Темыр Кавказым щызэлъашIэ­рэ тарихълэжь цIэрыIоу Джы­мэ Бубэ Мосэ ыкъор 1929-рэ илъэ­сым мэзаем и 4-м Адыгэ авто­ном хэкумкIэ къуа­джэу Хьа­тыгъужъыкъуае къыщыхъугъ. Джы­мэ Мосэрэ Куцэрэ ябын-унэгъо IужъукIэ ар анахьыкIагъ. Сабый 11-м щыщэу псаоу къэ­нэгъагъэр зэшиплIыр ары, джы­ри цIыкIухэзэ адрэхэр уз зэфэшъхьафхэм арылIыкIыгъагъэх.

Джымэ Мосэ 1934-рэ илъэсым идунай зехъожьым, кIалэ­хэм япIун зыпшъэ дэкIыгъэр ныр ары. Хьатыгъужъыкъое кол­хозым ар чанэу щылэжьагъ, ихъупхъа­гъэкIэ адрэхэм къахэщыщтыгъ. Бубэ ышнахьыжъищ Хэгъэгу зэ­ошхом хэлэжьагъ. Мыхьамод­рэ Заурбэчрэ хьы­лъэу къауIэгъа­гъэх, контузие хъугъа­гъэх, зэо ужым бэ темышIэу ахэм ядунай ахъожьыгъ. Ышна­хьыжъэу Ахьмэд зыдэхъугъэр амышIэу заом илъэхъан кIодыгъэ.

1935-рэ илъэсым къыщегъэ­жьагъэу 1944-рэ илъэсым нэс Бубэ Хьатыгъужъыкъое ублэпIэ, гурыт еджапIэхэм ащеджагъ. Тарихъыр ащ шIу езыгъэлъэгъу­гъэр икIэлэегъэджагъэу Шэуджэн Яхьыер ары.

Я 9-рэ классыр къызеухым, Бубэ 1944-рэ илъэсым къоджэ колхозым хэхьагъ, 1946-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 1948-рэ илъэсым нэс Адыгэ кIэлэ­егъэджэ училищым щеджагъ. Нэужым Мыекъопэ кIэлэегъэджэ институтым чIахьи, тарихъымкIэ факультетыр 1950-рэ илъэсым къыухыгъ. Пщыжъхьэблэ илъэсибл еджапIэм кIэлэегъаджэу тIэкIурэ щылэжьагъ.

1951-рэ илъэсым Джымэ Бубэ Коммунистическэ партием аштэ ыкIи КПСС-м и Шэуджэн райком ипропагандистэу агъэ­на­фэ. 1951-рэ илъэсым ишэкIогъу мазэ ВЛКСМ-м и Шэуджэн райком иапэрэ секретарэу ха­­дзы. 1953-рэ илъэсым иты­гъэ­гъэзэ мазэ къыщегъэжьа­гъэу КПСС-м и Адыгэ хэку комитет инструкторэу Iоф щешIэ. 1954-рэ илъэсым игъэтхапэ Джымэ Бубэ КПСС-м и Шэуджэн райком пропагандэмрэ агитацием­рэкIэ иотдел ипащэу агъэ­нафэ. 1954-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 1957-рэ илъэсым нэс Крас­нодар дэт къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым заочнэу щеджэ.

Шэуджэн районыр Кощхьэблэ районым зыхагъэхьажьым, Джымэ Бубэ Хьатыгъужъыкъое илъэсибл еджапIэу N 7-м идиректорыгъ. Шэуджэн районыр зызэхащэжьым, 1958-рэ илъэсым имэлылъфэгъу къыщегъэ­жьагъэу КПСС-м и Шэуджэн райком пропагандэмрэ агитаци­емрэкIэ иотдел ипащэ игуадзэу Iоф ышIагъ, 1960-рэ илъэсым имэлылъфэгъу къыщегъэжьа­гъэу а отделым ипэщагъ. 1960-рэ илъэсым ичъэпыогъу къыщегъэ­жьагъэу Б.М. Джымэр Грузин ССР-м шIэныгъэхэмкIэ и Акаде­мие тарихъымкIэ иинститут иас­пирантурэ очнэу щеджагъ. Мыщ «Крестьянское движение Адыгеи в ХIХ в. (до 1870 г.)» зыфиIорэ кандидат диссертацием итхын ишъыпкъэу щыпылъыгъ.

