СыдигъокIи щыIэныгъэм нахь осэ ин фэзышIыхэу, ащ егупшысэ зэпытхэу ыкIи ар шIу зылъэгъоу цIыфхэм ахэтхэр къахэщых, къэлъагъох. Ахэм афэдэ цIыфхэм ящыIэныгъэ мыпсынкIэ дэдэу зэтеуцуагъэу щытми, ащ изы пычыгъо пэпчъ тхъагъо горэ халъагъо ыкIи къиным пае яцIыфыгъэ чIанэрэп.

ЩыIэныгъэм ахэм фыряIэ шIулъэгъу­ныгъэр къэзыгъэшъыпкъэжьырэр цIыфым къыIуатэрэ закъор арэп, ар нэмыкI Iофыгъуабэхэм япхыгъэу щыт: щыIэныгъэ гъогоу къакIугъэр, ар зыфэдагъэр, къиныгъо чIыпIэхэм цIыфыр къызэрахэкIыгъэр, иунэгъо гъэпсыкI, къэзыуцухьэхэрэм ежь ышъхьэкIэ зэрафыщытыр ыкIи нэмыкIхэр.

Ащ фэдэ цIыф непэ, чъэпыогъум и 10-м, ыныбжь илъэс 85-рэ зэрэхъурэр хэзыгъэунэфыкIэу, Адыгэ Республикэми Краснодар краими дэгъоу ащызэлъашIэу Хъут Рэщыдэ.
Хъут Рэщыдэ Хьаджыхъусен ыкъор 1940-рэ илъэсым Теуцожь районым ит къуаджэу Нэчэрэзые къыщыхъугъ. Еджа­пIэр къызеухым, 1958-рэ илъэсым дзэм ащагъ. 1962-рэ илъэсым, ежь илъэс 22-рэ нахь ымыныбжьэу, Теуцожь районымкIэ ВЛКСМ-м и Комитет иинструкторэу агъэнэфагъ.
1966-рэ илъэсым Рэщыдэ Нэчэрэзые дэт гурыт еджапIэм тарихъымрэ обществоведениемрэкIэ кIэлэегъаджэу агъа­кIо, зы илъэс нахь темышIагъэу еджа­кIохэм ягъэсэныгъэ-пIуныгъэ епхыгъэ зэхэщэкIо IэнатIэр фагъазэ.
ПсыубытыпIэ иныр ашIи, Нэчэрэзыйи къахиубытэу къоджэ 20-м ехъумэ адэс цIыфхэр загъэкощыхэм, 1970-рэ илъэсым Пщыкъуйхьэблэ гурыт еджапIэм пащэ фашIыгъ.
1974-рэ илъэсым щегъэжьагъэу илъэ­сийрэ районым ит колхозхэм ащыщ горэм ипартком исекретарэу, нэужым Теуцожь районымкIэ КПСС-м и Комитет изэхэщэкIо отдел ипащэу лэжьагъэ.
1982-рэ илъэсым щегъэжьагъэу 1993-м нэс Теуцожь районым и народнэ депутатхэм я Совет игъэцэкIэкIо комитет итхьаматэу, районым иадминистрацие ипащэу мэлажьэ.
1995-рэ илъэсым Краснодар рагъэб­лагъэ ыкIи ащ щегъэжьагъэу къалэм мэкъумэщ псэупIэхэмрэ гъомылапхъэхэм ягъэзекIонрэ япхыгъэ гъэIорышIапIэм ипащэ игуадзэу, нэужым къалэм иадминистрацие ипащэ игуадзэу — шхыныгъохэмрэ сатыумрэкIэ департаментым игенеральнэ директорэу, къалэм и Карасунскэ округ иадминистрацие ипащэ игуадзэу Iоф ешIэ.
2006-рэ илъэсым IофшIэным къы­IукIыжьыгъ, джы зегъэпсэфы.
Апэрэ лъэбэкъухэр
Шъыпкъэр пIощтмэ, тащыщэу бэп къызыгурыIорэр иныбжьыкIэгъум апэрэ лъэбэкъоу ышIыхэрэм ямэхьанэ ыкIи нэужым ахэм щыIэныгъэ гъогоу узытыращэщтыр.
