Бэрзэдж Нухьэ Аслъанчэрые ыкъор 1925-рэ илъэсым лъэпкъ зэфэшъхьафыбэ зыщыпсэурэ Красногвардейскэ районым ит къуаджэу Бжъэдыгъухьаблэ къыщыхъугъ. Непи ащ щэпсэух адыгэхэр, урымхэр, урысхэр, ермэлхэр, фэшъхьаф лъэпкъхэм къахэкIыгъэхэри.

Илъэс 17 ыныбжьэу фронтым ар Iухьагъ. КъыIотэжьыщтыгъ янэжъ ыгъэ­кIуатэзэ къыриIогъагъэр: «О, Нухь, упсаоу укъэкIожьыщт, сехъырэхъышэ­рэп». Ар ыгу къэкIыжьы хъумэ, ынэпсхэр къакIощтыгъэх, тэ, ащ игъусагъэхэм, ар зэхэтшIыкIыщтыгъ. Адэ, нэнэжъ миллионхэр, къамыIощтыгъэми, япхъорэлъф-къо­рэлъфхэр псаоу къэкIожьынхэм щыгугъыщтыгъэх.
1946-рэ илъэсым Бэрзэдж Нухьэ бгъэхалъхьэхэр хэлъхэу, офицерэу заом къикIыжьыгъ, Адыгэ кIэлэегъэджэ институтым (джы университетыр) тари­хъымкIэ ифакультет къыухыгъ. КIэлэ­егъаджэу, пащэм игуадзэу, етIанэ пащэу Адэмые, Фэдз еджа­пIэхэм ащы­лэжьагъ. Нэужым мэкъумэщ академиеу Краснодар дэтыгъэр къыухыжьыгъ.
Лъэпкъ зэфэшъхьафхэм зэрадэпсэугъэр, яшэн-хабзэхэр зэришIэхэрэр нэ­ужым ащ къышъхьэпэжьыгъэх. Тэ, ащ дэлажьэщтыгъэхэм, ренэу къыхэдгъэщыщтыгъ дэгъу дэдэу урысыбзэр зэришIэщтыгъэр, тэркIэ ар щысэтехыпIагъ. ИныбжьыкIэгъум, зышIэщтыгъэ цIыфхэм къызэраIотэжьыгъэмкIэ, IэпкIэ-лъапкIэу, зыхэтхэм шъхьэкIэфэныгъэ афишIэу, сэмэркъэу хэлъэу, бзэпс Iэмэ-псымэмэ къаригъаIоу, спортым пылъэу, зыкъыуи­гъаштэу щытыгъ.
Нухьэ илъэс 27-рэ ыныбжьыгъэр Адыгэ хэку комитетым гъэсэныгъэмкIэ иотдел ипащэу загъэнафэм, ащ ыуж хэкум игъэцэкIэкIо комитет ипащэ игуа­дзэу, партием и Адыгэ хэку комитет исекретарэу хъугъэ. Илъэс 35-рэ ыныбжьэу 1960-рэ илъэсым Бэрзэдж Нухьэ КПСС-м и Адыгэ хэку комитет иапэрэ секретарэу хадзы. А лъэхъаным хэгъэгумкIэ анахь ныбжьыкIэ пащэхэм ар ащыщыгъ. ЗэкIэ шъолъырым итыгъэ структурэхэр, ухъумэкIо къулыкъухэри зэрахэтэу, ащ ыIэ илъыгъэх.
1960 — 1962-рэ илъэсхэм хэгъэгум иапшъэрэ еджапIэхэр зэо ужым къэзыухыгъэ силэгъухэм, сэри ти Адыгей
гупсэ къэдгъэзэжьыгъагъ. Нухьэ Ас­лъанчэрые ыкъом, нэбгырэ пэпчъ пIоми хъунэу, зэIукIэгъухэр къыддишIынэу, къыддэгущыIэнэу уахътэ къыхигъэкIыщтыгъ, пшъэдэкIыжьэу уиIэр къыбгурыIоу Iофыр зэрэбгъэцэкIэн фаер, тыздагъэ­кIорэ IофшIапIэм пшъэрылъэу щытиIэр къытфиIуатэщтыгъ.
