къыще­гъэжьагъэу КIэрэщэ Тембот СССР-м итхакIохэм я Союз хэтыгъ. ЗыщымыIэжь ужым АР-м и Къэралыгъо премие илауреат хъугъэ. Творческэ лъэуж нэф къыгъэнагъ, ащ лIэужхэр рэп­лъэжьых, рэгъуазэх.

Мамырыкъо Нуриет.

*** ***

Хьатх Мыхьамэт джэгум зэрэкIуагъэр

(Повестэу «Шапсыгъэ пшъашъ» зыфиIорэм щыщ пычыгъу)

...Ащ фэдэу Хьатх Мыхьамэты гупшысэ шъэф къолъэу, ямышIыкIэ нэшэнэ гъэшIэгъонэу хэлъхэм Анцокъо ыгу зыфащэу, ынэхэр тедыягъэу, хъопсанэрэ шIулъэгъунэрэкIэ еплъыщтыгъэ.

Бысымым игъомылэ зыхэIэ ужым, Хьатх Мыхьамэт, лIыжъ купым игъусэу, къеджэгъэ унагъом яджэгу кIуагъэ. ЛIыжъхэм ахэсэу адэгущыIэу зыщэсыми, Мыхьамэт инэплъэгъу Анцокъо ныбжьыкIэм тыригъэкIыщтыгъэп. Мызэу, мытIоу ари гущыIэм къыхыригъэубытэу, къеджэмэ, къызэрищалIэу, зыгорэкIэ еупчIы фэдэу, ежь пэмычыжьэу зыдиIыгъыщтыгъэ. Анцокъорэ ежьыррэ агу зэфакIоу, тIуми апсэ зэпхыгъэ хъу фэдэу щытыгъ. Джыри, джэгум къызэ­кIохэми, Мыхьамэт Анцокъо ыIаблэ ыубыти, къызэрищэлIагъ, ыгукIэ зэрикIасэр къыгъэлъа­гъоу, ыIэ ыплIэIу телъэу зыгуигъэуцуагъ.

Джэгум хэт пшъашъэмэ ащыщэу зы пшъашъэ горэм Хьатх Мыхьамэты инэплъэгъу тыри­дзагъ. Пшъашъэр, шъыпкъэу, дэхагъэ, ау дэхэ кIэрэкIэ къызэрыкIоу щымытэу, ежь фэдэ дахэхэми къызэрахэщын гоIугъэ шIыкIэ ялые гори хэлъыгъ. Ар ащ фэдэу ахэлъэгъукIыпхъэу зыкIэхъущтыгъэр мыры пIонэу къэшIэгъоягъ, ау нэгуф-нэгушIоу, нэтIэ лъэгэ нэтIабгъом ынэгу къызэлъигъэнэфэу зэрэщыты­гъэр арынкIи мэхъу унаIэ тырезгъа­дзэщтыгъэр. ЕтIанэ, Iушыгъэ- чаныгъэ ынэмэ акIэлъэу, пстэумэ къафеплъыхырэм фэдэу зэрэщытыгъэри ишъуашэ тхыпхъэу хэлъхэр, къолэн-пкIэлэнэу теупцIагъэу щымытэу, зэкIужь шъо техьэ-текIэу, лые хэмылъэу, нэм къедэхашIэу ямышIыкIэу зэрэфэпэгъагъэри арынхэкIи мэхъу къызэрахэщыщтыгъэр.

Мыхьамэт а пшъашъэр зыщыщымкIэ Анцокъо къеупчIыгъ. Адрэр къэукIыти, ащ къыриIо­жьын ышIагъэп. Ерагъэу къыу­псэлъыгъ: «Тигъунэгъу пшъашъ...» Анцокъо ыпэкIэ лIыжъэу къаготыгъэ горэм ащ иIоф нахь къы­фызэхифыгъ:

— Ар Гулэз. Ар боу пшъэшъэ бэлахь. Мосэ иунагъо ягъунэгъу пшъашъ. ЗэцIыкIум Мосэ ежь ыпхъум фэдэу шIу ылъэгъоу щытыгъ. Ежь пшъэшъэжъыери ятэ нахьи ыгукIэ мыдрэм нахь къепхыгъэу, къесагъэу щытыгъ. Пшъэшъэ ялый.

