Чъэпыогъу мазэм, 1942-рэ илъэсым Кавказым икъэухъумэн епхыгъэ зэо къинхэр кIуагъэх. Фашистмэ хы ШIуцIэ Iушъом зыщагъэпытэ ашIоигъоу хэшыпыкIыгъэ дзэхэр Кавказым къырата­къохэу аублэгъагъ. Ахэм ащыщыгъ гене­ралэу Рифтгофен ия 8-рэ авиа­ционнэ корпусэу Мыекъопэ аэродро-
мым щыIагъэр.
Авиационнэ корпусыр хы ШIуцIэ флотым икъухьэмэ ыкIи ибазэмэ, Кавказ къушъхьэтх ШъхьаIэм изэпырыкIыпIэ, госпиталыр зыдэтыгъэ къалэу Шъачэ къатебыбэщтыгъ, топыщэхэр къатыритакъощтыгъ. Анахь летчик IэпэIасэхэр корпусым хэтыгъэх.
Тиавиацие ошъогумкIэ аэродромыр зэхигъэтэкъонэу бэрэ фежьагъ, ау къы­дэхъугъэп. Фашистмэ яавиабазэ зе­ниткэхэмрэ истребительхэмрэ лъэшэу къагъэгъунэщтыгъэ. Джащыгъум хы ШIу­цIэ флотым и Дзэ совет унашъо ешIы аэродромым десант тыригъэтIысхьанэу, пыим исамолетхэр чIыгум къыщагъэонхэу. Разведкэм къызэритыгъэмкIэ, Мыекъопэ аэродромым фашист истребительхэу «МЕ-109-м» фэдэхэу шъэныкъом ехъу тетыгъ.
Хы ШIуцIэ флотым и Дзэ-ошъогу кIуачIэмэ якомандующэу В. В. Ермаченковым унашъо ешIы авиаполкхэм яя 5-рэ гвардейскэ, я 40-рэ ыкIи я 62-рэ экипажхэм десантникхэр ягъусэхэу зэхэт огъу Мыекъопэ аэродромым рахынэу.
Десантникхэми, летчикхэми опера­цием агу етыгъэу зыфагъэхьазырыщтыгъ. Ар зыщагъэцэкIэщт мафэр къэсыгъ. 1942-рэ илъэсым ичъэпыогъу мазэ и 23-м, мафэм, я 27-рэ эскадрильем исамолетэу «Пе-3-м» иэкипаж Мыекъопэ аэродромым сурэт къытырехы, ащ зэригъэунэфыгъэмкIэ, самолет 39-рэ а уахътэм ащ тетыгъ.
Чъэпыогъум и 23-м сыхьатыр 10-м ыныкъом Сыхъум дэжь къуаджэу Дранды щыIэгъэ аэродромэу Бабушер дзэ операцием агъэкIотэнхэу къэкIуагъэх Василий Ермаченковыр, Дзэ советым хэтэу, контр-адмиралэу Николай Кулаковыр ыкIи авиабригадэм икомандирэу, подполковникэу Николай Токаревыр.
Ошъогу чэщым апэ ибыбагъ транспортнэ самолетэу «ЛИ-2-у» капитанэу П. Малиновскэм ыгъэIорышIэщтыгъэр, ащ игъусагъэх аэродромыр къэзыгъэ­гъунэхэрэр Iузыхынхэу щыт купыр. Ащ ыуж итыгъ бомбардировщик онтэгъоу «ТБ-3-у», капитанэу С. Гавриловым ыгъэIорышIэщтыгъэр, диверсионнэ купыр ащ исыгъ. Апэрэм парашютист 18, ятIонэрэм 22-рэ арысыгъэх, ахэм ащыщыгъэх гъогур къязыгъэлъэгъущт нэбгыритIоу Мыекъопэ партизан отрядым илIыкIуагъэхэр.