1962-рэ илъэсым техническэ пащэу Тульскэ районым игъомылэпхъэшI комбинат сагъакIо, 1963-рэ илъэсым а хъызмэтшIапIэм пащэ сыфашIы. 1983-рэ илъэсым, Бэрзэдж Нухьэ генеральнэ консулэу Карловы Вары щыIэнэу зыщагъэнэфагъэм нэс, Мыекъопэ, Красногвардейскэ районхэм, Мыекъуапэ КПСС-м ихэку комитет иинструкторэу, Красногвардейскэ районым КПСС-м ирайон Комитет иятIонэрэ секретарэу, а район дэдэм игъэцэкIэкIо комитет итхьаматэу, КПСС-м и Мыекъопэ къэлэ Комитет иятIонэрэ секретарэу сэ сащылэжьагъ.
1965-рэ илъэсым Хьати­къое консервышI заводым пащэ сызыфашIым, сыгу кIодыгъагъэ. А лъэхъаным заводым иамалхэмкIэ ыкIи Iоф щызышIэрэ пчъа­гъэмкIэ (нэбгырэ 800 фэдиз) краим ящэнэрэ чIыпIэр, Крымскэмрэ Адыгэ консервышI комбинатымрэ ауж, щиубытыщтыгъ. Ау заводым ерагъэу планыр ыгъэцакIэ­щтыгъ, изытет дэигъэ, мылъку щыкIэщтыгъэ. ЛъэкIэу есхьылIагъэм ишIуагъэ къэ­кIуагъ — ятIонэрэ илъэсэу сызщылажьэрэм заводыр зыпкъ иуцожьыгъ. Партием и Красногвардейскэ район гъэцэкIэкIо комитет иятIонэрэ секрета­рэу а лъэхъа­ныр ары сызыха­дзыгъагъэр. КъыздэгущыIэ зэхъум, Бэрзэдж Нухьэ ипсалъэ гущыIэхэу «ущытышъугъ, укъызэкIэкIуагъэп» зыфэпIощтхэр къыхигъэфагъэх. Джащыгъум къызгурыIуагъ цIыфхэр Iоф гъэнэфа­гъэхэмкIэ ыуплъэкIухэзэ, икомандэ хэ­хьащтхэр къызэрэхихыхэрэр.
Нухьэ Аслъанчэрые ыкъом пшъэ­дэкIыжьышхо хэлъэу иIоф зэригъэцакIэщтыгъэр къыушыхьатэу щысэ къэсхьыщт. Красногвардейскэ районым игъэцэкIэкIо комитет итхьаматэу сызщылэжьэгъэ лъэхъаным тхьамыкIагъо щыхъугъагъ. Автобусэу автотранспортнэ предприятием иягъэр аварие зэхъум, нэбгырэ пшIыкIущ хэкIодэгъагъ. КъызэрэчIэщыжьыгъэмкIэ, водителыр пчэдыжьым медицинэм иIофышIэ ымыуплъэкIугъэу дагъэкIыгъагъ. Ащ фэдэ зыхъукIэ, районым ипащэ агъэмысэщтыгъ. Партием икрайком ибюро Iофыр щызэхафыгъагъ. Унашъоу ашIынэу щытым ипроект ратхэгъэхагъ партием сыхагъэкIынэу ыкIи IэнатIэм сыIуагъэкIынэу. Ау Нухьэ Ас­лъанчэрые ыкъом гущыIэр зештэм, сиIофшIэн дэгъоу зэрэзгъэцакIэрэм игъэкIотыгъэу къытегущыIагъ ыкIи бюром хэтхэм ялъэIугъ сиIэнатIэ къысфагъэ­нэжьынэу, илыягъэу самыгъэмысэнэу. Бюром хэтхэм ащ дырагъэштэгъагъ. А лъэхъаныр зыфэдагъэм икъоу щымы­гъуазэхэм а Iофым мэхьанэшхо имыIагъэу алъытэщт. Ау къэIогъэн фае, Бэр­зэдж Нухьэ арэущтэу зэрэзекIуагъэр ежь къегоожьын ылъэкIыщтыгъ. Ащ фэдэ екIолIакIэр партием иустави диштэщтыгъэп, къумалыгъэкIэ къафалъэгъужьыщтыгъэ. Сэщ пэе закъоп, Нухьэ изекIуа­кIэ Адыгеим иIофышIэхэр къэухъумэ­гъэнхэм епхыгъагъэу къысщэхъу.