Рэщыдэ иныбжьыкIэгъум щегъэжьагъэу ышIэрэмрэ ыIорэмрэ алъыплъэщтыгъ ыкIи ахэм кIэухэу афэхъущтым сыдигъокIи егупшысэщтыгъ. Ар къызхэхъу­хьэгъэ лъэхъаным зырыз дэдэу апшъэрэ еджапIэхэм ащеджэхэрэм ащыщыгъ.
Еджэгъу илъэсхэм цIыф гъэпсыкIэу хэлъы хъугъэхэм апкъ къикIэу IэнэтIэ зэфэшъхьафхэми ыгу етыгъэу ыкIи фэ­щагъэу ар аIутыгъ.
ГукъэкIыжьхэмрэ гупшысэхэмрэ
ТизэIукIэгъу Рэщыдэ игукъэкIыжьхэмкIэ тыублагъ. Ащ иныбжьыкIэгъум къырыкIуагъэр зэкIэ дэгъоу ыгу къэкIыжьы, къыIуатэ зыхъукIэ, хэз горэ фишIырэп.
Мыщ удэгущыIэнэу зэребгъэжьагъэм тетэу ар зыфэдэ цIыфыр къыбгурэIо — игъэрет къыщымыкIэным пылъ зэпыт, зэраIоу, жьы кIэтэу, ныбжьым емылъы­тыгъэу, непэрэ мафэхэми Iоф горэхэм чанэу ауж ит. Зыфежьэрэр зэхифыпэщт, икуупIэ хэхьаным тещыныхьэрэп, ышIэ­рэр егъэцэкIапэ, ащ кIэухэу фэхъущтми пэшIорыгъэшъэу егупшысэ.
Рэщыдэ иапэрэ гущыIэхэр янэ-ятэхэм япхыгъэх. Илъэс пшIы пчъагъэкIэ узэ­кIэIэбэжьымэ, ежь кIэлэ Iэтахъоу, апэрэ лъэбэкъоу ышIыгъагъэхэр джырэ мафэ­хэм зэряпхыгъэхэр гупшысэ куоу ышъхьэ икIэрыкIэу къетэджэжьых.
— Рэщыд, а илъэсхэм мэкIэ дэд еджэщтыгъэр. Хэта о шIэныгъэ зэбгъэгъотыным уфэзыщагъэр?
— 1958-рэ илъэсым сятэ тучантесэу Iоф ышIэщтыгъ. Ащ мафэ горэм зыкъыс­фигъази сатыум епхыгъэ еджапIэу къа­лэу Краснодар дэтым сычIахьэмэ зэрэшIоигъор къысиIуагъ.
Шъэфэп, унагъом ис горэ зыхэт Iофыр нахь къэубытыгъошIоу зэрэщытыр, ау а лъэхъаным щыIэныгъэр зэрэхьылъэ дэдагъэм пае уеджэныр псынкIэ Iофэу щытыгъэп, къуаджэхэм адэкIэу, къэлэшхор хэгъэкIи, нэмыкI чIыпIэ цIыкIу горэм кIонышъ, еджэнэу зышъхьэ къи­хьэщтыгъэри мэкIагъэ.
— О псынкIэу уятэ дебгъэштагъа? Еджэныр а лъэхъаным псынкIэ Iоф зэрэмыхъущтым укъыгъэщтагъэба?
— Ащыгъум сызэрэдэIуагъэмкIэ сыкIэгъожьырэп. Ары нэужым егъэжьапIэ сфэхъугъэри ыкIи сищыIэныгъэ гъогу ылъапсэ зыгъэпытагъэри.
1958-рэ илъэсым а еджапIэм мазэ нахьыбэрэ сыщемыджагъэу дзэм са­щагъ. Ау сэ апшъэрэ еджапIэм сычIэхьаныр сыдигъокIи сшъхьэ илъыгъ.
А лъэхъанымкIэ гъэшIэгъоныгъэр шапхъэу щыIагъэхэр ары. IэкIыб къэрал ущыIэу дзэм къулыкъу щыпхьызэ, апшъэ­рэ еджапIэм ушэтынхэр щыптынхэу укъатIупщыщтыгъ. Ахэм уапхырыкIымэ, еджэныр ебгъажьэщтыгъ, ау ушэтынхэр фэмытхэмэ, икIэрыкIэу дзэм къулыкъу щыпхьынэу къэбгъэзэжьын фэягъэ.
— Дзэм къулыкъу щыпхьы зэ­хъум апэрэ лъэбэкъухэр пшIыгъэх. Ахэр сыд фэдэ Iофыгъуа зэпхыгъагъэхэр?

