Лъэпкъэу къызхэкIыгъэм игумэкI, ишIоигъоныгъэ зэхэзышIэ­рэ цIыфыр ыпэкIэ маплъэ, уахътэу зыщыпсэурэм къы­гъэуцурэ Iофыгъохэр зэхешIэх, ахэр нахьышIу шIыгъэным чанэу дэлажьэ. УшIэныгъэлэжь зыхъукIэ, Iофэу нахь уз­фэщагъэм уиакъыли уишIэныгъи фэбгъэIорышIэнхэм,
ушэтынхэмкIэ нахь гъэхъагъэ зыщыпшIын плъэкIыщтыр къы­хэп­хышъуным мэхьанэшхо иI.

Ар къыздэхъурэр мыпшъыжьэу Iоф зыдэзышIэжьырэр ары. Ахэм ясатырэ пытэу хэуцуагъ адыгэ бзэшIэныгъэм зиIахьышIу хэзышIыхьэгъэ, научнэ лъа­псэ иIэу адыгабзэр зэхэфыгъэным дэлэжьэгъэ Гъыщ Нухьэ. ШIэныгъэлэжьыр псаугъэмэ, мы илъэсым ыныбжь илъэс 90-рэ хъущтыгъ. Илъэс 56-рэ зыдэлэ­жьэгъэ адыгабзэм изэгъэшIэн-икъэтхы­хьанкIэ хэмыкIокIэжьын лъэуж уахътэм щыпхырищыгъ.
Нухьэ филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор, Адыгэ (Щэрджэс) Дунэе Ака­демием иакадемик, ЕвропэмкIэ кав­казыбзэмэ апылъ обществэм, бзэм фэгъэ­хьыгъэ Совет пчъагъэхэм ахэ­тыгъ, Уры­сыеми, Адыгэ Республикэми шIэныгъэмкIэ язаслуженнэ IофышIэшхуагъ, адыгэ лъэпкъ гъэсэныгъэм зэпымыоу зэрэдэлажьэрэм пае «Адыгеим и Щытхъузехьэр» къыфагъэшъошэгъагъ, Къэралыгъо Советым — Хасэм и Щытхъу тхылъ къыратыгъагъ, шIэныгъэм ылъэныкъокIэ Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо премие 2017-рэ илъэсым къыратыгъагъ, IофшIэным иветеран, къызщыхъугъэ ичылэу Хьакурынэхьаблэ ицIыф гъэшIуагъ.
Нухьэ ятэу Тыркубый ашъхьащымытыжьыгъэми, кIэлитIури пшъашъэхэри янэ дэгъоу ыпIугъэх, яфэшъошэ чIыпIэ щыIэныгъэм щаубытыным филэжьыгъэх. Нухьэ ышнахьыжъ фэшъхьаф гушIуагъо имыIэу къин ылъэгъузэ къэтэджыгъ. ЦIыкIузэ IофшIэн хьылъэхэм защимы­дзыеныр шэнышIу фэхъугъ. Зэш-зэшыпхъухэм анахьыкIагъ нахь мышIэми, дэгъоу зэхишIэщтыгъ янэ къинэу къатырилъагъорэр, зэрилъэкIэуи IэпыIэгъу фэхъущтыгъ.
Илъэсих нахь ымыныбжьэу Нухьэ янэ еджапIэм чIигъэхьагъ, ау нэмыц теха­кIохэм хэкур зэраубытыгъэм къыхэкIэу, илъэс нахь емыджагъэу къычIэкIыжьын фаеу хъугъагъэ. ЩыIакIэр зыпкъ зеуцожьым, ныбжь зэфэшъхьафхэр зиIэ кIэлэеджакIохэр а зы классым рагъэтIысхьэгъагъэх. Еджэныр лъэшэу шIу зэ­рилъэгъурэм нэмыкIэу Нухьэ усэ тхыным зэрэфэщагъэр къыдэзышIэрэ иныбджэгъухэр «поэтыр» аIозэ къе­джэщтыгъэх.
