«Лъэпкъэу зитарихъ, зятэжъ пIашъэмэ яшэн-­хабзэхэр, ныдэлъфыбзэр, лIыхъужъэу къыхэкIы­гъэ­хэр зыщыгъупшэжьырэр лъэпкъкIэ зэджэжьы­нэу фитыныгъэ иIэжьырэп. Джащ пае тэ лъэпкъ шIэжьым тыфэлэжьэныр, тихабзэхэр къэтыу­хъумэнхэр, тщыгъупшэ­жьыгъэхэр тыгу къэдгъэ­кIыжьынхэр, тиадыгабзэ къэдгъэнэжьыныр зэрэ­адыгэ дунаеу типшъэ­рылъэу щытын фае». Мы гущыIэхэр зие шапсыгъэ кIалэм бэмышIэу нэIуасэ сыфэхъугъ, ар цIыф гъэшIэгъонэу, акъылышIоу, еджагъэу ыкIи гъэсагъэу, усакIоу ыкIи орэдыIоу Алалэ Хьасан. Абхъаз гъо­гум тызытехьэр ары а кIэлэ губзыгъэм сызы­IукIагъэр, ащ ыпэкIэ ­игугъу ашIэу, ытхыгъэмэ ащыщхэр сапэ къифэхэу къыхэкIыщтыгъэми.

Лъэпкъ Iофмэ агъэгумэкIырэмэ зэкIэмэ Алалэ Хьасан игущыIэхэу ситхыгъэ къызэрезгъэжьагъэм фэдэхэр бэрэ зэхахы, ежьхэми къаIон агъоты, ау зыгъэцэкIэжьынэу къахэкIы­жьырэр макIэ. Гъогур ары сэ ушэтыпIэу цIыфым фэсшIырэр. Купэу гъогу узэдытехьэмэ, хэти зыфэдэр къэнафэ, псыхъо къар­гъом мыжъуакIэхэр къызэрэхэщыхэрэм фэдэу, нэбгырэ пэпчъ ишэни, ихабзи, зэрэпсаоу изэ­рэщыти къэлъагъо. Шыихъ зи щыIэп, Хьасани шыихъэп, ау ащ пэблагъэхэм зэращыщыр, сэнау­щыгъэшхо зэрэхэлъыр мэфитфэу тызызэхэтыгъэм къэнэфагъ. Абхъаз-адыгэ литературнэ фес­тивалэу Абхъаз Республикэм щыкIуагъэм ынэгу ихыгъэу зэ­рэхэлажьэрэм, адыгэ лъэпкъым итарихъ, лIыхъужъэу къыхэкIыгъэхэм афэгъэхьыгъэ къэбархэр ыгу къыдеIэзэ къызэриIуатэ­хэ­рэм, хы ШIуцIэ шапсыгъэхэр зы­щыпсэухэрэ шъолъырым имы­закъоу, адыгэу тыдэ щыIэми якъэбар, ячIыпIацIэхэр зэришIэ­хэрэм, адыгабзэкIи, урысыбзэкIи усэхэр зэритхыхэрэм, ахэм IупкIэу къызэряджэжьырэм, ежь­ежьырэу орэдхэр зэриусы­хэрэм ыкIи къызэриIожьыхэрэм лъэш дэдэу сыгу къаIэтыгъ, ащ фэдэ цIыф тилъэпкъ къызэрэ­хэкIыгъэм сырыгушхуагъ.