Аспирантурэ ужым Джымэ Бубэ 1963-рэ илъэсым ишы­шъхьэIу КПСС-м и Адыгэ хэку комитет икIэрыкIэу рагъэблэгъэ­жьышъ, политпросвещениемкIэ Унэм иконсультантэу Iоф щешIэ. 1963-рэ илъэсым итыгъэгъазэ партием ихэку комитет илектор купмэ япащэу агъэнафэ.

1967-рэ илъэсым мэкъуогъум и 20-м Б. М. Джымэм кандидат диссертациер гъэхъагъэ хэ­лъэу Тбилиси щыпхыригъэкIыгъ. Профессорхэу А. Робакидзе, М. Цин­цадзе ащ иIофшIагъэ осэшхо къыфашIыгъ. ШIэныгъэлэжьхэм ясовет хэтхэм зэдырагъаштэу тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидатыцIэр ащ къыфагъэшъошагъ.

Темыр Кавказым исхэ лъэпкъ­хэм ятарихъ фэгъэхьыгъэ тхы­лъи 4-мэ къадэхьащтхэм ягъэ­хьа­зырынкIэ я 70-рэ илъэсхэм ыкIэхэм — я 80-рэ илъэсхэм яублэгъу Iофышхо зэрашIагъэр къэIогъэн фае. Темыр Кавказымрэ Закавказьемрэ яшIэныгъэлэжьхэр, Адыгеим щыщ шIэ­­ныгъэлэжьхэу П. У. Аулъэр, Б. М. Джымэр, М. А. Мэрэтыкъор, А. О. ХъорэлIыр, Щ. С. Шыур ыкIи нэмыкIхэр ахэм адэлэжьагъэх.

ТхылъиплIэу «История народов Северного Кавказа с древнейших времен до конца ХVIII в.», «История народов Северного Кавказа (конец ХVIII в. — 1917 г. ), «История на­родов Северного Кавказа от Великой Октябрьской социалистической революции до 1945 г.», «История народов Северного Кавказа в 1945 — 1985 гг.» зыфи­Iохэрэр къыдагъэкIынхэу агъэ­хьазырыщтыгъэх.

Адыгэ научнэ-ушэтэкIо инсти­тутым тарихъымкIэ иотдел ипа­щэу Б. М. Джымэм, нэмыкI ав­торхэм ягъусэу, ятIонэрэ то­мым ия 6-рэ шъхьэ игъэхьазырыни, икъыдэгъэкIыни иIа­хьышхо ахишIыхьагъ. СССР-р зызэбгырэзыжьым я 3-рэ, я 4-рэ томхэр къызэрэдамыгъэ­кIыжьыгъэхэри къэIогъэн фае.

А томитIур къызэрэхауты­гъэр Темыр Кавказым щыпсэухэрэ лъэпкъхэмкIэ хъугъэ-шIэгъэшхоу щытыгъ. Я 2-рэ томэу «Очерки истории Адыгеи. Советский период» зыфиIорэм Октябрэ революцием къыще­гъэжьагъэу я ХХ-рэ лIэшIэгъум ия 80-рэ илъэсхэм яублэгъу нэсэу къызэлъеубыты. Пшызэ шъолъыр щыцIэрыIо шIэныгъэлэжьэу, тарихъ шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу Г. П. Ивановыр ары ащ редактор шъхьаIэу иIагъэр. Джымэ Бубэ редколлегием хэтыгъ, революцием епхыгъэхэ хъугъэ-шIагъэ­хэм, граждан заор Пшызэ шъо­лъыррэ Адыгеимрэ зэра­щыкIуагъэм афэгъэхьыгъэ шъхьи­тIумэ ащ Iоф адишIагъ. Журналэу «История СССР» зыфиIорэми, нэмыкI тедзэгъу­хэми «Очерки истории Адыгеи» осэшIу къызыщыратыгъэ тхы­гъэхэр къарыхьэгъагъэх.