— Ащ сыщыIэзэ Берлин тIоу зыгощыгъэ дэпкъыр ашIынэу рагъэжьагъ. Пчэдыжьым тадэжь сыкъежьэжьынэу щытэу унашъо къыдэкIыгъ мыщ дзэ къулыкъур щызыхьыхэрэр илъэсныкъокIэ нахь пасэу къатIупщыжьынхэу а зигугъу къэсшIыгъэ дэпкъыр зэрашIыщтым пае. А чIыпIэр тэ къэдгъэгъунэщтыгъ. Ащ пае мэзихыкIэ сыгужъуагъэу къулыкъум сыкъикIыжьи тихэку къэзгъэзэжьыгъагъ.
Дзэм сыщыIэзэ партием сыхэхьагъ. СыкIэгъожьырэп. А лъэхъаным ащ сыдми уаштэнэу щытыгъэп, къыпыплъыхьэщтыгъэх, уицIыф гъэпсыкIэ зарагъашIэщтыгъ. Ау партием уаштагъэмэ — уагъа­сэщтыгъ ыкIи ащ мэхьанэшхо иIагъ.
Еджэнымрэ IофшIэнымрэ зэготхэу
Район администрациеу ащыгъум къуа­джэу Тэхъутэмыкъуае щыIэщтыгъэм илъэс 22-рэ нахь зымыныбжь кIалэр зэрэкIуагъэм тетэу иIофшIэн зыфэдэщтыр къыраIо. Ежь Рэщыдэ Iоф ышIэнэуи еджэнэуи фэягъ, ау упчIэ къэуцугъ — сыдэущтэу ахэр зэдихьыщтха?
Комсомолым ирайон Комитет иапэрэ секретарэу Рэщыдэ агъэнафэ. Ау бэрэ а IэнатIэм ар Iутыгъэп — кIалэр еджэ зэрэшIоигъор текIуагъ.
КъыкIэлъыкIорэ илъэсхэм Краснодар дэт апшъэрэ еджэпIитIу Хъут Рэщыдэ къыухыгъэх: къэралыгъо кIэлэегъэджэ ыкIи мэкъумэщ институтхэр.
ЩыIэныгъэм икъиныгъохэм апсыхьэзэ
Хъут Рэщыдэ щыIэныгъэ гъогу гъэшIэгъон къыкIугъэр. Ау ар къиныгъ. ЗымышIэхэрэм IэнатIэм уIутыныр псын­кIэу сыдигъокIи къащыхъущтыгъ. Ау ащ къэлъагъоу е гъэбылъыгъэ лъэны­къоу иIэр макIэп. ПшIэрэр зыгу рихьыни, римыхьыни щыI. СигущыIэгъу мы гуп­шысэхэр къыхегъэщых, загъорэ игущыIэ зэпигъэузэ, чIыпIэу зэрыфэгъагъэхэм ахэгупшысыхьажьы, ыгу къэкIыжьыхэрэр икIэрыкIэу зэригъэшIагъорэр къыхэщы.

— Рэщыд, сыд фэдэ илъэсхэр ара орыкIэ нахь гумэкIыгъуа­гъэхэр ыкIи ахэр сыда зэпхыгъагъэр?
— 1982-рэ илъэсым Теуцожь районым инароднэ депутатхэм я Совет игъэцэкIэкIо комитет ипащэу сыхадзыгъагъ. А лъэхъаным экономикэр пытагъэ, тшIэщтыр партием къыгъэнафэщтыгъ, IофшIэныр ренэу зэфахьысыжьыщтыгъ.
ХъызмэтшIапIэхэм хэхъоныгъэхэр яIагъэх, ахэм заушъомбгъущтыгъ, цIыф­хэм ялэжьапкIи зыпкъ итыгъ. Техникэу щыIагъэмрэ технологие зэфэшъхьаф­хэмрэ къызIэкIэдгъэхьащтыгъэх.
Лэжьыгъэ дэгъу къэтхьыжьыщтыгъ, ыпэкIэ щымыIагъэу районым тутынри къыщыдгъэкIэу а лъэхъаным едгъэжьэгъагъ ыкIи ащ федэ ин къыхьыщтыгъ.