1954-рэ илъэсым Мамхыгъэ гурыт еджапIэр къыухи, дзэм къулыкъур илъэ­сищэ зыщехь нэужым Нухьэ Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым филологиемкIэ ифакультет чIэхьэ. Ащ иятIонэрэ курс екIышъ, къалэу Тбилиси дэт къэралыгъо университетым еджэныр щылъегъэкIуатэ. Джащыгъум Нухьэ дэгъоу къыгурэIо наукэм гъэхъагъэ щыпшIыным уфэзыщэщт закъор умы­шъхьахэу ренэу Iоф зыдэпшIэжьымэ арэу зэрэщытыр. БзэмкIэ кружокхэу ащ щызэхэщагъэхэм ишъыпкъэу ахэлажьэ, студентхэм янаучнэ конференциехэм докладхэр къащешIых. Ахэм ащыщхэр журнал зэфэшъхьафхэм къыхаутых. Нухьэ инасып къыубытыгъ зэлъашIэрэ бзэшIэныгъэлэжьхэу А. С. Чикобавэ, Г. В. Рогавэ, К В. Ломтатидзе рагъэ­джэныр. Ахэр ары наукэм лъагъо хезы­гъэщыгъэхэр, аспирантурэм щеджэныр игъоу къыфэзылъэгъугъэхэри, бзэшIэныгъэм ыгукIэ фаблэ зышIыгъэхэри. 1963-рэ илъэсым кавказыбзэхэмкIэ сэнэхьатыр зэрэхихыгъэр къэзыушыхьатырэ диплом плъыжьыр къыраты ыкIи Нухьэ Адыгэ хэкум къегъэзэжьы.
КъыкIэлъыкIорэ илъэсым Нухьэ Грузием шIэныгъэхэмкIэ и Академие бзэшIэныгъэмкIэ и Институт иаспирантурэ изаочнэ отделение чIэхьэ. Ащ щеджэ зэхъум, Iоф зэрэзыдишIэжьырэм имызакъоу, шIэныгъакIэхэри, ныбджэгъу­кIэхэри иIэ хъугъэх: Важа Шенгела, Гурам Топуриа, Русудан Джанашиа, Нелли Аршба ыкIи нэмыкIхэри. Опсэуфэ ахэм ащыщхэм ныбджэгъуныгъэ зэфыщытыкIэхэр адыриIагъ.
1965-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 1968-рэ илъэсым нэс Шэуджэн районом ипащэу Гъыщ Нухьэ Iоф ешIэ. А IэнатIэр ыгъэцакIэзэ, районым гъэсэныгъэмрэ культурэмрэ зыкъыщягъэIэтыгъэнымкIэ Iофышхо зэшIуехы. Ащ имызакъоу, общественнэ пшъэрылъхэри чанэу ыгъэцакIэщтыгъэх: КПСС-м ирайком хэтыгъ, народнэ депутатхэм ярайон Совет идепутатыгъ, райисполкомым икомис-
сие зэфэшъхьафхэм ахэлажьэщтыгъ.
1968-рэ илъэсым имэкъуогъу мазэ къыщегъэжьагъэу Адыгэ научнэ-ушэтыпIэ институтым Iоф щешIэ. А илъэсхэм институтым ичIыпIэ зэфэшъхьафхэм Ну­хьэ ащэлажьэ: литературэмкIэ секторым инаучнэ IофышIэу, бзэм, педагогикэм ыкIи егъэджэным методи­кэмкIэ секторым ипащэу, иберийскэ-кавказыбзэхэмкIэ отделым ипащэу. 2009 — 2017-рэ илъэсхэм бзэшIэны­гъэм иотдел ипащэу Iоф ышIагъ.
КандидатыцIэр къызэрэфагъэшъошэгъэ диссертациер лъапсэ фэхъугъагъ Нухьэ иапэрэ тхылъэу «Глаголы лабильной конструкции в адыгейском языке» (1968) зыфиIорэм. Ащ ыуж шIэныгъэлэжьым наукэм нахь лъэпсэшIухэр щидзэу регъажьэ. Лъэпсэшхо зиIэ наукэм хэ­хъоныгъэ ышIыным иIахь зэрэхишIыхьагъэм ишыхьат хъугъэ докторыцIэр къызэригъэшъыпкъэжьыгъэ диссертациер. 1992-рэ илъэсым шIэныгъэхэмкIэ Урысые академием и Дагъыстан научнэ гупчэу Г. Цадасэ ыцIэкIэ щытым бзэмкIэ, литературэмкIэ ыкIи искусствэмкIэ иинститут адыгабзэм глаголым мэхьанэу щыриIэм фэгъэхьыгъэ диссертациер щыпхыригъэкIи, филологие шIэ­ныгъэхэмкIэ докторыцIэр къыфагъэ­шъошагъ.
