Тэхъутэмыкъое районым и Щытхъу пхъэмбгъу зисурэт джырэблагъэ тырагъэуцуагъэхэм ащыщ илъэс 40-м ехъу гъэсэныгъэм езытыгъэу, администрацием и ГъэIорышIапIэу мы лъэныкъом фэгъэзагъэм кIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэмкIэ испециалист шъхьаIэу Шэуджэн Эммэ.

— УигъашIэм узщыпсэурэу, узщылэжьэрэ районым и Щытхъу пхъэмбгъу уисурэт тетыныр шъуа­шэу сэлъытэ, сырэгушхо, сэгъэлъапIэ, — къыIуагъ ащ гущыIэгъу тызыфэхъум.
КIэлэцIыкIу къызэрыхъухьагъэу, Iыгъы­пIэм ар езытыгъэ унагъоу мы районым исхэм Эммэ зымышIэрэ ахэтэп пIоми хэгъэхъуагъэ хъущтэп. Арышъ, бэшIагъэу мы пхъэмбгъум исурэт тетын фэягъэу зыIуагъэхэм тарихьылIагъ. Ежь ащ еплъы­кIэу фыриIэр нэмыкI.
— Щытхъу пхъэмбгъур илъэс Iоф­шIагъэхэмкIэ, опытэу зэIубгъэкIагъэмкIэ къэолэжьы, уныбжьыкIэу джыри къыптефэрэп ащ уисурэт тетыныр, — еIо ащ.
Илъэс IофшIагъэхэм язакъоп Шэуджэн Эммэ Щытхъу пхъэмбгъум исурэт тетыныр къызэрилэжьыгъэр. Зипшъэрылъхэр хэзыгъэ имыIэу зыгъэцэкIэрэ IофышIэхэм ар ащыщ. ТеурыкIуагъэр ежьыри зыфидэжьырэп, къыдэлажьэхэрэм къахафэуи ыдэрэп. Еджэныр зикIэсэ пшъэшъэ­жъыеу, анахь дэгъухэм ясатыр сыдигъокIи хэты­гъэр непэ къызнэсыгъэми ащ шIокIырэп.
IыгъыпIэм зисабый езытыщтыр зэкIэ ГъэIорышIапIэм еуалIэ. Ренэу нэшIо-гушIо зэпытэу, дахэу, шъабэу гущыIэу, ынаIэ тыримыдзагъэу, иIоф зэхимыфыгъэу зы нэбгырэ зэрэчIимыгъэкIыжьырэмкIэ, зэкIэми агу зэрищэфышъурэмкIэ цIыфхэм шIу заригъэлъэгъугъ, яшъхьэкIэфэныгъи къылэжьыгъ. Ятэ ыцIэ пытэу, Эмма АсланбиевнэкIэ емыджэрэр ежь игупсэ дэдэхэр ары ныIэп.
— «Жэбзэ дахэм благъор гъуанэм къырещы» аIуагъ адыгэмэ. ЦIыфхэр зэфэшъхьафых, джэуапэу еттыгъэм ымыгъэразэхэри къа­хэкIых, о зэрэпIоу зэпстэур хъурэп. Исабый кIэлэцIыкIу IыгъыпIэм ритэу, елбэтэу IофшIапIэм Iухьажьмэ зышIоигъом чэзыур къы­нэмысыгъэу, ащ ыгъэгубжыгъэ пэтзэ, ори дысэу удэгущэIэмэ «тхьа­уегъэпсэу» къыуиIона. ГушIубзыоу упэгъокIэу, жэбзэ дахэ пэбгъохымэ, ежьыри дахэу къыбдэгущыIэжьын, игумэкIыгъуи нахь псынкIэ къы­фэхъун, — еIо ащ.
