Адыгэ къэралыгъо университетыр къызызэIуахыгъэр илъэс 85-рэ зэрэхъугъэм фэгъэхьыгъэ Iофтхьабзэхэр мы мафэхэм апшъэрэ еджапIэм щыкIуагъэх. КIэлэегъэджэ сэнэхьатыр зыщызэрагъэгъотырэ апэрэ апшъэрэ еджапIэу мыр щытыгъ.

КъызызэIуахыгъэм къыщегъэжьагъэу нэбгырэ мин 80-м ехъу мыщ къычIа­гъэкIыгъ, ахэм шъолъырым исоциальнэ-культурнэ ыкIи иэкономикэ хэхъоныгъэ ашIыным яIахьышIу хэлъ.
Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэу Къум­пIыл Мурат мэфэкIымкIэ къафэгушIозэ, апшъэрэ еджапIэм тарихъ гъогу кIыхьэ къызэрикIугъэр къыхигъэщыгъ. КIэлэегъэ­джэ институт цIыкIум къикIи джырэ уахътэм диштэрэ университетэу, Урысыем и Къыблэ гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэм­рэкIэ игупчэу зэрэхъугъэр къыIуагъ.
— Темыр Кавказым ит апшъэрэ еджэпIэ анахь дэгъухэм Адыгэ къэралыгъо университетыр ахэхьэ. Экономикэм ыкIи республикэм исоциальнэ лъэныкъо­хэм хэхъоныгъэ языгъэшIырэ специалистхэр мыщ къычIегъэкIых, шIэныгъэ зэмылIэужыгъохэмкIэ лъэбэкъушIухэр ешIых. Урысыем ит апшъэрэ еджэпIэ инхэм, ушэтын гупчэхэм зэзэгъыныгъэхэр адишIыгъэхэу шIэныгъэ проект ыкIи гъэ­сэныгъэ гухэлъ зэфэшъхьафхэр щыIэныгъэм щыпхырещых, конференциехэр, форумхэр, олимпиадэхэр щызэхащэх. Апшъэрэ еджапIэм ихэхъоныгъэхэм ащыщ федеральнэ программэу «Приоритет- 2030» зыфиIорэм зэрэхэлажьэрэр. Ащ ишIуагъэкIэ илъэс къэс грант IэпыIэгъу­хэр къыфагъэшъуашэх, шIэныгъэм ыкIи гъэсэныгъэм япхыгъэ гухэлъ зэфэшъхьаф­хэр щагъэцакIэх, — къыIуагъ КъумпIыл Мурат.

Гъэсэныгъэм исистемэ хэхъоныгъэу ышIыхэрэр шъолъырым иэкономикэ ыкIи исоциальнэ инфраструктурэ зэрепхыгъэ­хэр, хэбзэ къулыкъухэр апшъэрэ еджапIэм зэрэдэлажьэхэрэр, проектхэр зэхащэнхэмкIэ IэпыIэгъу зэрафэхъухэрэр шъолъырым ипащэ къыхигъэщыгъ.
Адыгэ къэралыгъо университетым тапэкIи гъэхъагъэхэр ышIынхэу КъумпIыл Мурат къафэлъэIуагъ.
ЕджапIэм итарихъ
1940-рэ илъэсым мэкъуогъум и 22-м Мыекъопэ кIэлэегъэджэ институтыр къы­зэIуахыгъ, ащ дэжьым бзэм ыкIи литературэм япхыгъэ отделением кафедрищ хэтыгъэр. Илъэс тешIагъэу физикэ-хьисап сэнэхьатымкIэ кафедрэ къызэIуахыгъагъ, ау студентхэр аштэнхэу игъо ифэгъагъэ­хэп — 1941-рэ илъэсым мэкъуогъум и 22-м Хэгъэгу зэошхор къежьагъ, студентхэм, кIэлэегъаджэхэм ащыщхэр якъэралыгъо къаухъумэнэу фронтым Iухьагъэх. Институтым иунэ дзэ госпиталэу аштэгъагъ, егъэджэнхэр нэмыкI чIыпIэ щызэхащэщтыгъэх. Къиныгъо хэтыгъэхэми, зэпымыоу еджэныр лъагъэкIуатэщтыгъ. 1942-рэ илъэсым игъэмафэ апэрэ нэбгырэ 50-р къычIагъэкIыгъагъ.
