Къэбэртэе литературэм иклассикэу ШэуджэнцIыкIу Али къызыхъугъэр илъэси 125-рэ мэхъу

Нурэр ашъхьэщихэу ыкIи акъылышIо дэдэхэу цIыф мины­бэу мы чIым къытехъохэрэм ясатырэ хэтыгъ къэбэртэе усакIоу, тхакIоу ШэуджэнцIыкIу Али Асхьад ыкъор. Гъэ­шIэ кIыхьэ мыхъугъэми, акъыл лэжьыгъэу иIэр, лъэпкъым къыфыщинагъэр бэдэд, ащкIэ ныбжьырэу ыцIэ къэбэртэе литературэм къыхэнагъ.

Али къуаджэу Кучмэзыкъо, джы къа­лэу Баксан чъэпыогъум и 28-м, 1900-рэ илъэсым къыщыхъугъ. Къоджэ еджапIэр къызеухым, 1914-рэ илъэсым Баксан дэт медрысым (духовнэ семинарием) щеджагъ, ау къэбэртэябзэр языгъэхьыщтыгъэ кIэлэегъаджэу Цэгъэ Нури IуагъэкIынэу унашъо зашIым, ащ дыримыгъаштэу зэрапэуцужьыгъэм пае Али дин еджапIэм къычIагъэкIыгъагъ. 1915-рэ илъэсым Али кIэлэегъаджэхэр зыща­гъэхьазырхэрэ курсым чIэхьагъ, дэгъу дэдэу щеджагъ, ащ къыхэкIэу, игъоу алъэгъуи, Къырым (Бахъчысэрай) дэт педучилищэу И. М. Гаспринскэм ыцIэкIэ щытым агъэкIогъагъ. Тыгъэгъэзэ мазэм, 1917-рэ илъэсым революционнэ хъу­гъэ-шIагъэхэм зыкъызэраIэтырэм епхыгъэу, училищыр зэфашIыгъ. Джащыгъум Шэу­джэнцIыкIу Али Тыркуем, Константинопольскэ кIэлэегъэджэ училищым иеджэн щылъигъэкIотагъ. Мыщ чIэсэу апэрэ усэу «Нанэ» зыфиIоу апэрэ поэтическэ произведение хъугъэр ытхыгъ.

1919-рэ илъэсым ихэку къыгъэзэ­жьыгъ. Илъэсыбэрэ егъэджэн-пIуныгъэ хьасэм щылэжьагъ: къэбэртэябзэмкIэ кIэлэегъэджагъ, еджапIэм идиректорыгъ, районом ыкIи хэкуоном яинспекторыгъ. IофшIэнышхом готэу гъэзетхэм статьяхэр афетхых, анахьэу ынаIэ зытетыгъэр къэбэртэябзэр ары. Мы уахътэм Али зэрилъэкIэу лIэужыкIэм ипIун-гъэсэнкIэ Iофышхо ешIэ. 1920-рэ илъэсхэм лIы гъэсагъэм ынаIэ анахь зытетыгъэр лъэп­къым икультурэ зэрифэшъуашэу зэлъя­гъэшIэгъэныр ары.
1934-рэ илъэсым къыщыублагъэу республикэм итхакIохэм я Союз Iоф щишIагъ, тхэн-гупшысэн сэнаущыгъэр зыхэлъ ныбжьыкIэхэр къыхэгъэщыгъэнхэм фэгъэзэгъагъ. Ащ готэу Къэбэр­тэе-Бэлъкъар АССР-м лъэпкъ культурэмкIэ и Институт инаучнэ IофышIагъ, зэрилъэ­кIэу фольклор материалхэр угъоигъэнхэмкIэ экспедициехэм ахэлажьэщтыгъ. Анахьэу ынаIэ зытетыгъэр къэбэртаехэм, адыгэхэм, черкесхэм ятарихъ ыкIи якультур ары. Къэбэртэе хорым иконсультантыгъ.

