Кавказ биосфернэ заповедникым гъэмэ­фэ зекIо лъагъохэр зэфишIыжьыгъэх. Ары нахь мышIэми, тишъолъыр къихьэ­рэ зекIохэм япчъагъэ макIэ хъурэп. Къушъхьэлъэ Адыгеим ибжыхьэ изэмы­шъогъугъэ мы мафэхэм идэхэгъу. Къушъхьэ лъэныкъом ар нахь щылъэш. Фэдэ лъэхъаным апэрэу къыхэфэгъэ зекIохэм тичIыопс икIэрыкIэу къызфызэIуахы.

— Бжыхьэм нэмыкIэу адырэ лъэхъанхэр зэкIэ Адыгеим икъушъ­хьэхэм ащыслъэгъугъ. СыкъэкIуагъ, ау тхьапэхэр пытэкъужьыгъэхэу. Фэдэ уахътэм мыщ фэдэу дэхэ дэдэми сшIагъэп. Пчъагъэрэ сызэрыкIогъэ гъогур сищыпэлъэгъум фэд. Гъожьышэ-плъыжьышэу, джыри чIыпIэхэм шхъонтIэгъакIэр къызхэщырэ мэзыбгыхэр хьалэмэтых, — еIо Ростов хэкум къикIыгъэ Кира Быковам.
Ары, чIыопсыр икIодыжьыгъом дэжь зызымышIэжьырэм фэд. Тызэсэгъэ чIыопс саугъэтхэм бжыхьэм ышъохэм яхьатыркIэ теплъакIэ агъотыгъ. Нэм фэмыплъэкIырэр кордонэу Гъозэрыплъ. Пихта тфэй зэхэтыр зэхэпхъагъэу шъо­хэмкIэ мэ­джэгу. ДжырэкIэ гурыт еджапIэхэм ачIэсхэмкIэ бжыхьэ зыгъэпсэфыгъо мафэхэшъ, кIэлэ­еджа­кIохэр жъу­гъэу ащ къащэх. Апэрэу Гъо­зэры­плъэ кордоным щыIагъэх Лэбапэ къикIыгъэ кIэлэеджэкIохэр. Дэ­кIыгъом бэрэ зыфа­гъэхьазыры­гъэми, чIыопс къо­гъупэр ощхкIэ къа­пэгъокIыгъ. Ау ащ идэхагъэ бжыхьэ уаем ыгъэIэягъэп. Ары пакIошъ, ыгъэ­лъэшыгъ, сыда пIо­мэ лъэ­гъупхъэ шъхьа­Iэу чIына­лъэм иIэр ичIыопс ищыпэтеплъ. Илъэсым исыд фэдэрэ лъэ­хъани ащ уеумэхъы.

— Мэзылъэу зэрэщытым къы­хэкIэу бжыхьэм идэхагъэ нэр къыщы­рекIы. Чъыгмэ язэмы­шъогъугъэ, ахэм къащегъолъэ­хырэ пщэ фыжьхэр, жьыр — а пстэур зэгъусэу зы пшысэ горэм фэд, — къыддэгуащэ я 7-рэ классым ис Глеб.
— Зыгъэпсэфыгъо къэс зы чIыпIэ горэм классымкIэ тэкIо. Мызэгъогум Гъозэрыплъэ тыкъыщыуцугъ. Игугъу бэрэ зэхэтхыгъ, ау зыкIи тыщыIагъэп. Гъогум тIэкIу тигъэпшъыгъэми, тлъэгъугъэм ихьатыркIэ тыфыкIэ­гъожьырэп. Ар ащ ыуас, — еIо Лэбапэ игурыт еджапIэ икIэлэегъаджэу Анна Нико­лаевам.
Гъозэрыплъэ кордоным нэмыкI цIэ иI — ТемыркIи еджэх. Гектар мин 70-м нахьыбэ зэлъеубыты. Непэрэ заповедникым ищыIэныгъэ ары къызщежьагъэри. 1924-рэ илъэсым Х. Шапошниковым игукъэкIкIэ ар агъэпсыгъагъ. Илъэсым къыкIоцI Iоф зышIэрэ кордон. ЧIыопсым имузей щэлажьэ. Заповедникым итарихъ, къыщыкIыхэрэм, псэушъхьэу хэсхэм, ипсхэм ащесыхэрэм якъэбар игъэкIотыгъэу къыщыIотагъ. Джащ фэдэу кIэлэцIыкIухэм апае интерактивнэ егъэджэн гъэшIэгъонхэр чIыопс ухъумапIэм иIофышIэхэм щызэхащэх.

Псэушъхьэхэу щаIыгъыхэм кордоныр гъэшIэгъон ашIы. Шъыхьэхэр, тыгъужъхэр, мэз пчэнхэр, енотхэр, чIыопс ухъумапIэм итамыгъэ псэушъхьэу домбаир ащ щыплъэгъущтых. Археологическэ кIэн лъапIэу, дэгъоу къызэтенэгъэ исп унэшхор дэхьапIэм къыщыппэ- гъокIы.
Филимоновым иIуашъхьэ щыпхырыкIырэ гъогууанэу «Мэз чэтыум илъагъо­кIэ» зэджагъэхэр ом изытет емылъытыгъэу цIыфыбэмэ якIуапI. Ащ мы псэушъхьэр щыплъэгъущтэп, ау зыхэс мэзыр зыфэдэр, игъурб нэIуасэ зыщыфэпшIы­шъущт. Ащ дакIоу щыпэ теп­лъэр къызщызэтенэгъэ мэзым идэхагъэ зэбгъэлъэ­гъущт, ижьы къабзэ къэпщэщт. Арышъ, а пстэумэ адакIоу чIыопсым ибжыхьэ теплъэ ихьалэмэтыгъэ зыщызгъэплъэкIы зышIоигъохэм замыгъэгужъо­мэ нахьышIу. ПкIэшъэ къетэкъохыжьыгъоу, чъыггхэм зызаутхыпкIыжьыпэщтыр къэблагъэ.
Анцокъо Ирин.