Десантникмэ яIофшIэн ыпэ бомбардировщикхэм и ПВО зэхагъэтэкъонэу щытыгъ, зенитчикхэр ыгъэплъэхъунхэу ыкIи прожекторхэр къагъаблэмэ, чIыпIэр нахь къэнэфэнэу.
Мыекъопэ аэродромым хы-дзэ де­сантыр тырагъэтIысхьаным ыпэкIэ ­самолетибгъу «ДБ-3ф-м» ыкIи «СБ-м» афэдэхэу ошъогум ибыбэгъагъэх, ахэм Мыекъуапэ топыщэхэр тыратэкъонхэу щытыгъ, джащ фэдэу истребителитIу «И-15 БИС» зыцIэхэу я 62-рэ авиа­полкым хахьэщтыгъэхэр, ахэм ящэнэ-
рэ эскадрильем извено икомандирэу, капитанэу Алексей Фурлетовыр япэщагъ. Операцием иплан елъытыгъэу зэкIэмкIи самолет 15 ащ хэлэжьагъ.
Бомбардировщикхэр гъогогъуи 5 — 6-рэ Мыекъуапэ шъхьарыбыбагъэх, агъэнэфэгъэгъэ чIыпIэмэ топыщэхэр атыратэкъуагъ. Ахэм штурмовикхэр къа­кIэлъыкIуагъэх, пыим ипрожекторхэмрэ зенитнэ батареехэмрэ яуагъэх.
Чэщым сыхьатыр 10-рэ такъикъ 45-м бомбардировщикмэ вокзалым, мэшIоку гъогум искладхэм, пхъэм зыщыдэлэжьэхэрэ заводым ыкIи аэродромым топыщэхэр атыратэкъуагъэх. Десантыр къырагъэтIысэхыным такъикъищкIэ ыпэ мэшIокугъогу станцием къыкIэзыгъэнэ-
рэ топыщэ 300 тыратэкъуагъ. Мэзэгъо чэщыгъ, зы ошъуапщэ ошъогум итыгъэп, жъуагъохэр къэлъагъощтыгъэх. МашIоу аэродромым пэмычыжьэу стыщтыгъэм шъолъырыр къызэпигъэнэфыгъ. Самолетмэ къящэрыохэрэр къыздиукIыхэрэ лъэныкъор ары десантымкIэ тIысыпIэу къыхахыгъэр.
Тиавиацие фашистмэ я ПВО зэрэ­псаоу зэхигъэтэкъон ылъэкIыгъэп, ащ къыхэкIэу аэродромым десантникмэ азыныкъорэр ары тетIысхьашъугъэр.
ОшIэ-дэмышIэу десантыр атебэнэнэу зэрэрахъухьэгъагъэм пкIэ иIэжьыгъэп, фашистмэ дэгъу дэдэу загъэхьазыры­гъэу къычIэкIыгъ. Десантнэ самолетхэр прожекторхэм къагъэнэфыщтыгъэх, ащ къы­хэкIэу сыд фэдэрэ бгъухэмкIи къяощтыгъэх.
Чэщым сыхьатыр 11-рэ такъикъ 29-м самолетэу «ЛИ-2-р» къэзыухъумэрэ купым къыгъэкIуатэзэ аэродромым икъо­кIыпIэ лъэныкъокIэ къэкIуагъ, къызэ­реохэрэм, прожекторхэм къызэрагъэнэфырэм апае къымыгъанэу десантникхэр къыритIупщэхыхэу ригъэжьагъ. Десан-
тым икъетIупщэхын фэгъэзэгъагъ капитанэу Михаил Орловыр. Сыхьатыр 12-м ыныкъом апэрэ купым икъетIупщэхын ­аухыгъ. Десантникхэр чIыгум къызэрэ­нэсыгъэхэм лъыпытэу заом хахьэщты­-
гъэх, аэродромыр къэзыгъэгъунэщты­гъэмэ язаощтыгъэх. Ащ къыкIэлъыкIоу пыим исамолетхэм анэсыгъэх, ахэм машIор акIадзэу ыкIи къагъаохэу рагъэ­жьагъ. Фашистмэ яаэродром изэхэ­къу-
тэн куп шъхьаIэм ыпшъэ дэфагъ, ащ ипэщагъ старшинау Павел Соловьевыр.