1930-рэ илъэсхэм итворчествэ зеушъомбгъу, усакIом жанрэу сатирэмкIэ зегъазэ, лъэшэу коллективизацием лъэплъэ, дунэе политикэ хъугъэ-шIа­гъэхэми инэплъэгъу атет.
Хэгъэгу зэошхор къызежьэм, А. Шэу­джэнцIыкIум усэхэр ытхыгъэх, Родинэр ухъумэгъэн зэрэфаер зэхишIэу цIыфхэм ар къяджэщтыгъ. 1941-рэ илъэсым ибжыхьэ А. ШэуджэнцIыкIур заом кIуагъэ, мы илъэс дэдэм гъэрыпIэм ифагъ. Бобруйскэ дэжь щытыгъэ нацист конц­лагерым дэлIыхьагъ.
Али илъэс 41-рэ къыгъэшIагъэр, а уахътэм къыкIоцI ащ литературнэ кIэн угъоигъэ ышIыныр фызэшIокIыгъ; со­ветскэ къэбэртэе поэзием илъэпсэхэщыгъ, бзэхэр — арапыбзэр, урысы-
бзэр, адыгабзэр, тыркубзэр ыкIи французыбзэр ышIэщтыгъэх. ЩэIэфэ усэкIэ тхыгъэу зы роман, поэми 8, рассказитIу, усэ 11, зэдзэкIыгъэ произведениеу (урысыбзэр къэбэртэябзэкIэ) 9 ытхыгъэх. Али итворчествэ чIыпIэ хэ­хыгъэ щызиIэр къэбэртэе лъэпкъым революцием ыпэкIэ ипсэукIагъэр ыкIи совет хэбзакIэу уцурэр къэтхыхьэгъэныр ары: поэмэу «Мадина» (1933), лIыхъужъ поэмэу «Тембот итыгъосэрэ мафэхэр» (1935), усэкIэ тхыгъэ романэу «Къамботрэ Лацэрэ» (1938). А. Шэу­джэнцIыкIум къэбэртэе советскэ прозэми ублапIэ фишIыгъ: рассказхэу «Пуд муки» («Хьаджыгъэ пуд») (1931), «Под старой грушей» (1933) икъэлэмыпэ къычIэкIыгъэх.

А. А. ШэуджэнцIыкIур къэбэртэе уса­кIэм иусэкIо-кIэщэкIуагъ, ащкIэ IэубытыпIэ инэу иIагъэр ижъырэ лъэпкъ поэзиер ыкIи урыс, советскэ классическэ литературэм иидейнэ-художественнэ шапхъэхэр ары. Лъэпкъ жэрыIо творчествэр иIэубытыпIэу ыкIи блэ­кIыгъэм ихабзэхэр ыухъумэхэзэ, зэри­лъэкIэу къэбэртэе лъэпкъ литературэр щыIэ хъуным, зиушхуным чанэу дэлэ­жьагъ. ШэуджэнцIыкIу Али ипроизве­дениехэр лъэшых, куух, лиризмагъэр, дэхагъэр къябэкIы: ритмикэр лъэшэу кIэрэкIэнымкIэ, лексическэ амал зэ­фэшъхьафхэр екIоу гъэфедэгъэнхэмкIэ, хъурэ-шIэрэр шъыпкъэм тетэу къы­ри­гъэлъэгъукIынымкIэ Али Iофышхо ылэжьыгъ.

Иапэрэ усэхэр лъэшэу лъэпкъ поэтикэм пэблагъэх, Али игъэкIотыгъэу къэбэртэябзэр егъэфедэ, фразеологие гущыIэ зэгъусэхэр, зэгъэпшэныр, ежь иакъыл-гулъытэкIэ зыми хэмыкIокIэщт образхэр ыкIи гущыIэ щэрыохэр къе­гъотых, егъэфедэх.
Али урыс классикхэу А. С. Пушкиным, М. Ю. Лермонтовым, Т. Г. Шевченкэм, М. Горькэм, осетин лъэпкъ усакIоу К. Хетагуровым япроизведе­ниехэр къэбэртэябзэм рилъхьагъэх.
Ежь ШэуджэнцIыкIу Али ипроизве­дениехэр СССР-м щызэдэпсэущтыгъэ лъэпкъхэм абзэхэмкIэ зэрадзэ­кIыгъэх.
Мамырыкъо Нуриет.