А IэнатIэм сызIутыр илъэс заулэ нахь мыхъугъэу къэралыгъом илъ зэфыщытыкIэхэр зэрахъокIы фежьэх, ащ ыпкъ къикIэу щыIэкIэ-псэукIэм илъэныкъо пстэури зэблэхъугъэ хъуныр хэгъэкIи, зэхэтакъоу фежьэ. Мы Iофыгъохэм непи бэрэ сягупшысэ, а лъэхъаным ахэр сыгукIи, сшъхьэкIи къин къысщыхъущтыгъэх ыкIи чIыпIэу тызэрыфагъэм хэкIыпIэу иIэн ылъэкIыщтым сылъыхъущтыгъ.
ТапэкIэ зэтырагъэпсыхьэгъэгъэ хъызмэтшIапIэхэу нэужым тэри зыуж титыгъэхэр зэкIэри зэхэзыщтыгъ, тэрэзэу Iоф ашIэжьыщтыгъэп, цIыфхэри къиныгъо хэфэгъагъэх.
ИгъэкIотыгъэу ахэр джы къэпIотэжьыныр ищыкIагъэп, а илъэсхэр зыфэдагъэ­хэр зэкIэми дэгъу дэдэу къашIэжьы.
Рэщыдэ тызщыIукIэгъэ мафэм ащ дэжь къэкIуагъэу тытефагъ Адыгэкъалэ иветеранхэм я Совет итхьаматэу Хъодэ Адам. НэбгыритIур илъэс пчъагъэрэ мы чIыпIэм зэгурыIохэу щызэдэлэжьагъэх.
— Сэ илъэсипшI фэдизрэ Рэщыдэ Iоф дэсшIагъ. IэнатIэм зэблихъугъэ цIыфхэм ар ащыщэп. ЫIуагъэр ыгъэцэкIэжыщтыгъ, IофшIэным ренэу ыгу етыгъэу лэжьагъэ. ЫпэкIэ щыIэгъэ зэфыщытыкIэхэм зэрагъэсагъэм тетэу, шъыпкъэныгъэр, пытагъэр, IофшIэным ыгу фэщэгъэныр чIимынэхэу лэжьагъэ.
КIэлэ дэдэу IофшIэныр езгъэжьэ­гъагъ. Бэ Рэщыдэ къысхилъхьагъэр, сигъэшIагъэр. Сыд фэдэ Iофыгъо зэхефыми, ар куоу ащ хаплъэщтыгъ, дысэу гущыIэщтыгъэп. Iоф зыдишIэщтыгъэхэм ынаIэ атетыгъ, унагъохэм щыкIагъэу яIэхэри къыгурыIощтыгъ, — къыхигъэщыгъ Хъодэ Адам.
Иунагъо ищыIэныгъэ ылъапс
Рэщыдэрэ ишъхьэгъусэу Сарэрэ щыIэныгъэ гъогу дахэ къакIугъ. Ахэм япшъэшъитIу еджагъэх, апшъэрэ гъэсэныгъэ агъотыгъ. Тамари Лариси унагъо­хэр яIэх. Ишъхьэгъусэ илъэс пчъагъэкIэ узэкIэIэбэжьымэ идунай ыхъожьыгъэми, непэ Рэщыдэ ищыIэныгъэ къэзыгъэбаеу ыкIи къэзыгъэнэфыхэрэр иIэх — ипхъо­рэлъфхэр, ахэм къакIэхъухьагъэхэр. Пхъорэлъфхэм ясабыйхэр къэплъэгъу­жьынхэр, ахэр уакокI исхэу бгъэджэгунхэр ныбжь хэкIотагъэ зиIэхэмкIэ насыпышхоу елъытэ Хъут Рэщыдэ.

Пшъашъэхэм ятэ зыми щагъакIэрэп, агъэзэщырэп, изакъоуи къагъанэрэп. Джырэ лъэхъан яунагъохэр зыщыпсэухэ­рэ къалэхэу Мыекъуапи Краснодари къарыкIыхэзэ ренэу къыфэкIох, шхын IэшIухэр фашIых, дыщэсых, къэбархэр къыфаIуатэх.
Рэщыдэ сэрырэ тызщызэIукIэгъэ мафэм ипшъашъэу Тамарэрэ ипхъорэлъ­фэу Фатимэрэ ащ дэжь щыIагъэх. Ахэр мэгумэкIых, зыгорэ ищыкIагъэмэ кIэуп­чIэх. Унагъом исхэр зэрэзэфэса­къыжь­хэрэр нахь псынкIэу нафэ къэзышIырэр ежьхэр зэдэгущыIэхэ зыхъукIэ, зэрыгущыIэхэрэ Iофым емылъытыгъэу, сэ­мэр­къэу тIэкIуи хэлъэу, фэбэныгъэу, зэгурыIоныгъэу азыфагу илъыр къызэрэ­лъагъорэр ары.