«Перестройкэм» илъэхъан цIыфхэм блэкIыгъэм изэгъэшIэн нахь зыфакъудыи хъугъагъэ. А лъэхъаным ягуапэу тарихълэжьхэр «Iэнэ хъураехэм», тематическэ пчыхьэзэхахьэхэм къара­гъэблагъэщтыгъэх. ЧIыпIэ зэфэ­шъхьафхэм ахэр лекциехэм къащяджэщтыгъэх, Iофтхьабзэу зэхащэхэрэм ыужкIэ бэрэ атегущыIэжьыщтыгъэх. КультурэмкIэ унэхэм, еджапIэхэм цIыфхэр ачIизыгъэх. Адыгеим итарихълэжьхэу П. У. Аулъэм, Б. М. Джы­мэм, Дж. Хь. Мэкъулэм, М. А. Мэрэтыкъом ыкIи нэмыкIхэм цIыфхэм яупчIэхэм джэуап гъэ­шIэгъонхэр къаратыжьыщтыгъэх. АНИИ-м тарихъымкIэ исектор ипащэу Б.М. Джымэр ары ана­хьэу упчIабэ зэратыщтыгъэр. Ахэм азыныкъо нахьыбэр Кавказ заом ­фэгъэхьыгъагъ.

Джымэ Бубэ ыIощтымкIи, ытхыщтымкIи лъэшэу зыфэса­къыжьыщтыгъ. Iофым еплъыкIэу фыриIэр къыриIотыкIыным ыпэ­кIэ бэ зэпищэчыщтыгъ. Научнэ лъапсэ фишIызэ, лъэныкъо пстэу­ри къыдилъытэзэ, шъыпкъагъэр ылъапсэу тхэщтыгъ. Ащ иIофшIэгъабэ «Ученые записки АНИИ» зыфиIорэм, научнэ жур­налхэм, нэмыкI тедзэгъухэм къадэхьагъ. Я 8 — 9-рэ классхэр езыгъаджэхэрэм IэпыIэгъу афэхъущт тхылъым, «Адыгея в трех революциях» зыфиIорэм, гурыт еджапIэхэм ачIэсхэм ате­гъэпсыхьагъэхэ нэмыкI тхылъхэм язэхэгъэуцон хъупхъэу Iоф дэзышIагъэхэм ащыщ.

Я 80 — 90-рэ илъэсхэм адыгэхэм ятарихъ епхыгъэ зигъо IофыгъохэмкIэ научнэ Iоф­шIэгъэ 20 фэдиз тарихъымкIэ отделым къыдигъэкIыгъагъ. Ахэм ащыщых Б. М. Джымэм инаучнэ IофшIагъэхэу «История промышленности и рабочего класса Адыгеи (1917 — 1991 гг.)», «История сельского хозяйства и крестьянства Адыгеи (1870 – 1990 гг.)» зыфиIохэрэр ыкIи нэмыкIхэр.

Идокторскэ диссертациеу «Социально-экономические от­но­шения и классовая борьба на Западном Кавказе, 1867 — 1917 гг.» зыфиIорэр шIэныгъэхэмкIэ Грузин Академием тарихъымкIэ иинститутэу И. А. Джавахишвили ыцIэкIэ щытым къыщигъэшъыпкъэжьи, 1987-рэ илъэсым итыгъэгъазэ тарихъ шIэ­ныгъэхэмкIэ докторыцIэр Б. М. Джымэм къыфагъэшъошагъ.

Джымэ Бубэ Адыгэ къэралыгъо университетми, кIэлэегъа­джэхэм яшIэныгъэ зыщыхагъэ­хъорэ институтми зэпхыныгъэ пытэ ренэу адыриIагъ. Ар уни­верситетым ипрофессорыгъ, АКъУ-мрэ КубКъУ-мрэ ядиссертационнэ советхэм ахэтыгъ, Пшызэ шъолъыррэ Адыгеимрэ ятарихъ фэгъэхьыгъэ очеркхэр ытхыгъэх. Пшызэ шъолъыр щыщ шIэныгъэлэжь цIэрыIоу М. В. Покровскэм итхылъэу «Из истории адыгов в конце ХVIII —первой половине ХIХ в.» зыфиIорэм икъыдэгъэкIынкIэ ишIо­гъэшхо къыгъэкIуагъ.

Адыгеим итарихъ изэгъэшIэн зиIахьышхо хэзышIыхьэгъэ, лъэ­ужышIу къэзыгъэнэгъэ Джымэ Бубэ иIофшIэгъугъэхэм ащыгъу­пшэрэп, ыцIэ дахэкIэ раIо.

Ацумыжъ Казбек. Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ доктор.