— СызэрегупшысэрэмкIэ, цIы­фым ицIыкIугъом къыще­гъэжьагъэу щысэ зытырихыщт лIыхъужъэу зыфэдэ хъумэ шIоигъор зыфегъэнафэ. Ащ фэдэу сэ сиIагъэр сятэжъ пIашъэу, сятэжъым ятэу Алалэ Мус Пщымафэ ыкъор ары. ИлъэситIу нахь сыныбжьыгъэп ар дунаим зе­хыжьым, ау ащ ишIэжь агъэлъа­пIэу, ишэн-гъэпсыкIэхэр къытфаIотэжьызэ тапIугъ, — къеIуатэ Хьасан. — ЦIэу сиIэри ары къысфэзыусыгъэр. Мусэ лIакъом инахьыжъэу щытыгъ, а лъэхъаным ыныбжь илъэсишъэ хъугъа­гъэ, тятэ занкIэу риIонкIэ укIыти, тиIахьылмэ раригъэIуагъ цIэр къэхъугъэ сабыим фиусынэу зэ­рэщыгугъыхэрэр. Чэщыр текIи, пчэдыжьым (ащ фэдизым егу­пшысагъ цIэу къыхихыщтым), ащ къэзэрэугъоигъэмэ къариIуагъ: «Тигъунэгъу Натхъо Хьасанэ илъэсишъэм ехъу къыгъэшIагъ. Сызыращым, ссылкэм сызащэм, чэчэн лIы Iушэу, еджагъэу ыкIи гъэсагъэу къыздыщыIагъэми Хьасан ыцIагъ, зым фэдэу бэгъашIэу, адрэм фэдэу Iушынэу а цIэр фэсэгъэшъуашэ». Джащ тетэу цIэу Хьасаныр сятэжъ пIашъэм къысфиусыгъагъ.
— Чэчэным фэдэу Iушы ухъугъ, зы лъэныкъор ­къэшъыпкъэжьыгъ. ЯтIо­нэрэр Тхьэ Iоф, ау уятэжъ пIашъэм къызэрэптыриIуагъэу бэгъа­шIи ухъунэу есэIуалIэ.
— Тхьауегъэпсэу, — еIо Хьа­сан, етIанэ къыхегъэхъожьы. — Мусэ цIэр къысфиусы зэхъум, ХьэдэгъэлIэ Аскэр нарт эпосым фэгъэхьыгъэ тхылъэу ытхыгъэри (ащ ахъщэ къыдилъхьи), шIухьафтынэу сигупсэмэ къаритыгъагъ. «Нартмэ афэдэу лIыхъужъэу, къэзытхыжьыгъэ тхакIом фэдэу акъылышIоу ­хъунэуи есэIуалIэ», — ыIуи къыхигъэхъожьыгъагъ.
Алалэ Хьасан хы ШIуцIэ Iу­шъом щыпсэурэ адыгэ-шапсы­гъэ­хэм язы къуаджэу Агуй-
Ша­псыгъэ мэкъуогъум и 21-м 1990-рэ илъэсым къыщыхъугъ. Янэу ДэхэкIасэрэ ятэу Хьаме­дэрэ яшъэожъые адыгэ шэн-­хабзэхэр зэрихьэхэу, унэ-щагу хъызмэтми фэIэпэIасэу зэрапIущтым пылъыгъэх, шIэныгъэ дэгъу зэрэрагъэгъотыщтми дэлэжьагъэх. Усэ тхыныр ежь кIалэм хэлъэу къэхъугъ. Джыри ятIонэрэ классым исыгъ апэрэ усэр зетхым, яплIэнэрэм ихьагъэу усэхэр жъугъэу ытхыхэу ыублагъ, апэрэ орэдыри а уахътэм ыусыгъагъ, ащ «Адыгэ чIыгукIэ» еджэгъагъ.