«Уахътэм зэкIэри къегъэлъагъо»
Мы гущыIэхэр Рэщыдэ пчъагъэрэ къыIонэу хъугъэ. КъыхэкIы, сыд фэдизэу шъыпкъэныгъэм уфэбэнагъэми, ар къы­дэхыгъуае хъоу. Джащ фэдэ чIыпIэ ар зифэрэм, уахътэм зыфигъазэщтыгъ ыкIи шъыпкъэр зытетыр ащ къыгъэлъэгъонэу гугъэщтыгъ. Непи ащ игупшысэхэм къа­щыкIэрэп, ныбжьым емылъытыгъэу, бэ зэригъафэрэр, бэ зэгупшысэрэр.
ТизэдэгущыIэгъу икIэухым зы упчIэ закъо къэнэгъагъ. Ау ар Рэщыдэ естынэу игъо сифагъэп. Изэфэхьысыжь гущыIэхэм сызчIэупчIэмэ сшIоигъуагъэм иджэуап игъэкIотыгъэ ахэслъэгъуагъ.
— ЦIыфхэр блэкIыгъэм зэфэшъхьафэу еплъых ыкIи шъхьадж щыIэныгъэр къызэрэгурыIорэм фэдэу ащ уасэ фешIы. Сэ шъыпкъэныгъэ схэлъыгъ, лъэхъаным диштэу сыпсэущтыгъ. СыкъызэрыкIогъэ гъогум сырыраз, сыкIэгъожьырэп. ЫпэкIэ чэщырэ сызфэмычъещтыгъэ Iофыгъохэр ин дэдэхэу къысщыхъущтыгъэхэми, непэ ахэм нэмыкIэу сяплъы.
А лъэхъаным бэ сызгъэгушIощтыгъэр, чэщи мафи IофшIэным сепхыгъагъ, къуа­джэхэм ыкIи къутырхэм язытет, ящыIакIэ хахъощтыгъ, кIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэмрэ еджапIэхэмрэ къызэIутхыщтыгъэх, мэкъу­мэщ хъызмэтшIапIэхэр иныгъэх ыкIи чанэу лажьэщтыгъэх. Джахэм мэфэ реным сахэтыгъэу унэм сыкъызыкIожьырэм, сипшъашъэхэр къыспэгъокIыхэу, унагъом исхэр зэкIэхэми пчыхьэ шхэгъум тызщызэIукIэрэм, къинэу слъэгъу­гъэри сщыгъупщэжьыщтыгъ.
Непэ дунаир лъэшэу зэблэхъугъэ хъугъэ. Сэ сышъхьахырэп, общественнэ Iофхэм Адыгэкъали Краснодари бэрэ сащыхэлажьэ, тIэкIу нахь сыныбжьыкIагъэмэ, шIуагъэ мымакIэу джыри къэсхьын слъэкIыщтыгъ, — къыхигъэщыгъ Хъут Рэщыдэ.
Илъэс 85-р РэщыдэкIэ пычыгъо-пычыгъоу зэтефыгъ. Iахь пэпчъ зыфэдагъэм зэфэхьысыжьхэр фешIых, а лъэхъаным ихъугъэ-шIагъэхэм къафегъэзэжьы. Янэ-ятэхэр, ышнахьыкIэхэр щыгъупшэхэрэп, апэрэ лъэбэкъухэри зыфэдагъэхэр зэрегъэфэжьы.
Хэта зышIагъэр 1940-рэ илъэсым Хъут Хьаджыхъусен иунагъо къихъухьэгъэ сабый цIыкIум мыщ фэдэ гъогу кIыхьэ — гъэшIэгъонэу, баеу, къинэу, гуIэгъу загъорэ ухидзэу, гупшысэгъуае уишIэу, чэщ мычъыехэр къыфихьхэу, тхъагъори къыпигъохэу къыкIущтмэ! Джары Рэщыдэ ищыIэныгъэ гъогу зыфэдагъэр ыкIи ащ рыраз.
Гъомлэшк Байзэт.