Мы апшъэрэ еджапIэр къызызэIуахыгъэм къыщегъэжьагъэу шъолъырым гъэ­сэныгъэм ыкIи шIэныгъэм хэхъоныгъэхэр щашIынхэм иIахьышIу хилъхьагъ. 1960 — 1970-рэ илъэсхэм программэу иIэхэм зэхапшIэу ахэхъуагъ, джащ фэдэу иматериальнэ базэ зыкъиIэтыгъ. Ащ къыщегъэжьагъэу лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ шIэныгъэ языгъэгъотырэ апшъэрэ еджапIэ ар хъугъэ. 1993-рэ илъэсым УФ-м и Президент иунашъокIэ кIэлэегъэджэ институтыр Адыгэ къэралыгъо университет ашIыжьыгъ, ащ амалыкIэхэр къыздихьыгъэх. Ащ институтитIу епхыгъагъ: физическэ культурэмкIэ ыкIи дзюдомкIэ Институтымрэ искусствэхэмкIэ Институтымрэ. Джащ фэдэу юридическэр, экономикэмкIэ факультетыр къызэIуахыгъэх. Ащ нэмыкIэу гумэкIыгъо зэфэшъхьафхэм япхыгъэ шIэныгъэ-ушэтыпIэ Институт, интеллектуальнэ ыкIи геоинформационнэ Гупчэ, Ботаническэ чъыгхатэ иIэхэ хъу­гъэ.
Непэрэ мафэхэр
Адыгэ къэралыгъо университетыр непэ шIэныгъэ-гъэсэныгъэ комплекс зэтегъэ­псыхьагъэу, лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ Iоф зышIэрэ еджапIэу щыт. Аужырэ шапхъэхэм адиштэрэ Iэмэ-псымэхэр чIэтых. Непэ ащ студент нэбгырэ мини 10-м ехъу щеджэ, дунаим ихэгъэгу 47-мэ къарыкIыгъэ нэбгырэ мини 2-м ехъу чIэс. ДжырэкIэ кIэлэегъэджэ 374-мэ Iоф щашIэ, ахэм ащыщэу 60-р шIэныгъэхэмкIэ докторых, 230-р — кандидатых.
Университетым шIэныгъэ-гъэсэныгъэ кластери 5, институти 2, факультети 10, кафедрэ 41-рэ ыкIи шIэныгъэ-ушэтыпIэ Институт хэтых. Джащ фэдэу гурыт сэнэхьат зыщызэрагъэгъотырэ Мыекъопэ къэралыгъо гуманитар-техническэ колледжыр епхыгъ, зы къутамэ Шытхьалэ дэт. Апшъэрэ еджапIэм физическэ культурэмкIэ ыкIи дзюдомкIэ Институтэу Кобл Якъубэ ыцIэ зыхьырэр хэтым фэдэу Урысыем итыр мы зыр ары.

Апшъэрэ еджапIэм очнэу, очнэ-заочнэу ыкIи заочнэу студентхэр щеджэх. Бакалавриат программэ 47-рэ, магистратурэ программэ 25-рэ, специалитет программи 2, аспирантурэ программэ 17 къыдыхэлъытагъ.
УФ-м шIэныгъэмкIэ ыкIи апшъэрэ гъэсэныгъэмкIэ и Министерствэ, Москва ифизикэ-техническэ институт яIэпыIэ­гъоу апшъэрэ еджапIэм и Кавказ хьисап гупчэ 2018-рэ илъэсым къызэIуахыгъ. Сэнаущыгъэ зыхэлъ ныбжьыкIэхэм Iоф адэшIэгъэнымкIэ апшъэрэ еджапIэм гъэхъэ­гъэшIухэр иIэх. ХьисапымкIэ ыкIи компьютернэ шIэныгъэхэмкIэ, инженер-физическэ, естествознаниемкIэ факультетхэм Iоф ащызышIэрэ кIэлэегъаджэхэм гъэсэныгъэ тедзэм епхыгъэ республикэ естественнэ-хьисап еджапIэм, «Полярис-Адыгея» зыфиIорэм Iоф ащашIэ. Хьисапым епхыгъэ проектхэу Адыгэ къэралыгъо университетым щызэшIуа­хыхэрэм япчъагъэ илъэс къэс хэхъо. Ахэм Урысые Федерацием ишъолъыр 68-мэ ыкIи хэгъэгу 22-мэ ащыщ ныбжьыкIэхэр ахэлажьэх.