Эммэ поселкэу Инэм къыщыхъугъ, щапIугъ, ащ иеджапIэу N 16-р, джы N 6-р ары, къыухыгъ. КIэлэегъэджэ сэнэхьатыр джыри цIыкIузэ къыхихыгъагъ, еджапIэм къычIэкIымэ зыдэкIощтыр теубытагъэ хэлъэу ышIэщтыгъ. ИщыIэныгъэ ащ рипхыгъэуи ынэгу кIэтыгъ. КIэлэегъэ­джэ институтэу Мыекъуапэ дэтым чIэхьэгъагъ. КъызэрыкIоп лъэныкъоу къыхихыгъэри, химико-биологическэм кIогъагъ.
Ари мыдэеу къыухи къызегъэзэжьым, иеджэпIэ гупсэ иIофшIэн щыригъэжьэ­гъагъ. ИлъэситIу горэм нахьыбэ Iумытыгъэу унагъо зехьэм, ищыIэныгъэ нэмыкI шъыпкъэ зэрэхъугъэм дакIоу, иIофшIэпIэ чIыпIи зэблихъунэу хъугъэ. Тэхъутэмыкъуае щыдэкIуагъ, ащ къикIызэ Инэм къэкIоныр къиныгъ. Мы къуаджэм дэт еджапIэм IофшIэпIэ чIыпIэ иIагъэп. А охътэ дэдэм джы зыIут ГъэIорышIапIэм кIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэм афэгъэзэгъэ инспектор ищыкIагъэу къычIэкIыгъ. Еджа­пIэм чIыпIэ къыщыхъумэ ыгъэзэжьыным щыгугъэу ащ Iухьи, илъэс 40-м ехъукIэ ар зэпыщыгъэ хъугъэ.
Охътэ зэфэшъхьафэу щыIэныгъэм зэхъокIыныгъэ инхэр къызщыхэхъухьагъэхэм ащ иIофшIэгъу къахиубытагъ. Советскэ лъэхъаным ригъэжьэгъагъ. Ащыгъум инспектор ныбжьыкIэщтыгъ. КIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэм ащ фэдизэу хабзэр зэрапымылъышхуагъэр, Iофыгъуа­бэ зэряIагъэр, ахэр ууплъэкIухэми, щыкIагъэу къыхэбгъэщыгъэм пае япащэхэм пшъэдэкIыжь ябгъэхьынэуи угу къызэрэпфимыдэщтыгъэр ыгу къэкIыжьы.
Ащ «перестройкэр» къыкIэлъыкIуагъ. Ар нахь дэижьыгъ. IыгъыпIэхэм янахьыбэр зэфашIыжьыгъ, щыIэхэм язытет дэигъ. КIэлэцIыкIоу чэзыум хэтыгъэхэм япчъагъэ бэдэдагъ.
А зэпстэумэ зэхъокIыныгъэшIухэр къакIэлъыкIуагъэх, кIэлэцIыкIу IыгъыпIэ­хэм яIофыгъохэм ядэгъэзыжьын къэ­ра­лыгъор ыуж ихьагъ, псэолъакIэхэр къа­шIых, щыIэхэр агъэцэкIэжьых, чэзыур нахь макIэ, Iоф ащызышIэхэрэми, ачIэс сабыйхэми амалышIухэр яIэ хъугъэ.
А зэпстэур Шэуджэн Эммэ мы системэм къыдызэпичыгъ. Амалэу щыIэмкIэ IыгъыпIэхэм къиныгъо уахътэхэр къызэрафигъэпсынкIэщтым ыуж итыгъ, къотэгъоу яIагъ, щыкIагъэ ылъэгъугъэми, чIыпIэу зэрытхэр зэхишIыкIызэ, ар пчэгум къыримыхьэу даригъэгъэзыжьы­щтыгъ, адеIэщтыгъ. Ны-тыхэу чэзыум бэрэ ежэхэрэми зыгъэрэхьатынхэ гущыIэхэр къафигъотыщтыгъ. КIэлэцIыкIоу зыха­хьэхэрэми агу шIукIэ къинэжьынэу адэгущыIэшъугъ. Ащ тетэу «районым имамэ шъхьаIэ» цIэр къылэжьыгъ.