БзэшIэныгъэлэжьым адыгабзэ зэзыгъашIэхэрэмкIэ глагол-сказуемэр анахь къинэу ыкIи адыгэ глагол-сказуемэр гущыIэухыгъэм ылъапсэу зэрэщытыр къыхегъэщы. IофшIагъэм адыгэ глаголым изэгъэшIэнкIэ екIолIакIэу щыIэхэр, игъэпсыкIэхэр, глаголым икатегориемэ яхьылIэгъэ Iофыгъохэр, пкъыгъуацIэмрэ глаголымрэ язэфэдэ нэшанэхэр, глаголыр гущыIэухыгъэм зэрепхыгъэр, нэ­мыкIхэри къетхыхьэх.
Нухьэ сэнаущыгъэ ин хэлъэу тхагъэ. Институтым зыщылэжьэгъэ илъэс 50-м ехъум тхыгъэ 400 фэдиз зэлъашIэ хъугъэу шIэныгъэлэжьым къыхиутыгъ, тхылъ шъхьафэу 20 къыдигъэкIыгъ. Ахэр тихэгъэгу ыкIи IэкIыб къэралхэу Англием, Голландием, Германием тхылъ шъхьаф­хэу е статьяхэу къыщыхаутыгъэх. Дунаим щызэлъашIэрэ шIэныгъэлэжьхэм Нухьэ иIофшIагъэхэм ащыщхэм осэшхо къафашIыгъ.
Адыгэ литературэм илъэныкъо зэ­фэшъхьафхэм афэгъэхьыгъэхэми Гъыщым инаучнэ IофшIагъэхэм чIыпIэ макIэп ащаубытыгъэр. ЗэлъашIэрэ адыгэ тхакIохэу Теуцожь Цыгъо, КIэрэщэ Тем­бот, Хьаткъо Ахьмэд, МэщбэшIэ Исхьакъ, Iэшъынэ Хьазрэт, Хъурмэ Хъусен, нэмыкIхэми ятворчествэ фэгъэхьыгъэ тхыгъэхэри мымакIэу ащ иIэх.
Гъыщ Нухьэ иIофшIагъэхэр тирес­публикэ ит гурыт еджапIэхэм якIэлэ­егъаджэхэм ыкIи студентхэм къызфа­гъэфедэх. Ахэм ащыщых псэушъхьэхэм ацIэхэмкIэ гущыIалъэр, адыгабзэмкIэ тхылъэу я 9-рэ классхэм апае Блэгъожъ Мирэ игъусэу къыдагъэкIыгъэр ыкIи нэмыкIхэр. А пстэуми къахэкIэу адыгабзэкIэ зыщырагъэджэхэрэ еджэпIэ зэ­фэшъхьафхэм шIэныгъэлэжьым лъытэныгъэ ин щыфашIы.
Нухьэ аспирантхэм, шIэныгъэлэжь ныбжьыкIэхэм ушэтын Iофэу ашIэрэмкIэ IэпыIэгъушхо афэхъугъ. Ахэм докторскэ, кандидатскэ диссертациехэр пхырагъэ­кIыхэ зыхъукIэ, ар оппонентэу мызэу-­мытIоу агъэнэфагъ. Къэралыгъо ушэтынхэр атыхэ зыхъукIэ, комиссиеу ащ лъыплъэнэу зэхащэхэрэм ятхьаматэу бэрэ Адыгэ Республикэмрэ Къэбэртаемрэ яапшъэрэ еджапIэхэм арагъэблагъэщтыгъ. Апшъэрэ еджэпIэ зэфэшъхьаф­хэм яшIэныгъэлэжьхэм я Совет заулэмэ яIофшIэн Нухьэ хэлажьэщтыгъ.
Усэтхыныр Нухьэ ыбгынагъэп, ахэм ащыщхэр тикомпозиторхэм орэдышъом ралъхьагъэх («Сэ сызыфаер», «Сыдигъуи орэд къытфаIу», «Абдзах», нэмыкI­хэри). Нухьэ ытхыгъэхэр зэхэубытагъэу зыдэт тхылъэу «Пчъэр насыпым фыIусэхы» (2007), итарихъ романэу «Гум итыркъохэр» зыфиIохэрэр (2009) къыхаутыгъэх. ШIэныгъэлэжьым ироман критик цIэрыIоу ЩэшIэ Казбек осэшхо къыфишIыгъ.
