УФ-м и Президентэу Владимир Путиным иунашъокIэ Европэмрэ КъокIыпIэ Чыжьэмрэ зэзыпхырэ Темыр хы гъогур къызызэIуахыгъэр илъэс 500 зэрэхъурэр мыгъэ Урысыем щыхагъэунэфыкIы.

Темыр хы гъогоу километрэ мини 5,6-рэ хъурэр 1525-рэ илъэсым къызэ­Iуа­хыгъэу ары тарихъым къызэрэхэнагъэр. А лъэхъаным дипломат цIэрыIоу щыIэгъэ Дмитрий Герасимовыр Темыр Мылылъэ океанымкIэ Китай кIонхэм кIэщакIо зыфэхъугъэ уахътэм къыщыублагъэу къалъытэ.
Гъогур «Карские Ворота» зыфиIорэ хыдэкIыпIэм щырегъажьэшъ, Берингов хыдэкIыпIэм щеухы, Баренцево, Карскэ, Лаптевых зыфиIохэрэр, КъокIыпIэ-Сыбыр, Чукотскэ ыкIи Берингов хыхэр зэпечых. Ар къалэу Санкт-Петербург икIэу Суэцкэ каналымкIэ Владивосток кIорэ хы гъогум нахьи процент 40-кIэ нахь кIаку. Ары анахьыбэу агъэфедэным ушъхьагъу шъхьаIэ фэхъурэр.
Темыр хы гъогум и ГъэIорышIэпIэ шъхьаIэ 1932-рэ илъэсым къызэIуахыгъагъ. Хэгъэгу зэошхом илъэхъан мэхьанэшхо зиIэ гъогоу щытыгъ. Зэо ужым Арктикэм ыкIи Темыр хы гъогум язэгъэшIэн яшъыпкъэу ыуж ихьагъэх. Гъогум игъэкIэжьын епхыгъэ Iофышхо джа­щыгъум зэшIуахыгъагъ.
Портхэр икIэрыкIэу ашIыжьыщтыгъэх, зэблащырэ товархэр зыщаIыгъхэ базэхэм япчъагъэ хагъэхъогъагъ, чIыпIэу зэпачыхэрэм зэращычъыIэм фэшI экспедициехэр къызщыуцущтхэм псэукIэ амал тэрэзхэр афашIыгъагъэх. Хъугъэ-­шIэгъэ шъхьаIэ а лъэхъаным хъугъагъэ­хэр атомоходхэр зэрашIыгъагъэхэмрэ къухьэхэм зэпхыныгъэу адыряIэщтымрэ новигациемрэ апае спутник системэ зэрагъэпсыгъагъэмрэ.
1957-рэ илъэсым ледоколэу «Ленин» зыфиIорэр, 1974-м «Арктикэр» тыра­тIупщыхьэгъагъэх. 1991-рэ илъэсым СССР-р зызэхэзыжьым, дунэе къухьэ зекIоным пае гъогу къызэIуахыгъагъ. «Росатомым» къызэритырэмкIэ, къухьэ пстэури Темыр хы гъогум рыкIонхэ алъэкIыщт, ау зэрэгъэпсыгъэхэр, ама-
лэу яIэхэр къыдэлъытагъэхэу, уахътэу зыщырыкIощтхэр афагъэнафэ.
2013-рэ илъэсым Темыр хы гъогум игъунапкъэхэр агъэнэфагъэх, къухьэхэм язекIон лъыплъэщт, зыгъэIорышIэщт, ом изэхъокIыныгъэхэм зынаIэ атетыщт администрацие иIэ хъугъэ. 2022-м а пшъэрылъхэр Темыр хы гъогум и Гъэ­IорышIэпIэ шъхьаIэу къэралыгъо корпорациеу «Росатомым» хахьэрэм фагъэзэжьыгъэх.