Программэу «Приоритет 2030» зыфиIорэм къыдыхэлъытагъэу апшъэрэ еджапIэм Iофтхьэбзэ зэфэшъхьафхэр зэхещэх, гъэхъэгъэшIухэр ешIых. Шъолъы­рым социальнэ-культурнэ ыкIи экономикэ хэхъоныгъэхэр ышIынхэм фэшI шIэныгъэ куу зиIэ ныбжьыкIэхэр ыгъэхьазырынхэр ары пшъэрылъ шъхьаIэу иIэр. Илъэс зэкIэлъыкIохэм дунаим иапшъэрэ еджэпIэ анахь дэгъухэм Iоф адешIэ. Студентхэм гъэхъэгъэ инхэр ашIых, зыщеджэхэрэ апшъэрэ еджапIэм, Адыгеим ыцIэ чыжьэу агъэIу.
МэфэкIым фэгъэ­хьыгъэ сайт
Адыгэ къэралыгъо университетым итарихъ фэгъэхьыгъэ сайтэу «Без пятнадцати век» зыфиIорэр бэмышIэу къызэIуахыгъ. Ащ тарихъым, хъарзынэщым къахэхыгъэ сурэтхэр, апшъэрэ еджапIэм иректорыгъэхэм, лъэхъан зэфэшъхьафхэм кIэлэегъаджэу Iоф щызышIагъэхэм якъэ­бархэр, мыщ щеджагъэхэу цIыф цIэрыIо хъугъэхэм афэгъэхьыгъэхэр ыкIи нэмыкIыбэ иплъэгъощт. Апшъэрэ еджапIэм имедиа гупчэ ар ыгъэуцугъ.
— Мы сайтыр портал псау мэхъу, Адыгэ къэралыгъо университетыр зыфэдагъэмрэ зыфэдэн ылъэкIыщтымрэ щыо­лъэгъу. КъэбарлъыгъэIэс амал закъоу щымытэу, студентхэмкIи, Iоф щызы­шIэхэрэмкIи, щеджагъэхэмкIи проект гъэшIэгъон. Тыфай мыр мэфэкIым фэгъэхьыгъэ цифрэ хъарзынэщым щыщ хъунэу, — къыIуагъ къэбарлъыгъэIэс- имидж политикэм идепартамент ипащэу Лъэустэнджэл Иринэ.
Сайтыр энциклопедием фэдэу гъэпсыгъэ. Ащ къэбар гъэшIэгъонхэр, гукъэ­кIыжьхэр рагъэхьанхэ алъэкIыщт.
Апшъэрэ еджапIэм епхыгъэ къэгъэлъэгъон
Адыгэ къэралыгъо университетыр илъэс 85-рэ зэрэхъугъэм фэгъэхьыгъэ къэгъэлъэгъон ащ къыщызэIуахыгъ. Живописым, графикэм, графическэ дизайным, декоративнэ-прикладной искусствэм ыкIи сурэттехыгъэхэм ар япхыгъ.
— ИскусствэмкIэ Институт зэрэтиIэм тырэгушхо. КIэлэегъаджэу ащ Iоф щызышIэхэрэм ыкIи студентэу щеджэхэрэм тызэрафэразэр ятэIо. МэфэкIымкIэ сафэгушIо, ягъэхъагъэхэм джыри ахагъэ­хъонэу афэсэIо, — къыIуагъ университетым ипроректорэу Беданэкъо Мурат.
2002-рэ илъэсым изобразительнэ искусствэмкIэ кафедрэр къызызэIуахыгъэм къыщегъэжьагъэу художественнэ творчествэм фэгъэзэгъэ кIэлэегъэджэ ыкIи дизайнер шъэ пчъагъэ къызэрагъэхьазырыгъэр искусствэмкIэ Институтым ипащэу Тыгъужъ Фатимэ къыIуагъ. Ахэм ащыщхэр УФ-м исурэтышIхэм я Союз зэрэхэтхэм къеушыхьаты сэнаущыгъэ ин зэрахэлъыр.