— Сэ синасып къыхьыгъэр унагъоу сызхэсым зэхэшIыкI къысфыриIэу, сиIофшIэн уахъти, кIуачIи бэу зэрэтезгъэкIуадэрэм зыпари мыхъун зэрэхимылъагъощтыгъэр ары, — еIо ащ. — Сипщ къыгъэшIагъэм инахьыбэр гъэсэныгъэм исистемэ ритыгъ, еджапIэм илъэсыбэрэ ипэщагъ. Арышъ, Iофэу сшIэрэм хэ­лъыр къыгурыIощтыгъ. Сигуащэ IофшIапIэ Iумытыгъэу, унэгъо хъыз­мэтым егъашIэм пылъыгъэми, цIыф еджагъэу, пшъэдэкIыжьышхо зыпылъ Iоф зышIэрэм осэ ин фишIыщтыгъ. Арышъ, ахэм Iоф­шIапIэм сыкъыщыгужъуагъэми, шэмбэт-тхьаумафэу сыдэкIыгъэми сыкъызэхашIыкIыгъ. Джащ фэд сишъхьэгъуси. СыдигъокIи къыс­къотыгъ, къызготыгъ, ищыкIагъэ­мэ къыздеIагъ. Сыд фэдэ къин сэлъэ­гъуми, сыгу агъэкIодыгъэп.
Эммэ унэгъо Iужъу зыхэхьэгъагъэр, зэшибл хъущтыгъэх, ишъхьэгъусэрэ ежьыррэ пщы-гуащэхэм къакIэлъырынэгъагъэх. Ар зэрэмыкъызэрыкIор нафэ, ау тхьаусыхэу емысагъэу, зэпстэумэ шIуагъэу ахэлъыр акIыIу къэзышIын, дэир лъызгъэкIотэн шэнышIу зиIэ бзылъфы­гъэм нэмыкIэу къыIотэн ылъэкIыщтэп.
Апэрэ уахътэм унэгъо хъызмэт зехьанымкIэ гуащэр къыдеIэщтыгъэми, ащ ыныбжь зыхэкIуатэм ыкIуачIэ къыхьырэр нахь макIэ хъугъэ, ары пакIошъ, нысэм иIэпыIэгъу ежь ищыкIагъэ къэхъугъ. Унэгъошхом цIыфыбэ щызэблэкIыщтыгъ. Эммэ а зэкIэ ыпшъэ дэлъыгъ, ау ащ пае къэмынэу иIофшIэн зэригъэцакIэу зэресагъэм къыщигъакIэщтыгъэп. ЕтIани, пшъэдэкIыжь мыухыжьэу иIэр зыпарэкIи ынэгуи къыкIимыгъэщын ылъэкIыщтыгъ. Дахэу, зэкIужьэу сыдигъокIи фэпэгъагъ, зэгъэфэгъагъ, мы дунаим зыпари Iоф щыримыI къыпшIуигъэшIэу, чэф зэпы­тыгъ. Джыри джащ тет.
— Сыдэущтэу ар къыбдэхъущта? — теупчIыгъ Эммэ.
— ЩыIэныгъэр шIу плъэгъун фае, — ыIуагъ ащ. — ЕтIанэ, сыд хъу­гъэми бзылъфыгъэр игъом зыдэIэбэхыжьыныр шIокI зимыIэ Iоф. Унэгъо Iофыр мыухыжь, сабыйхэр цIыкIух, гуащэр, пщыр, шъхьэ­гъусэр… IофшIапIэр ащ хэтыжь… МакIэп бзылъфыгъэм тегъэуагъэр. Арэу щытми, зы сыхьат нэмыIэми о пшъхьэ пай къыхэбгъэкIын фае. Нычэпэ сытIысэу ищыкIагъэр зэсшIылIэжьэуи уахътэ къыхэкIыгъ. Бзылъфыгъэр бзылъфыгъэу къэ­нэжьын фае.