БлэкIыгъэ лIэшIэгъум ия 60 — 80-рэ илъэсхэм Бэрзэдж Нухьэ Iоф зэришIагъэмрэ кIэнэу къыгъэнагъэмрэ ягугъу къэсшIын. А уахътэм мэкъу-мэщым, промышленностым, псэолъэшIыным ащылажьэщтыгъэхэр ежь илэгъу хьазырыгъэх — нахьыбэрэмкIэ заом хэлэжьагъэхэу щытыгъэх. ЦIыфмэ яшъхьэкIэфэныгъэ ахэм къалэжьыгъагъ.
Адыгеим имэкъумэщ хъызмэт зыфэ­дагъэр Красногвардейскэ районымкIэ къэбгъэлъэгъон плъэкIыщт. РайониплIыр: Красногвардейскэр, Джаджэр, Кощхьаблэр, Шэуджэныр яамалхэмкIэ зэфэ­дагъэх пIоми хъущт. Ахэр мэкъумэщ хъыз­мэтым ылъэпсагъэх. Хьатикъое консервышI заводымрэ дэгъэшI заводымрэ афэшъхьафэу адрэ фондхэр: былымгъэпщэрыпIэ базэр, комбикормышI заводыр, чэтэхъо фабрикэр, къохэр зы­щаIыгъ комплексыр, пындж системэхэр я 70-рэ илъэсхэм агъэпсыгъагъэх. Джащыгъур ары чIыгу псыишъугъэ гектар
1000-м ехъу загъэгъушъыгъагъэр. Джащ фэдэ IофшIэнышхохэр хэкум иадрэ районхэми ащашIэгъагъэх.
А зэпстэури къызкIадэхъугъэр Бэр­зэдж Нухьэ IофышIэхэм ягъэхьазырын лъэшэу ынаIэ зэрэтетыгъэр ары. Краснодар краим иапшъэрэ еджапIэмэ зэкIэми ачIэхьанхэм пае квотэхэр Адыге­им иIагъэх. ГъэсэныгъэмкIэ тихэку апэрэ сатырхэм ахэтыгъ.
Я 60-рэ илъэсхэм анэс Мыекъуапэ ипромышленность гъэшIэгъонышхуагъэп. Заводэу «Дубитель» ыкIи предприятие мыинэу щытыгъэ «Зэкъошныгъэр», пхъэн­тIэкIухэр къэзышIыщтыгъэр, джары иIагъэр. Я 60 — 80-рэ илъэсхэм Мые­къуапэ хъызмэтшIэпIэ инышхо къыдэуцуагъ — объединениеу «Зэкъошныгъэр», ащ къышIыщтыгъэх пхъэнтIэкIухэр, пхъэм хэшIыкIыгъэ псэолъэ зэфэшъхьафхэр, паркетыр, нэмыкIхэр. Сыгу къэкIыжьы, «Зэкъошныгъэм» къыщашIыщтыгъэ «стенкэр» зэрэзэтырахыщты­гъэр, хэгъэгум ичIыпIабэхэм ащыпсэухэрэр къыкIэлъэIущтыгъэх. А предприятием къыщыдагъэкIырэмэ ядэгъугъэ къэзыушы­хьатэу зы щыс — ащ ипаркет зэфэсхэм я Кремлевскэ Ордэунэ тырадзэгъагъ. ТипхъэнтIэкIухэр Англием ащэщтыгъэх. ЗэкIэми ашIэ Англием ипачъыхьэ и Букингемскэ ордэунэ «Зэкъошныгъэм» къыщашIырэ пхъэнтIэкIухэр зэрэфащэгъагъэхэр.