Зэдэлэжьэныгъэр агъэпытэ
Адыгэ къэралыгъо университетым Узбекистан ит предпринимательствэмкIэ ыкIи педагогикэмкIэ Денаускэ институтым зэзэгъыныгъэу дыриIэм къыдыхэлъытагъэу сэнэхьат 24-мкIэ бакалавриатхэр ыкIи сэнэхьат 12-кIэ магистрэхэр егъэ­хьазырых. Факультетым хьисапымкIэ, физикэмкIэ, информатикэмкIэ, естественнэ шIэныгъэхэмкIэ, филологиемкIэ, предпринимательствэмкIэ, менеджментымкIэ, кIэлэегъэджэ лъэныкъомкIэ шIэныгъэхэр арегъэгъотых.
2018-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу Адыгэ къэралыгъо университетыр Узбекистан иапшъэрэ еджапIэхэм зэзэгъыныгъэ адишIыгъэу Iоф адешIэ. 2021-рэ илъэсым предпринимательствэмкIэ ыкIи педагогикэмкIэ Денаускэ институтым Iоф дишIэнэу меморандумым зэдыкIэтхэгъа­гъэх. Ащ къыдыхэлъытагъэу кIэлэегъа­джэхэр ыкIи студентхэр яшIэныгъэхэмкIэ зэхъожьых, дунэе конференциехэр, Iэнэ хъураехэр, Iофтхьэбзэ зэфэшъхьафхэр зэгъусэхэу зэхащэх.
Зэзэгъыныгъэм ишIуагъэкIэ илъэсищ хъугъэу Адыгэ къэралыгъо университетым иIофышIэу, кIэлэегъэджэ шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу, кафедрэм идоцентэу Любовь Бурковам офлайн ыкIи онлайн шIыкIэм тетэу институтым щырегъаджэх. 2022 — 2023-рэ илъэсхэм Узбекистан къикIыгъэ студентхэм Адыгэ къэралыгъо университетым стажировкэ щакIугъ.

Апшъэрэ еджэпIитIум яректорхэр зыкIэтхэгъэхэ зэзэгъыныгъэм ишIуагъэкIэ язэдэлэжьэныгъэ нахь агъэпытэ. ЯшIэныгъэхэмкIэ зэрэзэхъожьыхэрэм дакIоу сетевой ыкIи пэIудзыгъэ егъэджэнхэр зэхащэнхэ мурад яI. Ащ нэмыкIэу предпринимательствэмкIэ ыкIи педагогикэмкIэ Денаускэ институтым Адыгэ къэралыгъо университетым икъутамэрэ урысыбзэм игупчэрэ къыщызэIуахынхэу агъэнафэ.
«Артекыр» хэт хъугъэ
Дунэе кIэлэцIыкIу гупчэу «Артекыр» консорциумэу «Урысыем и Къыблэ университет цифровой экосистемэмкIэ ыкIи хьисапымкIэ» зыфиIорэм щыщ зэрэхъугъэм фэгъэхьыгъэ зэзэгъыныгъэм кIэтхагъэх Адыгэ къэралыгъо университетым иректорэу, консорциумым и Совет ипащэу Мамый Даутэрэ кIэлэцIыкIу гупчэу «Артекым» ипащэу Константин Федоренкэмрэ.
Адыгэ къэралыгъо университетым игукъэкIыкIэ 2021-рэ илъэсым ар зэхащэгъагъ. Программэу «Прио­ритет-2030-рэ» зыфиIорэм къыдыхэлъытагъ. Адыгэ къэралыгъо университетыр, Москва ифизикэ-техническэ институтыр, шIэныгъэ-технологическэ университетэу «Сириусыр», урысые кIэлэцIыкIу гупчэу «Орленокыр» ыкIи компаниеу «Яндексыр» ащ зэрепхых.