Самолетэу «ТБ-3-м» диверсионнэ купыр игъусэу заор зыщыкIорэ чIыпIэм пэмычыжьэу, аэродромым итемыр лъэ­ныкъо такъикъи 2 фэдизкIэ гужъуа­гъэу къэсыгъ. Фашистхэр апэрэ самолетым еохэзэ, апэрэ десант купыр аIэкIэкIыгъагъ, адрэми япшъэрылъ агъэцэкIэнымкIэ ащ ишIуагъэ къэкIуагъ. Ау самолетыр аэродромым игупчэ ышъхьагъ къихьэгъэ къодыеу игъэстыныпхъэ зэрыт бакым топыщэр къытефагъ. Самолетэу стырэм парашютистхэр къипкIыхэу рагъэжьагъ, ащыщхэм машIор къакIэнагъэу стыхэзэ къетIысэхыщтыгъэх, ау нэбгыритIумэ ар ашIэнэу амал яIэжьыгъэп. Александр Малышкинымрэ Михаил Мальцевымрэ япарашютхэр ошъогум щыстыгъэх, ежьхэри мыстхъум фэдэу къэнэфхэзэ чIыгум къытефагъэх.

Пчэдыжьым, чъэпыогъум и 24-м Мыекъопэ аэродромым советскэ самолет-разведчикыр шъхьарыбыбагъ, ащ иэкипаж хэтыгъэх летчикэу Скугарь ыкIи штурманэу Василевскэр. Ахэм зэра­гъэунэфыгъэмкIэ, операциер агъэцэкIэфэ пыим исамолет 13 агъэстыгъ, 10-р агъэфыкъуагъ.

Такъикъ 22 — 33-м самолетыр псынкIэу къетIысэхэу ригъэжьагъ ыкIи чIыгум лъэшэу зэреуагъэм къыхэкIэу, къэуагъ. Ащ ипащэу Серафим Гаврилов закъор ары псаоу къыхэкIыжьы­шъугъэр.
Парашютистэу къетIысэхыхэрэм прожекторэу фашистмэ яIэр зэкIэ аты­рагъэпсагъ, десантникмэ ящэрыохэу аублагъ, бэмэ япарашютхэм машIо къакIэнэгъагъ. Арэу щытми, чIыгум псаоу къытетIысхьагъэхэр самолетхэм якъэгъэон фежьагъэх. Такъикъ 30-м къехъурэ фашистмэ зязаохэ ужым, ошъогум ракетэ шхъонтIитIу ибыбагъ. Операциер ыкIэм зэрэфэкIуагъэм, мэзымкIэ хэкIыжьынхэ зэрэфаем ахэр ятамыгъагъэх.
Пчэдыжьым, чъэпыогъум и 24-м Мыекъопэ аэродромым советскэ самолет-разведчикыр шъхьарыбыбагъ, ащ иэкипаж хэтыгъэх летчикэу Скугарь ыкIи штурманэу Василевскэр. Ахэм зэрагъэунэфыгъэмкIэ, операциер агъэцэкIэфэ пыим исамолет 13 агъэстыгъ, 10-р агъэфыкъуагъ.
