КъокIыпIэм щыпсэурэ лъэпкъхэм яискусствэкIэ Къэралыгъо музеим Адыгеим и къутамэ ит зыхъугъэр илъэс 40 мэхъу. А уахътэм къыкIоцI зиштагъ, теплъэ дахи, купкIышхуи иIэу мы мафэхэм имэфэкI къекIуалIэ.

Мы лъэпкъ Iофыгъом икIэщэкIуагъ шIэныгъэлэжь-искусствоведэу, лъэпкъым фишIэрэр шIомакIэу щыIэгъэ Кушъу Аслъан Хьисэ ыкъор ары, бэгъашIэ хъугъэп, ау фызэшIокIыгъэр бэдэд. Къо­кIыпIэм имузей шъхьаIэ и Къутамэу Мыекъуапэ непэ дэтыр пIэлъэ кIэкIым республикэм икультурэ лэжьэпIэ ин хъугъэ.
Музеим ишIын-гъэпсын къыщегъэжьагъэу непэрэ мафэхэм къанэсэу мыщ иIофышIэ шъхьаI Къуекъо Жаннэ. БэмышIэу ащ зыIудгъэкIагъ, музеим икъэ­х­ъукIэ, игъогу зэрэпхырищырэр къедгъэ­Iотагъ.
— Жанна, мы музеир IофшIапIэ сыдэущтэу пфэхъугъа?
— Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым ифизикэ-хьисап факультет къэсыухыгъэу Мыекъуапэ изаочнэ еджа­пIэ Iоф щысшIэщтыгъ. Сишъхьэгъусэу Къуекъо Налбыйрэ Кушъу Аслъанэу Ленинград къикIыжьи къэкIожьыгъэу ихэку игъэкIотыгъэу лажьэрэмрэ дэгъоу зэрэшIэщтыгъэх. Аслъан апэ Мыекъуапэ, 1980-рэ илъэсым, Сурэт къэгъэлъэ­гъуапIэр къыщызэIуихыгъ, ащ Iоф щысшIэнэу сыригъэблагъи илъэси 6 фэдизэ Iоф щысшIагъ. Сабый къысфэхъугъэу, зы илъэсрэ сыщысыгъэу, джыри Аслъан музей зэхэщэн Iофышхоу 1988-м ригъэ­жьагъэм сыхэлэжьэнэу, Iоф щысшIэнэу къысэджагъ. Мэкъуогъум и 1-м 1987-рэ илъэсым музеикIэу ылъэ теуцо къодыерэм иухъу­мэкIо шъхьаIэу IофшIэным сыфежьагъ.

— ЗэрэхъурэмкIэ, мы музеим игъэ­псын уиIахь, пкIуачIэ хэплъхьагъ ыкIи хэолъхьэ непи.
— Ары. Сэр-сэрэу бэрэ сэгъэшIэгъо­жьы мы музеим апэ итеплъэ-гъэпсыкIагъэр – пионерхэм я Унэшхоу къалэм дэтыгъэр ары лъапсэ зыщидзыгъэр, ау а унэм игъэкIэжьын закъуи, музеим егъэжьэпIэ тэрэз фэшIыгъэнри Iоф къы­зэрыкIуагъэхэп, Аслъан уцуи тIыси иIагъэп, мо кIэлэ гъэсэгъэ-еджэгъэ Iушым зэкIэ шъхьэкIэ, гукIэ зэригъэзэфэжьыгъ.
— Егъэжьэгъу апэрэ илъэси 4 – 5-р сыд фэдагъэха? Нэбгырэ тхьапша музеикIэм ащ дэжьым Iутыгъэр?
— Аслъан чэщи, мафи музей Iоф мыухыжьым зэлъиIыгъыгъ, ышIэщтыр зэкIэ план инэу ышъхьэ илъыгъ. ­Музеим ифонд зэкIэ къэсыухъумэным сэ сыфэгъэзэгъагъ, сэщ нэмыкIэу завхозыр, бухгалтерыр ыкIи къэрэгъулыр ары тызэрэхъущтыгъэр. Сэ саужкIэ кIэкIэу Адыгэ хэку музеим илъэсыбэрэ ­инаучнэ IофышIэ шъхьэIагъэу, ижъырэ тарихъым­кIэ отделым ипэщагъэу, шIэныгъэлэжьэу Сихъу Лидэ Мыхьамодэ ыпхъур къыштэгъагъ, ар Iэдэб ин ыкIи теубытагъэ зыхэлъ цIыфыгъ.