— Силъэпкъ жьы дэдэу зэхэс­шIагъ, джыри сыкIэлэцIыкIугъ адыгэ быракъыр зэраIэтырэм скIы­шъоц къыгъэтэджы зэхъум, джарэу лъэшэу адыгэ лъэпкъым сырыпагэщтыгъ, — къеIуатэ Хьа­сан. — Адыгэ тарихъым изэгъэшIэни джа сабыигъо илъэс­хэм къащегъэжьагъэу сыпылъ. Нэжъ-Iужъмэ хъугъэ-шIэгъэ гъэшIэгъонхэр къязгъэIуатэщтыгъ, щэIэфэхэ ауж сикIыгъэп. КъаIуатэрэр зэкIэ стхыщтыгъэ, зэзгъапшэщтыгъэх. Сыныбжь зыхахъом, гъунэгъу къуаджэ­хэми садэхьагъ, чIыпIацIэхэр къыз­­хэ­кIыгъэхэр, хъишъэу апы­лъыр зэз­гъэшIагъ. ШIэныгъэлэжьхэм къатхыжьыгъэу сызэджагъэхэри, IорIуатэкIэ зэзгъэуIугъэхэри ситворчествэкIэ къысшъхьэпагъэх. «Мы къэпIуатэрэр зэкIэ сыдым фапшIэра, тыдэ щызэхэпхыгъа?» аIозэ бэ къысэуп­чIырэр. КъэзыIотэжьыгъэхэри, къыз­хэсхыгъэхэри къызясIожьырэм, агъэшIагъо. Непи а Iофым сыпылъ, зы къэбар горэ ыпэкIэ сымышIэщтыгъэу зызэхэсхырэм, сэтхы, сшъхьэ исэубытэ. Сятэжъ пIашъэу Мусэ къэбарIотэ Iазэу щытыгъ, адыгэ лъэпкъым фэгъэ­хьыгъэ хъишъэмэ ащыгъозагъ, ахэр амыгъэкIодыным, идунай зихъожьырэм ыуж ащ фэдиз шIэныгъэр зыдимыхьыжьыным пае къыIуатэхэрэр къоджэдэсмэ магнитофоным тыратхэгъагъэх, нэужым аудиом тырадзэжьы­гъэу седэIужьыгъ. Ар дышъэ кIэнэу згъотыжьыгъэшъ, дунаир сфэхъу­жьырэп.
Алалэ Хьасан Агуй-Шапсыгъэ дэт еджапIэм яенэрэ классым нэс щеджагъ, ар дэгъу дэдэкIэ къызеухым ыуж ягъунэгъу посел­кэу Агуяпэ гурыт еджапIэр къы­щиухыжьыгъ. 2007-рэ илъэсым ежь ыгукIэ къыхихыгъэ медицинэ сэнэхьатыр зэригъэгъоты шIоигъоу Пшызэ къэралыгъо медицинэ университетым чIэхьагъ ыкIи ар 2013-рэ илъэсым къыу­хыгъ. Ащ къыкIэлъыкIоу Мыекъо­пэ къэралыгъо технологическэ университетым интернатурэу къыщызэIуахыгъэм сэнэхьатэу «Хирургием» щыфеджэжьыгъ.
— Джыри сыцIыкIоу ТIуапсэ дэт къэлэ сымэджэщым сычIэфэгъагъ. КъысэIазэщтыгъэ МэфэгъэлI Мурат Мусэ ыкъор хирургыгъ, ащ изекIокIэ-шIыкIэхэр, цIыфхэм дахэу зэрафыщытыр, зэрэIазэрэр, зэпстэури сыгу ри­хьыгъагъэх. ГуIэгъу чIыпIэ цIыфхэр зифэхэрэм, орэчэщ, орэмаф, ар алъыIэсыщтыгъ, ишIуагъэ аригъэкIыщтыгъ. Джащыгъум сэри сыгу исыубытэ­гъагъ врач сэнэхьатым сыфе­джэнэу. Ар зэрэмыпсынкIэр, охътаби зэрэсIихыщтыр къызгурыIощтыгъ, ау цIыфхэм сишIуагъэ язгъэкIын зэрэслъэкIыщтым игупшысэ пстэуми ашъхьагъ хъугъагъэ.
Шапсыгъэ кIалэм игухэлъ къыдэхъугъ. Медицинэ шIэныгъэ дэгъу зэзыгъэгъотыгъэ Алалэ Хьасан 2014-рэ илъэсым къыщыублагъэу непэрэ мафэхэм анэс ТIуапсэ дэт район гупчэ сымэджэщым хирургэу Iоф щешIэ.
— Къуаджэм сыщеджэфэ уры­сыбзэ хъатэ сIулъыгъэп, — гупшысэхэр лъегъэкIуатэх Хьасан. — Апшъэрэ классхэм къащегъэжьагъэу урыс класси­кэм сызIэпищэгъагъ, шIу слъэгъугъэ. Пушкиным, Лермонтовым, Толстоим, Шолоховым, нэмыкIхэм атхыгъэхэр сыджыгъэх, джы къызнэсыгъэми сяджэ, ахэм сиурысыбзэ апсыхьагъ. 2020-рэ илъэсым сиусэхэмрэ сипоэмэхэмрэ зыдэт тхылъэу «Адыгэ шIэжьым къыхэкIэу» зы­фиIоу къыдэкIыгъэр урысыбзэкIэ тхыгъэ. Ащ къыдэхьэгъэ произведениехэр нахьыбэрэмкIэ зысыусыгъэхэр Мыекъуапэ сызыщеджэщтыгъэ лъэхъаныр ары. А уахътэм усишъэрэ поэмипшIырэ сиIагъ.