Джащ фэдэу агъэнэфагъ гитлеровцэ 40 зэраукIыгъэр, ахэм ащыщэу плIыр командирэу Павел Соловьевым ежь ышъхьэкIэ ыукIыгъэх. Десантник 40-у дзэ пшъэрылъыр зыгъэцэкIагъэмэ ащыщэу нэбгырищ емыпкIэхыхэу базэм къагъэзэжьыгъагъ, адрэхэр зэкIэ заом хэхьагъэх, ащыщхэр хэкIодагъэх, псаоу къэнагъэхэр къэкIожьыгъэх. ХэкIода­гъэхэр амыгъэунэфэу кIодыгъэмэ яспис­кэ хатхагъэх. Мыекъуапэ щыщ партизанмэ ялIыкIохэу Владимир Терещен-
кэр ыкIи Гаврил Сухановыр самолетэу «ТБ-3-м» исыгъэх, ахэри экипажым хэтыгъэхэри самолетыр къызефэхым хэкIодагъэх. Сэ лъэшэу сшIогъэшIэгъоныгъ моряк нэбгырищыр къызкIемыпкIэхыгъэхэр. Хъарзынэщ документхэр игъэкIотыгъэу зысэуплъэкIухэм ыуж згъэунэфыгъэ: самолетэу «ПС-84-м» зениткэхэмкIэ къеохэ зэхъум, летчикхэр прожекторхэм янэф IэкIэкIынхэм пае зэ сэмэгумкIэ, зэ джабгъумкIэ само­летыр агъазэщтыгъ, ащ ар зэридзэщтыгъ. Десантникхэр самолет кIоцIым щызэбгыритэкъугъэх, парашютитIу ежь-­ежьырэу къызэIукIыгъ, ахэм топыщэ люкыр зэфашIыгъ ыкIи десантникхэр къипкIынхэ алъэкIыгъэп.
Ахэм ахэтыгъ политрукэу, нэбгыритф­мэ якомандирэу Александр Гриневич. Ащ иIалъмэкъ зэрылъ парашютыр зэгорэм шIонагъ ыкIи парашютыр къызэIукIыгъ, парашютыр икIапсэмэ ахэщыхьагъэ хъугъэ, къызэрипкIыщтхэр зэрэзэфэшIыгъэм къыхэкIэу адрэ нэбгыритIури къипкIышъугъэхэп. Парашютыр аугъоижьыфэ уахътэр кIуагъэ, ятIонэрэ гъогууанэм самолетыр агъэкIожьыгъэп.
Десантыр къызщепкIэхыгъэгъэ чIыпIэм джырэ уахътэм мыжъосын щыт, ащ дзэ операцием хэлажьэзэ фэхыгъэхэм ацIэ-­алъэкъуацIэхэр тетхагъэх.
Мы хъугъэ-шIагъэм икъэбар шъыпкъэ гъэунэфыжьыгъэнымкIэ Мыекъопэ гурыт еджапIэу N 15-м иклубэу «Эврика» хэтхэм, япащэу И. В.Иваненкэм ыкIи партизанэу Виляховский Иван Яков ыкъом Iофышхо агъэцэкIагъ. Десантникхэм ягукъэкIыжьхэм ар ащыгъозагъ, ышIэщтыгъэ десантник 13-р ыкIи партизанитIур зэрэхэкIодагъэхэр. Самолетэу къыраутэхыгъагъэм иэкипаж хэтыгъэ нэбгыриблымэ ацIэхэр ащ ыгъэунэфы­жьыгъэх, хэкIодагъэмэ яспискэу ме­мориальнэ комплексым тетхагъэхэм ахэр ахатхэжьыгъэх.
ХыдзэлI-десантникмэ ялIыхъужъныгъэ хы ШIуцIэ флотым щызэлъашIагъ, лIыгъэу къахэфагъэм, апсэ емыблэжьхэу зэрэзэуагъэхэм осэшхо фашIыгъ. Мы хъу­гъэ-шIагъэм фэгъэхьыгъэ орэди аусы­гъагъ, зэо илъэсхэм хыдзэлI-десантникмэ ар къаIоныр якIэсагъ.
Иван Бормотов.
АР-м иветеранхэм я Совет итхьа­матэ игуадз.