Объединением мэзищ зэкIэлъыкIо пэпчъ зыхэхьэрэ лъэныкъом иIофшIэнкIэ гъогогъу 38-рэ апэрэ чIыпIэхэр къыдихыгъагъэх… Генеральнэ пащэу Остапенко Николай Иван ыкъор Социалистическэ IофшIакIэм и ЛIыхъужъ хъу­гъагъэ. А зы предприятие закъом нэб­гырэ миниблым ехъумэ Iоф щашIэщтыгъ, ахэм ащыщ нэбгыришъэ пчъагъэмэ хэгъэгум ибгъэхалъхьэхэр къафагъэшъошагъэх.
А илъэсхэм Мыекъуапэ къыщызэIуа­хыгъэх редукторышI заводыр — нэбгырэ мин 1,5-рэ Iутыгъ, ЦКЗ-р — мин 1,2-рэ, кIэпсэшI фабрикэр — мин 1,7-рэ, заводэу «Точрадиомашыр» — нэбгырэ мини 5 фэдиз. «Станконормалыр», «Промсвязыр», Фрунзэм ыцIэ зыхьырэ заводыр, Роспотребсоюзым игъомылэпхъэшI комбинат агъэкIэжьыгъагъэх. Анахь хъызмэтшIэпIэ инхэр ары зыцIэ къесIохэрэр, цIыкIухэри пшIы пчъагъэ хъухэу къызэIуахыгъагъэх.
ПсэолъэшIыным хэхъоныгъэшхохэр ышIыгъагъэх. Ащ щагъэфедэрэ пкъы­гъохэр ыкIи конструкциехэр къызщыдагъэкIырэ заводыр агъэпсыгъагъ. Тех­никэмкIи IофышIэхэмкIи зэхъокIыныгъэ­шIухэр «Адыгпромстроим», «Облколхозстроим» ыкIи нэмыкI псэолъэшI организациехэм афашIыгъагъэх. ПсэолъэшIынымрэ промышленностымрэ нэбгырэ мин 35-рэ ащылажьэщтыгъ.
Бэрзэдж Нухьэ Iофхэм хэшIыкIышхо афыриIагъ ыкIи акъылыгъэ хэлъэу къалэр ыгъэIорышIэщтыгъ, чIыпIэ хабзэр ащ пае къызфигъэфедэщтыгъ. Ащ къыгуры­Iощтыгъ къалэм ипроизводствэ зегъэу­шъомбгъугъэныр пшъэрылъ шъхьаIэу зэрэщымытыр, Мыекъуапэ хэхъоныгъэ егъэшIыгъэныр ары шъхьэIагъэр. Ащ дакIоу мэхьанэ иIагъ унэхэм, кIэлэ­цIыкIу IыгъыпIэхэм, псырыкIуапIэхэм, нэмыкI­хэм ягъэпсын пэIухьащт мылъкур къэлэжьыгъэныр.
Щысэ къэсхьын. Заводэу «Точрадио­машыр» къалэм щамыгъэпсыгъагъэмэ ыкIи щамытIупщыгъагъэмэ, Черемушкэм итеплъэу непэ тлъэгъурэм пэчыжьэ­щтыгъ. Унэхэм ягъэфэбэн, псырыкIуапIэр, еджапIэхэр ыкIи фэшъхьаф псэуа­лъэхэр а предприятием имылъкукIэ къалэм изы Iахь щашIыгъэх. А уахътэм агъэпсыгъагъэмэ зэкIэмэ Iоф ашIэ­щтыгъ, джы къызнэсыгъэми ашIэ, ахэм ащыщ Мыекъопэ зэхэт псырыкIуапIэр. Ащ ишIынкIэ фитыныгъэр Бэрзэдж Нухьэ КПСС-м и Политбюро къыщыдихыгъагъ, планми харигъэгъэуцогъагъ.
ПсырыкIуапIэм игъэпсын ежь ышъхьэ­кIэ лъыплъэщтыгъ, мафэ къэс зэфэхьысыжь къэбархэр къыIэкIахьэщтыгъэх: метрэ пчъагъэу зэрэлъыкIотагъэхэр, гумэкIыгъоу щыIэхэр, ахэр зэрэзэшIуа­хыхэрэр, IэпыIэгъу ящыкIагъэмэ… Iофы­шIэхэм ренэу акIэупчIэщтыгъ, ящы­IэкIэ-псэукIэ, шхыныгъохэр игъом афа­щэхэмэ зэригъашIэщтыгъ. Ащ фэдэ Iоф­шIакIэм ишIуагъэкIэ илъэситфэу ра­хъухьагъэм ычIыпIэкIэ Мыекъуапэ псыр илъэсищкIэ къынагъэсыгъ.