— Унэу тара ащыгъум шъузчIэсыгъэр, кабинетхэр шъуиIагъэха?
— Непэ мы унэшхо зэкIэкIэшIыхьагъэу тызщылажьэрэр а лъэхъаным амал зэриIэкIэ игъорыгъоу аукъэбзыгъэу агъэкIэжьыщтыгъ. Тэ ащ нэмыкI унэ кIыхьэ зэтеутыгъэу (непи ащ бухгалтериер, тимузей итхылъеджапIэ чIэтых) тычIэсыгъ. Аслъан икабинетрэ сэ сикабинет цIыкIурэ зэготыгъэх, сэсием къы­готыгъэ унэ пкъыгъоу зэдгъэгъотыгъэхэр илъыгъэх.
— Музеим ыгури ышъори фондыр ары, сымыгъуащэрэмэ, сыдэущтэу шъуифэныкъогъэ лъэпкъ мэхьанэ зиIэ пкъыгъохэр зэжъугъэгъотыгъэха?
— МузеикIэм ылъапсэ зэтеуцонымкIэ анахь зишIуагъэ къэкIуагъэхэр а уахътэм этнографическэ экспедициехэр ары, тищыкIэгъэщт пкъыгъохэр къэтщэфыщтыгъэх, Москва, мыбэми, ахъщэ къытфитIупщыщтыгъ. 1987-рэ илъэс шъыпкъэм сэ сшъхьэкIи къытпыщылъ IофшIэным дэгъоу сыфагъэнэIосэгъагъ ыкIи мы илъэс дэдэм Адыгеим ыкIи Шапсыгъэм апэрэ экспедициер щытиIагъ. Ащ хэтыгъэх Кушъу Аслъан, сэры ыкIи тарихъ шIэныгъэлэжьэу, этнографэу Сихъу Лидэ. Тигъусагъ Москва КъокIыпIэм икъэралыгъо музееу дэтым инаучнэ IофышIэ шъхьаIэу Светлана Ковалевскаяр. Апэрэ экспедициер тхьамэфитIо кIуагъэ, уасэ зиIэ экспонатэу 50 – 75-рэ фэдиз тызфэныкъохэу къэтщэгъагъ.
Я 2-рэ экспедициер Осетием, Къэ­бэртаем, Черкесием ащыкIуагъ. АхъщэмкIи, тэ тищыкIагъэу щыт пкъыгъохэр зыфэдэхэмкIи тыхьазырэу тыкIуагъ. Тызэпхыгъэ музеишхоу Москва дэтым иIофышIэу Наталья Сычевар тигъусагъ, къытфэсакъэу, тигъасэу, тыкIырыплъэу къытхэтыгъ, ау, гухэкIыми, Москва зыкIожьыгъэм тешIагъэ щымыIэу игъонэмысы хъугъэ.
— Я 3-рэ экспедициери ахэм къа­кIэлъыкIуагъэба?
— 1988-рэ илъэсым джыри экспедицие Темыр Кавказым щызэхэтщэ­гъагъ. Ащ хэтыгъэх, зэрэхабзэу, ежь А. Кушъур, Сихъу Лидэ, сэры ыкIи Москва къикIыгъэ гъэсагъэу, музей Iофыр зышIапэу Тамара Петровар. А экспедициер нахь баигъ, уасэ зиIэ пкъыгъоуи 100 – 120-рэ фэдизыр къы­з­IэкIэдгъэхьагъ, тыгу ащ нахь къыIэтыгъ, IофшIакIэми нахь тыхэгъозагъ.
— Я IV-рэ экспедициеу 1989-рэ илъэсым зэхэшъущэгъагъэр адрэхэм зэратекIыщтыгъэр сыда?
— Тимузей игъэпсын-къызэIухын Iоф зытефагъэр, къэошIэжьмэ, ти ХэгъэгукIэ анахь охътэ къиныгъ, СССР-р зызэбгырызыщт лъэхъаныр, щыIэныгъэр лъэшэу зэхъокIыгъэ хъугъагъэ, ауми, тэ тимурад тыдэмыхэу Iоф тшIагъэ. Мы экспеди­цием ипэщагъэр ежь Кушъу Аслъан. Хэты­гъэх къаштэгъакIэу Нэшъулъэщэ Наимэ, Сихъу Лидэ, сэры. ЗэфэдэкIэ Адыгеир купым тхьамэфитIум къыкIоцI ­къыкIухьагъ, ау мэхьанэ зиIэ пкъыгъуи 4 къыгъо­тыгъэр. Къыхэзгъэщы сшIоигъу, тимузей IофшIэнышхо зэшIотхынымкIэ апэрэ илъэсхэм анахь къыддеIагъэр Москва культурнэ гупчэ инэу искусствэхэмкIэ IэпыIэгъу пстэуми языгъэгъотырэр
арыгъэ.