Урысыем и Къыблэ хьисапым илъэныкъо пстэумкIи хэхъоныгъэхэр ышIынхэр ары консорциумым пшъэрылъ шъхьаIэу иIэр. Прикладной хьисапым, къэбарлъыгъэIэс технологиехэм ыкIи хьисап гъэсэныгъэм япхыгъэ зыкI шIэныгъэ- гъэсэныгъэ гупчэ къы­зэ­Iухыгъэныр гухэ­лъы­шIухэм ащыщ. Гъэсэныгъэ ыкIи гъэсэныгъэ те­дзэм алъэныкъокIэ Iоф зышIэрэ кIэлэегъаджэ- хэр гъэхьазырыгъэнхэр анахь шъхьаIэхэм ащыщ. Ахэм аужырэ шапхъэхэм адиштэрэ Iэмэ-псымэхэр агъэфедэнхэ алъэкIэу агъэсэщтых.
Ректорхэм язэхэсыгъу
Апшъэрэ еджапIэм ишIэныгъэ тхылъеджапIэ ректорхэм язэхэсыгъо щыкIуагъ. Пшызэ къэралыгъо медицинэ институтым иректорэу Сергей Алексеенкэм ар зэрищагъ. Iофтхьабзэм хэлэжьагъэх шъолъырым ит апшъэрэ еджа­пIэхэм япащэхэр, Къыблэ федеральнэ университетым ипрезидентэу, Урысыем и Къыблэ ит апшъэрэ еджапIэхэм яректорхэм я Совет ипащэу Марина Боровскаяр.
Лъэныкъо шъхьаIэу зытегущыIагъэхэм ащыщ лъэпкъ проектхэм къадыхэлъытагъэу IофышIэхэм ягъэхьазырын зэрэзэхащэщтыр. Мамый Даутэ къышIыгъэ докладэу «Задача технологического лидерства страны как драйвер развития Адыгейского государственного университета» зыфиIорэм къыдыхэлъытагъэу апшъэрэ еджапIэм ыгъэцэкIэрэ проектхэм къатегущыIагъ.
Краснодар краимкIэ апшъэрэ гъэсэныгъэм хэхъоныгъэу ышIыхэрэм къатегущыIагъ Ермэлхьаблэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ университетым иректорэу Евгений Нижник. Гъэсэныгъэ проектхэм алъэныкъокIэ пшъэрылъэу агъэцакIэхэрэм ар къащыуцугъ. Пшызэ къэралыгъо технологическэ университетым иректорэу Игорь Лагеревыр проектэу «Инженерные классы-2.0» зыфиIорэм къытегущыIагъ.
Шъолъыр зэфэшъхьафхэм арыт апшъэ­рэ еджапIэхэр зэдэлэжьэнхэмкIэ мы зэхэсыгъом ишIогъэшхо къэкIуагъ. Iоф­тхьабзэм хэлэжьагъэхэм технологическэ гъэсэныгъэм хэхъоныгъэхэр ышIынхэмкIэ шIэгъэн фаехэм атегущыIагъэх, пшъэ­рылъхэр агъэуцугъэх.
Адыгеим ибжыхьэ хьисап егъэджэнхэр
Я V-рэ Урысые шIэныгъэ конференциеу «Адыгеим ибжыхьэ хьисап егъэ­джэнхэр» зыфиIорэр мы мафэхэм Адыгэ къэралыгъо университетым щэкIо. Апшъэрэ еджапIэр къызызэIуахыгъэр илъэс 85-рэ зэрэхъугъэм ар фэгъэхьыгъ. ШIэныгъэлэжьи 100-м ехъу ащ хэлажьэ. Адыгэ къэралыгъо университетыр, Мос-ква ифизикэ-техническэ институт ыкIи АКъУ-м и Кавказ хьисап гупчэ Iофтхьабзэм кIэщакIо фэхъугъэх. Урысыем шIэ­ныгъэмкIэ и Министерствэ яIэпыIэгъу.
Конференцием геометрием илъэныкъо зэфэшъхьафхэр, джэгукIэхэм ятеорие ыкIи яприложениехэр, теоретическэ информатикэр, хьисап моделированиер ыкIи нэмыкIыбэхэр щызэхафыгъэх.