Ащ игъэпсын хэлэжьагъэмэ ащыщыбэхэр шIухьафтынхэмкIэ къыхагъэщы­гъа­гъэх. А илъэсхэр ары филармониер за­тIупщы­гъагъэр, правительствэм и Унэ ишIын рагъэжьэгъагъ, хэку ыкIи къэлэ сымэджэщхэр агъэцэкIэжьыгъагъэх, Iэза­пIэ­хэр Черемушкэм, къэлэ гупчэм ащагъэуцугъа­гъэх, фэшъхьаф псэолъабэу социальнэ мэхьанэ зиIэхэр атIупщы­гъагъэх.
Гъэзетеджэм къышIошIын ылъэкIыщт Бэрзэдж Нухьэ Аслъанчэрые ыкъом шIушIагъэу иIэм хэзгъэхъогъащэу. Хьау. Шъолъырым Iофхэр дэгъоу щэкIохэмэ, апэдэдэ ар пащэм игъэхъагъ. Арэу щытыгъ ыкIи щытыщт. А уахътэм къы­фэзгъэзэжьмэ, къэсIощт: пащэмэ ашIэщтыгъэр зэкIэ зэфэдэу дэгъугъэп, хэу­къоныгъэхэри къыхафэщтыгъэх, агъэ­нэфэгъэ пшъэрылъхэри амыгъэцакIэхэу къыхэкIыщтыгъ. Нухьэ Аслъанчэрые ыкъом зыгу ебгъагъэхэри щыIагъэх. КъэпIон хъумэ, щыIэныгъэм хэхъухьэ­рэмэ зэкIэмэ чIыпIэ яIагъ, анахьэу гъэхъагъэхэр зышIырэм къетэкъокIыгъэ цIыфхэм къахэфэрэ шэнхэм — шъу­гъоным, нэпцI щытхъуным. Ау илъэс тIокIым къехъоу Бэрзэдж Нухьэ Адыгеим пэщэныгъэ зыщызэрихьагъэм ащ гъэпсын Iофышхоу зэшIуихыгъэр, шIогъэшхо къэзытырэ лъэхъанэу ар зэришIыгъэр хэткIи нэрылъэгъу.
Гъэзет нэкIубгъом зэкIэ игъэфэгъуай, Нухьэ Аслъанчэрые ыкъом ыгъэхъагъэр зэкIэ къэптхыжьышъущтэп. Ащ Адыгэ автоном хэкум фишIагъэр зэрэбэм къы­хэкIэу, ахэр непи цIыфхэм къашъхьапэ, джыри илъэсыбэрэ къашъхьэпэщтых.
Бэп щыгъуазэр Бэрзэдж Нухьэ игуетыныгъэ ыпкъ къикIэу ар зытетыгъэ лъэхъаным Адыгэ автоном хэкум Мые­къопэ районыр 1962-рэ илъэсым къызэрэхагъэхьажьыгъагъэр.
Сицыхьэ телъ, Адыгеим итарихъ Бэрзэдж Нухьэ гъэхъэгъэшхо зышIыгъэ цIыфэу, гъэпсэкIошхоу къыхэнэжьыщт.
Бэрзэдж Нухьэ иунагъо дэгъоу сэшIэ. Ишъхьэгъусэ Сусанэ Юсыф ыпхъур Iэдэб зыхэлъ бзылъфыгъ, IофшIэнымкIи щыIэныгъэмкIи Нухьэ икъиныгъохэр зэкIэ дигощыгъэх; икIалэхэу Вадимрэ Розэрэ Москва щэпсэух, якIалэхэр апIух. Псау­ныгъэрэ гъэшIэ кIыхьэрэ Тхьэм къарет.
ДЗЫБЭ Ким.