Мы илъэс дэдэм мы гъогум изе­гъэушъомбгъун фытегъэпсыхьэгъэ планэу 2035-рэ илъэсым нэс телъытагъэр аштагъ. ЗэшIуахыщтхэм апэIуа­гъэхьанэу пстэумкIи сомэ триллионрэ миллиард 800-рэ къыдалъытагъ.
Темыр хы гъогумкIэ Урысыем ныб­джэгъуныгъэ зыдыриIэ къэралыгъохэм типродукцие афащэ.
Мы гъогум транспорт шъхьаIэу ща­гъэфедэрэр ледоколхэр ары. Непэ Уры­сыем «дизельнэкIэ» алъытэу 35-рэ атомнэу 8-рэ иI. Илъэсих благъэм джы­ри атомнэ ледоколи 5 ахагъэхъонэу ахэм яшIын мы уахътэм ыуж итых.
Аужырэ илъэсипшIым щызэблащырэ хьылъэр фэди 10-кIэ нахьыбэ хъугъэ. ГущыIэм пае, гъэрекIо Темыр хы гъогумкIэ тонн миллион 37,9-рэ фэдиз къухьэхэм зэблащыгъ. Ыпэрэ 2023-м рекордэу ашIыгъагъэм нахьи тонн миллионрэ мин 600-кIэ ар нахьыб. КъокIыпIэ Чыжьэм ыкIи Арктикэм хэхъоныгъэхэр ягъэшIыгъэнхэмкIэ министрэу Алексей Чекунковым къызэриIуагъэмкIэ, 2030-рэ илъэсым нэс зы гъэм тонн миллиони 100-м нэсэу щызэблащыным нагъэсын гухэлъ яI.
«Росатомым» къызэритыгъэмкIэ, мы гъогур зыгъэфедэмэ зышIоигъохэм япчъагъи хэхъо зэпыт. БлэкIыгъэ илъэ­сым ащ фэдэ лъэIу тхылъ минрэ 300-рэ къатыгъ, зэкIэри аштагъ.
Ащ нэмыкIэу, Темыр хы гъогур зе­кIохэм агъэфедэ. Экспедицие кIорэ къухьэхэм арысхэу чIыпIэхэр зэрагъэлъэгъунхэу фитыныгъэ къэзытырэ хэ­бзэгъэуцугъэ щыI. Арышъ, илъэс къэс Темыр хы гъогум рыкIомэ зышIоигъохэм япчъагъэ нахьыбэ мэхъу. Чукоткэ, чIыкъуапэу (мыс) Челюскиным, Деж­невым ацIэхэр зыхьыхэрэр, хыгъэхъунэу Врангель ыцIэкIэ щытыр, Франц-­Иосиф ичIыгу, Тесыр Мылылъэ океаным хэс псэушъхьэхэр, ащ инэпкъэу зыщычъыIэшхохэм ащыпсэурэ хьакIэ-­къуакIэхэр, нэмыкIыбэхэр ахэм къызэрагъэлъэгъух.
Къэралыгъом итранспорт системэ чIыпIэ ин щызыубытырэ Темыр хы гъо­гум, «М-12», «БАМ», «Транссиб», «Восток» зыфэпIощт автомобиль магист­ралышхохэм, Гупчэ мэшIоку гъогум, шъо­лъыр аэропортхэм адакIоу зыра­гъэу­шъомбгъу, лъэпкъ проектэу «ШIуагъэ къэзытырэ транспорт системэр» зы­фиIорэм къыдыхэлъытагъэхэм ар ащыщ.
— Темыр хы гъогур Урысыем зэ­пхыныгъэ зыдыриIэхэм агъэфедэн амал зэраритырэм имызакъоу, къэралыгъоу зышIогъэшIэгъонхэр, шIоигъоныгъэ зи­Iэхэр ащ изегъэушъомбгъун къыхэлэ­жьэнхэ алъэкIыщт. Ащ ищыкIагъэр зэкIэ ядгъэгъотынэу тыхьазыр, — къы­Iуагъ УФ-м и Президентэу Владимир Путиным.
Зыгъэхьазырыгъэр
ХЪУТ Нэфсэт.