Аужырэ тхыгъэу Нухьэ икъэлэмыпэ къычIэкIыгъэр «Адыгэ чIыпIабзэхэм ягущыIэлъэ кIэкI» зыфиIоу 2023-рэ илъэ­сым къыдигъэкIыгъэр ары. ГущыIалъэм къыдэхьэгъэ чIыпIэбзэ гущыIэхэр нахьыбэу литературнэ шъуашэм итэу къыхэутыгъэу тиIэхэм аригъапшэзэ, язэфыщытыкIэ къыдилъытэзэ зэхэгъэуцуагъэ хъугъэ. ЧIыпIэбзэ гущыIалъэр адыгэ литературабзэ гущыIалъэм пыщыт фэдэу къыпщэхъу, ау зэгъусэ зыхъукIэ, лъэпкъым ыбзэ зэрэщытэу укъытегущыIэнымкIэ шIогъэ ин зэрэхэлъыр нафэ къытфешIы. Лъэпкъ къэIуакIэхэр литературабзэм зэригъэфедэрэм егъэпшэгъэнхэр, ахэр зэрэзэхъулIэхэрэр къыщыгъэлъэгъогъэныр мурад шъхьаIэу шIэныгъэлэжьым зыфигъэуцужьыгъагъ ыкIи ар къыдэхъугъэу къытщэхъу.
Нухьэ ишэнкIэ зыпкъ итэу, адыгагъэм, цIыф зэхэтыкIэхэм арыгъуазэу псэугъэ. Ныбджэгъу хьалэлыбэ иIагъ, ежьыри ишъэогъухэм алъытэрэ цIыфэу щытыгъ. Икъуаджэ, ичIыгу гупсэ, илIакъо гъунэнчъэу арыгушхощтыгъ, ахэм апае ыпсэ ыгъэтIылъыным ренэу фэхьазырыгъ. Хэти игъашIэ зыгорэ къыдэхъумэ шIоигъоу, гугъэпIэ пстэури ащ рипхэу гъэ­псыгъэ. Нухьэ «сыадыгэлI» зыIорэм ышIэнэу къытефэрэр зэкIэ ышIагъ: ­чъыги ыгъэтIысхьагъ, уни ышIыгъ, кIэлитIуи ыпIугъ. Наукэм ылъэныкъокIэ Iофэу иIэхэр лъигъэкIотэнхэмкIэ ишъхьэгъусэу Иннэ IэпыIэгъушIу фэхъугъ.
Гъыщ Нухьэ шышъхьэIум и 20-м, 2024-рэ илъэсым идунай ыхъожьыгъ. Ежь къытхэмытыжьми, иIофшIагъэхэр джыри къытхэтых, тэгъэфедэх. Ригъэ­джагъэхэм, зыдэлэжьагъэхэм шIукIэ агу къинагъ, ишIэжь агъэлъапIэ, ар шIэныгъэлэжьымкIэ анахь лэжьэпкIэ лъапI. Лъэпкъ бзэшIэныгъэу зыдэлэжьагъэм щыIэныгъэм лъапсэ щигъотыгъ. Исэнэхьат шIулъэгъоу фыриIэмрэ шIэныгъэ куоу IэкIэлъымрэ зылъигъэIэсынхэ ылъэ­кIыгъэ нэбгырабэ Гъыщ Нухьэ игъогу тетхэу гъэсэныгъэм фэлажьэхэшъ, ар насыпыгъ. Джыри тауж къикIыщтхэм шIэныгъэлэжьым итхыгъэхэр бэрэ зэпырагъэзэнхэу, шIэныгъакIэхэр агъотынхэмкIэ ушэтакIом илэжьыгъэ лъапсэ хъунэу тэгугъэ.
Адыгэхэм «Бзыур зыIэтырэр ытам, цIыфыр зыIэтырэр иIофшIагъ» аIо. Ау IофшIагъэм цIыфыр къыIэтырэ къодыеп, IофшIэным цIыфым ищыIэныгъи лъе­гъэкIуатэ. Арышъ, адыгэ лъэпкъым ыцIэ зыIэтыгъэхэм, ащ щытхъу къыфэзы­хьыгъэхэм ясатырэ Гъыщ Нухьи пытэу хэуцуагъ.
Атэжьэхьэ Сайхьат.