Хьисап конференцием пшъэрылъ шъхьа­Iэу иIэр ушэтакIохэм ягухэлъхэмкIэ, яшIэныгъэ зэфэхьысыжьхэмкIэ зэхъо­жьынхэр ары. Джащ фэдэу шIэныгъэ еджапIэхэм, гупчэхэм язэпхыныгъэ гъэ­пытэгъэныр, хьисапым епхыгъэ гумэкIыгъохэм атегущыIэгъэныр ащ къыдыхэлъы­тагъ. Къэзэрэугъоигъэхэм ащыщхэр докладхэм къяджагъэх, кIэлэегъаджэхэм, студентхэм, магистрэхэм ыкIи аспирантхэм лекцие зэфэшъхьафхэр афызэхащагъэх.
МэфэкI зэхахьэр
Адыгэ къэралыгъо университетым имэфэкI Iофтхьабзэхэм къадыхэлъытагъэу апшъэрэ еджапIэм и Ученэ совет зэхэсыгъо иIагъ. Ащ хэлэжьагъэх апшъэ­рэ еджапIэм ипрофессорхэр, икIэлэегъа­джэхэр, кIэлэегъэджэ IофшIэным иветеранхэр, студентхэр ыкIи хьакIэхэр. Ахэм ахэтыгъэх Урысые Федерацием шIэныгъэмрэ апшъэрэ гъэсэныгъэмрэ и Министерствэ илIыкIохэр, Адыгэ Респуб­ликэм иминистрэхэм я Кабинет хэтхэр, Адыгеим и Къэралыгъо Совет — Хасэм идепутатхэр, общественнэ организациехэм, Урысыем ишъолъыр зэфэшъхьафхэм, Абхъазым, Армением, Бразилием, Тыркуем, Къыблэ Осетием ыкIи Узбекистан яапшъэрэ еджапIэхэр къэзыгъэлъагъо­хэрэр.
УФ-м и Правительствэ и Тхьаматэ игуадзэу Дмитрий Чернышенкэр, УФ-м и Президент иIэпыIэгъоу Андрей Фурсенкэр, республикэм ыцIэкIэ ФедерациемкIэ Советым хэтхэу Хъопсэрыкъо Муратрэ Александр Наролинымрэ университетым имэфэкIкIэ къызэрэфэгушIохэрэр зэрыт телеграммэхэм къя­джагъэх.
АР-м и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат ыцIэкIэ къэзэрэугъоигъэхэм къафэгушIуа­гъэх АР-м иминистрэхэм я Кабинет и Тхьаматэу КIэрэщэ Анзауррэ Адыгеим и Къэралыгъо Совет – Хасэм и Тхьаматэу Владимир Нарожнэмрэ. Гъэ­хъэгъэшIухэр зиIэ кIэлэегъаджэхэм щытхъу тхылъхэр афагъэшъошагъэх.
Джащ фэдэу зэхахьэм къыщыгущыIагъэх Урысые Федерацием шIэныгъэмкIэ ыкIи апшъэрэ гъэсэныгъэмкIэ и Министерствэ экономикэ политикэмкIэ и Департамент ипащэу Аслан Канукоевыр, Урысыем и Къыблэ иректорхэм я Совет ипащэу Марина Боровскаяр ыкIи нэ­мыкIхэр.
Университетым итарихъ хьакIэхэр хащагъэх. Лъэхъан зэфэшъхьафхэм апшъэрэ еджапIэм Iоф зэришIагъэр къи­зыIотыкIырэ видео техыгъэхэр къафагъэ­лъэгъуагъэх.
Ученэ советым изэхэсыгъо икIэух Адыгэ къэралыгъо университетым иректор гущыIэ ратыгъ. МэфэкI Iофтхьабзэм къекIолIагъэхэм зэкIэми зэрафэразэр ащ къыIуагъ. Лъэхъэнэ зэфэшъхьафхэм мыщ Iоф щызышIэгъэ ректорхэм, кIэлэегъаджэхэм ыкIи студентхэм яшIуагъэкIэ непэрэ гъэхъагъэхэм къазэрэфэкIуагъэ­хэр, Адыгеим ыкIи Урысыем хэхъоныгъэ­хэр ашIынхэм тапэкIи яIахьышIу зэрэхалъхьащтыр къыхигъэщыгъ.
МэфэкI Iофтхьабзэм икIэух концерт къатыгъ.
ДЕЛЭКЪО Анет.