— Фондым хэгъэхъогъэнымкIэ командировкэхэм ыкIи мы экспедиции 4-м сыда яшIуагъэу къэкIуагъэр?
— Пстэуми апэу, музей IофшIакIэм дэгъоу тыхэгъозагъ, тищыкIэгъэ шъыпкъэу щыт фондыр ушъагъэ хъугъэ. ПстэумкIи мэхьанэ зиIэ пкъыгъохэр мини 6-м шIокIэу, нэмыкI пкъыгъо зэфэшъхьафхэр мини 7-м нэсэу зэIукIагъ, пстэумкIи мин 13280-рэ фэдиз. Мыхэм археологие тIынхэм яматериалхэр мини 6-м кIахьэу, шIухьафтынхэу цIыф IэпэIасэхэм, гъэсагъэхэм къатыгъэхэр къахэхъуагъэх. Тэ Москва тепхыгъэ шъыпкъэу апэрэ мафэм щегъэжьагъэу, джы къынэсыжьэу тэпсэу. Сыда пIомэ, тимузей изэтегъэпсыхьан мылъкоу пэIухьагъэри, пэIухьэрэри – кIон-лъы­хъон Iофхэм атекIуадэхэрэр, лэжьапкIэу къы­татырэр, Москва къэзытIупщырэр.
Апэрэ илъэсхэм сэ сшъхьэкIэ илъэсым зэ, тIо Москва сымыкIоу къыхэкIыгъэп, зэпхыныгъэ пытэхэр Москва дытиIагъ, ушэтын комиссием зэкIэ едгъэлъэгъущтыгъ, едгъашIэщтыгъ, фитыныгъэ тылъы­кIотэнымкIэ ащ къытитыщтыгъ. Апэрэ къэгъэлъэгъон инэу тимузей зыщыIэр илъэси 10 зэрэхъугъэм фэгъэхьыгъэу «Современное искусство Северного Кавказа» зыфиIорэр къызэIутхыгъагъ.
— Илъэсхэр кIуагъэх, музеир загъэпсыгъэр илъэс 40 мэхъу. Непэ анахь осэшIу зиIэ фондхэм язытет сыд фэда?
— Уахътэр, уахътэр… Ащ укIэхьан ухэткIи плъэкIыщтэп, ау апэрэ мафэхэм къащыублагъэу джырэ мафэхэм къанэсыжьэу музеим лъэшэу зэрэхэхъуагъэр, лъэпсэ дахэ зэригъотыгъэр ар ащ иапэрэ пэщагъэу Кушъу Аслъан, Iофыр лъызыгъэкIотагъэу Кушъу Нэфсэт ыкIи мы аужырэ илъэс заулэм музеим идиректорэу ШъэуапцIэкъо Аминэтэу зэрифэшъуашэу музеир къэзыIэтырэм яIэпэIэ­сэныгъэ ихьатыр.
— О уифондхэр джырэ уахътэм сыд фэдэха?
— КъокIыпIэм и Къэралыгъо музеишхо Темыр КавказымкIэ и Къутамэу щыт тимузей. Лъэпсэ дэгъу ыгъотыгъэу сэгугъэ тимузей фонд. Ащ хэпшIыкIэу хэхъуагъ. Фонд шъхьаIэр 4-у зэтеутыгъ.
Дышъэ ыкIи тыжьын пкъыгъохэм афэгъэзагъэр сэры.
Живописым, графикэм, скульптурэм – Фатима Сулеймановар.
Декоративнэ-прикладной искусствэр — ХъокIо Ларисэ ыIыгъ.
Археологиер Кирилл Еременкэм елэжьы. ЫкIи тимузей сыдигъуи щызэIухыгъэ экспозицие ин байхэм афэгъэзагъ Къоц Жаннэ.
— Тхьашъуегъэпсэу, Жанна, шъуемызэщэу лъэпкъ Iофыр зэрэжъулэжьырэмкIэ.
Мамырыкъо Нуриет.