Эммэрэ ишъхьэгъусэрэ пшъэшъитIоу зэдапIугъэри джа шапхъэу ежь сыдигъокIи зытемыкIыгъэм тетынхэу ыгъэсагъэх. Апшъэрэ еджапIэхэр къаухыгъэх. ЗэшыпхъуитIум анахьыжъэу Зурет янэ игъогу техьажьыгъ пIоми хъущт, гъэсэныгъэм ищыIэныгъэ рипхыгъ. ЕджапIэр къызеухым юридическэ сэнэхьатым феджэ­гъагъ, ау унагъо ихьи, ар Джарымэкъохэм яныс, апэрэ сабыир къызыпэфэм исэнэхьат зэблихъугъ. Ар илъэсыбэ хъугъэу поселкэу Инэм иеджапIэу N 2-м щэлажьэ, непэ ащ ипащэ игуадз. ПшъэшъитIу иI, медицинэм иака­демиеу Краснодар дэтым щеджэх.
Пшъэшъэ нахьыкIэу Джульетэ, ар Батмэнхэм яныс, районым щызэлъашIэрэ врач, ар эндокринолог, IэзапIэм щэлажьэ, пшъашъэрэ шъаорэ иI, ахэр джыри гурыт еджапIэм чIэсых.
Непэ къызнэсыгъэм Эммэ ипшъашъэ­хэм яупчIэжьэгъу, кIэлэегъаджэр кIэлэцIыкIухэм зэрадэгущыIэн фаер, врачыр сымаджэхэм зэрапэгъокIыщтыр, ежь иIуакIэу, игъорыгъоу агу къымыгъэкIыжьмэ ыгу рэхьатырэп.
— КIэлэеджакIохэм шIу уалъэгъун фай, сымаджэр къыпщыгугъэу къэ­кIо. Iаеу удэгущыIэу, унэгу мэзахэу узпэгъокIырэм, ишIулъэгъу уемыж, цыхьи къыпфишIыщтэп. Джахэр тIуми ясэIо, — бэшIагъэу зисэнэхьат чIыпIэ щызыубыты­гъэу, кIэлэеджакIохэри, сыма­джэхэри къызэсагъэхэ бзылъфы­гъитIур джы къызнэсыгъэм зэригъэсэжьыхэрэр къыгурыIоу, щхызэ къе­Iо Эммэ.
Игъэсэпэтхыдэхэр ипхъорэлъфхэми анэсы. Ахэр ныбжьыкIэх нахь мышIэми, щэIагъэ яIэу нанэ зэредэIухэрэм рэгу­шхо, щэгушIукIы.
Шъыпкъэ, ухэтми Эммэ къыIорэм уемыдэIун плъэкIыщтэп. Мы бзылъфы­гъэм удэгущыIэ зыхъукIэ, щыIэныгъэм нэмыкI шъыпкъэу урегъэплъыжьы, дэир зыщыбгъэгъупшэу, дэгъур пстэумэ акIыIу къэпшIы пшIоигъо охъу, цIыфыгъэм, хьалэлыгъэм, шъэбагъэм джыри уасэ зэряIэр пшIошъ егъэхъу. Ежь чIыпIэ пстэуми хэкIыпIэ къызэрафигъотыщтым, иакъыл, ыкIуачIэ ар къызэрихьыщтым уицыхьэ телъ, ори аущтэу ущыты пшIоигъоу уешIы.
Джа зытетым тетэу, псауныгъэ пытэ иIэу, ишъхьэгъусэ джыри илъэсыбэ къы­дигъэшIэнэу, илъфыгъэхэм, ахэм къа­кIэхъухьажьыгъэхэм бэрэ ашъхьагъ зэдитынхэу тыфэлъаIо.
ХЪУТ Нэфсэт.