А пшъашъэм игугъу къызыхегъэщым, Анцокъо шъотехьэ-текIэу ышъо зэокIэу зэрэукIытагъэм Хьатхым гу къылъитагъ. ЫкIи шIугъэу кIалэм ыгу филъым хэтэу, пшъашъэу мыщ фэдэу ащ ыгу зыфэцыхэм нэплъэгъу горэ рипэсы шIоигъоу хъугъэу къы­чIэкIыщтыгъэ: Хьатхыр джэгуа­кIом къеджи, а пшъашъэм къыдашъомэ зэрэшIоигъор риIуагъ.

Гулэз пшъэшъэ сатырэу зыхэтым къахэкIоти, пхъэцуакъэмэ къяхыгъ, сэхътан цокъэ цIыкIу­хэм арытэу Хьатхым къыдытехьагъ.

Хьатхыр бэрэ къэшъуагъэп, зихъярыгъо къыхэхьэгъэ уна­гъом ыгукIэ зэрэфэчэфыр къы­гъэлъагъоу тIэкIу къашъуи, пшъашъэр ичIыпIэ ыгъэкIотэ­жьыгъ. Гулэз, кIыбыкIэ зэкIа­кIозэ, ипхъэцуакъэхэр зыдэщытым зынэсым, къызэтеуцуи, ерагъэу хэпшIыкIынэу шъхьэкIэ тхьауегъэпсэу къыриIуагъ. Хьатхыми ащ дэжьым пстэуми зэхахэу къыIуагъ:

— Щытхъумэ анахь дахэр пфэшъуаш, сидах!

Гулэзи, укIытэр къытекIоу, Iушыгъэ тхьагъэпцIышъоу тIэкIу щхыпцIэу къеплъи, джэуап къыритыжьыгъ:

— Зыфэмышъуашэми Хьатх Мыхьамэты ищытхъу фэшъуашэу ышIыныба!..

Мыхьамэтэу IукIыжьынэу ежьагъэр, ыгъэшIагъоу, къызэтеуцожьыгъ, тIэкIурэ лъэшэу пшъашъэм къеплъыгъ, нэужым, ари IугушIукIи, къыпигъодзы­жьыгъ:

— Ащыгъум, сищытхъукIэ сызэрэхэмыукъуагъэр сигуапэ, насыпышIо охъу!

Адыгэмэ гущыIэ щэрыом осэшхо фашIыщтыгъэ. ГущыIэми — «псалъ» — «псэм игухэлъ зэрылъыр» — къикIэу цIэу кIыфаусыгъэри арын фае. Гулэз иджэуап пстэуми агу рихьыгъ. УкIытэрэ шъхьэкIэфэ дахэрэ хэлъэу, ежь зыкъыхимыIэтыкIыхэу, Хьатх МыхьамэткIэ пстэуми агу лъытэшхоу илъыр игущыIэ макIэкIэ дэгъу дэдэу къыгъээлъэгъуагъэу хъугъэ. Бэрэ пэмытэу Гулэз Хьатх Мыхьамэты ритыгъэ джэуап Iушым икъэ­бар чылэм хизы хъугъэ. Ежьыри джэгум яIопIэ-плъапIэу, анахь пшъэшъэ пэрытэу къащыхэщыгъэу хъугъэ.

Хьатхыр бэрэ джэгум хэтыгъэп. ЛIыжъхэр игъусэу Анцокъо ядэжь къыгъэзэжьи, ащ лъыпы­тэу шэси ежьэжьыгъ. Шыу куп игъусэу чыжьэу агъэкIотэжьыгъ.

МыдыкIэ пчыхьэм, джэгур заухым, лIыжъхэр апэ итэу, цIыфыбэ игъусэу, къамылапщэри ахэтэу Гулэз яунэ нэси агъэкIотэжьыгъ. Чылэм анахь пшъэшъэшIоу дэсыкIэ хахыгъэу хъугъэ...