Алалэ Хьасан ытхыгъэхэм ащыщэу анахьэу цIыфхэм агу рихьыгъэхэм ащыщых «Къэзэ­къым икъэбар», «Тымрэ шъаом­рэ язэ­дэгущыIэгъу», «Къэущ, Чер­кесиер», «Мамлюк» зыфи­Iохэрэр ыкIи нэмыкIыхэр.
— Къэзэкъым икъэбарэу усэ­кIэ тхыгъэр зэрэпсаоу сэ сигу­къэкI, — къеIуатэ Алалэм. — Ау ащ исатырэ пэпчъ тарихъым, тхьамыкIагъоу къытщышIыгъэм, зэо машIоу тыкъызхэкIыжьыгъэм якъутафэх, зэхэсхыгъэхэм ыкIи сызэджагъэхэм къапкъырыкIыгъэ гупшысэх. Адыгэр пый Iэшэнчъэм еощтыгъэп, ары па­кIошъ, ежь пылъ Iашэм, гущыIэм пае, сэшхуи, къами, кIэрахъуи ежьым IэкIэлъхэу, адрэм къамэ нахь ымыIыгъмэ, ащ езэоныр хьайнапэкIэ ылъытэщтыгъ, ­адыгэр арэущтэу псэуныр дзэ­кIолIымкIэ нэпэнчъэгъагъ.
Хьасан унэгъо дахэ иI, ишъхьэгъусэрэ ежьыррэ шъэуитIу зэдапIу: Нартрэ Пыйпэрысрэ. «Ахэм сакъыщыуцущтэп, унэгъо Iужъу тыхъунэу, сабыибэ тиIэнэу тыфай», — еIо Хьасан. Тхьэм къадегъэхъу. Ежь къалэм щэла­жьэми, къуаджэр ары зыщы­псэухэрэр, унэгъо хъызмэтыр зэрахьэ: былымхэр, чэт-тхьачэт­хэр яIэх, аужырэ илъэситфым Хьасанэ бжьэмэ ахэт, шъоур кIещы. ИцIыкIугъом къыщегъэ­жьагъэу шыхэр ащ икIасэх, илъэс 13 — 14 нахь ыныбжьыгъэп зыкIи уанэ зытырамылъхьэгъэ шы емылычхэр ыгъэIа­сэхэу, атетIысхьэу зырегъажьэм, къырадзыхэуи бэрэ хъугъэ, ау ашIокIыщтыгъэп. А лъэхъаным яунагъокIэ шы 25-м нэс яIэ­щтыгъ. ДжырэкIэ, уахътэ зэрэхимыгъуатэрэм пае, ащ фэдиз ыIыгъыжьэп, зы шы закъо ишъэо­жъыемэ апае къыгъэнагъ, шыу зекIуакIэм фегъасэх, тырегъэтIысхьэх.
Джащ фэдэу лъэныкъуабэкIэ сэнаущыгъэшхо зыхэлъ цIыфэу щыт Алалэ Хьасан. Джырэблагъэ поэмэу «Приговоренные» («Аумысыгъэхэр») зыфиIоу ытхыгъэр хэутыным фегъэхьазыры, адыгабзэкIэ зэригъэуIугъэ усэхэр зыдэт тхылъыри къыдигъэ­кIын гухэлъ иI. Ахэр зэкIэ къызэрэдэхъущтым сицыхьэ пытэ телъ. Сэри ситхыгъэ Хьасанэ игущыIэхэмкIэ зэфэсэшIыжьы: «Сэ сыадыг, ащ сырэпагэ, ащ пае Тхьэм «Опсэу» есэIо!».
Дэрбэ Тимур.