Непэ адыгабзэкIэ къыдэкIырэ художественнэ тхылъ пэпчъ дышъэ папкI. Ау а зыр арэп Унэрэкъо Рае итхылъэу «Нэфынэ Iабгъу» зыфиIорэм уасэ иIэ зышIырэр.

Непэрэ адыгэ цIыфыр къыщыгъэлъэгъуагъ, ащ игумэкIыгъохэм, икъиныгъохэм авторым ынаIэ ащытыредзэ: адыгэ унагъуабэу зэтечыгъэ хъухэрэр, зэфыщытыкIэ зэфэшъхьафхэр, адыгэ бзылъфыгъэм изэрэщыт, непэрэ ныбжьыкIэхэр, ны-ты шъхьэзакъохэу чылэхэм къаданэ­хэрэр, адыгэм идунэегупшысакIэ зэрэтIэкIэзыжьырэр… Ау ар зы лъэныкъу. АдырэмкIэ къегъэлъагъо нэмыкI гъогуи зэрэщыIэр: плъыр-стырыгъэм, губжым илъагъо урымыкIомэ, нэмыкIэу узекIон умылъэкIыщтэу къызэрэпщыхъущтыгъэр зэрэхэукъоныгъэр, щэIагъэ къызхэбгъа­фэмэ шIукIэ зыкъызэрэпфигъэзэжьыщтыр, фэбагъэр, гукIэгъур, зэхэшIыкIыр шъхьаIэу къызэрэнэжьыхэрэр, хэтрэ цIыфи ищыIэныгъэ зы нэфынэ Iабгъу зэрэщыриIэр.
«Нэфынэ Iабгъухэм цIыфыр щагъаIэ… …Къыпфагъэзэжьы къэс угу хагъэткIукIы. Уагъэтхьауае. Ау уагъэфэхрэп. УхаIэтыкIы. Уагъэгугъэ. Уагъэгушхо. Псэ зэIухыгъэу дунаим утырагъэты».
АМ: Рай, тхылъым ыцIэ зытехыгъэ повестым хэт герой шъхьаIэу Сасэ ишъхьэгъусэ зэрэдэпсэугъэ тхьамафэр нэфынэ Iабгъоу игъашIэ къыхэнагъ. Тхъагъо Iахьэу къыокIугъэр сыдэущтэу нэфынэ IабгъукIэ пшыщта, иинагъэ ащ сыдэущтэу ебгъэпшэщта?
— Тэрэз къэпIуагъэр, пшын плъэкIыщтэп ар. Нэфынэм мо зы тIэкIужъыеу, нэплъэгъу закъокIэ къыхэлыдыкIыгъэ гор зигугъу сшIырэр. Зы тIэкIу горэ зыгъэшIагъэ, къин пхырыкIыгъэ пэпчъ ищыIэныгъэ ащ фэдэ нэфынэ Iабгъу горэ хэт. УтеIэбэн, пшын умылъэкIынэу щыIэныгъэм бэ хэхъухьэ. ГукIэ, псэкIэ джа къэбгъэгъунэхэрэм ащыщэу зы гор. Адырэ къыохъулIагъэхэр, узэгупшысагъэ­хэр, къыпщышIыгъэхэр зэкIэ щигъэзыеу зы хъугъэ-шIагъэ горэ уищыIэныгъэ хэхъухьэ. Ар зы нэгъэупIэпIэгъу нахь мыхъункIи мэхъу, зы тхьамафэ горэнкIи хъун, повестым хэт Сасэм фэдэу. Зы тхьамафэу ишъхьэгъусэ дигъэшIагъэр игъашIэм къызэпыригъэзэжьызэ, ыкIыIу къыдигъэчъэежьызэ, IэшIу-IэшIоу ыгу къинагъэр ары нэфынэ Iабгъу фэхъугъэр.
АМ: Повестым сызеджэм, авторым иеплъыкIэу къызфыхэзгъэщыгъэр згъэшIэгъуагъэ — бзылъфыгъэр ары зэкIэ зилажьэр. ЫщыIагъэми хъущтыгъэ, унагъор ары зэтезычыгъэр, мыгузэжъуагъэмэ, унагъор къанэщтыгъэ. Сыхэукъорэба?
— Ухэукъорэп. Джащ фэдэу сэлъытэ. Бзылъфыгъэм зэкIэ ыщыIэн фаеу сеплъы, сыда пIомэ ащ бэ елъытыгъ. ШъхьакIэ, ари тэрэзэп. Бзылъфыгъэри цIыфы, къа­рыур еухы зэкIэми запэIуидзэзэ. Сэ сиекIолIакIэ адыгэ екIолIакI. Тилъэпкъ философиекIэ, дунэе гурыIуакIэкIэ бзылъфыгъэм зэкIэ егъэкIыгъэу щыт. Хъулъфы­гъэр лIыхъужъ. Унагъор, хэкур къеухъумэ. Орэдэу, къэбарыжъэу тиIэхэми ары къаIуатэрэр. Ары шъхьакIэ а хъулъфыгъэхэр ащ фэдэу зышIыхэрэр бзылъфыгъэхэр ары. ТIум язэу хэта нахь пытагъэ, лIыгъэ зыхэлъыр пIоу упчIэ зыбгъэуцукIэ, бзылъфыгъэр ары укъызфэкIожьырэр. Сыда пIомэ а бзылъфыгъэ дэдэр арыба хъулъфыгъэр зыпIурэр? Арышъ, повестым къыщызгъэлъэгъогъэ Сасэр плъыр-стырыгъэкIэ зыгорэ ышIэнэу, емыгупшысэу зекIуакIэ къыхэфэнэу щытыгъэп, Iушыгъэ, щэIагъэ иIагъ. Зы лъэныкъомкIэ ар згъэ­мысэрэп, нэмыкIэуи хъун ылъэкIыщтыгъэп.
АМ: Шъхьаем, ыужым изекIуа­кIэ, шъхьэгъусэр къызэригъэнагъэм, фыкIэогъэгъожьы фэд.
— КIэзгъэгъожьыкIэ арэп ар, ау ащ ищысэкIэ мыгузэжъонхэу, джыри зэ егупшысэнхэу, нэмыкI хэкIыпIэ къагъотынэу ащ фэдэ чIыпIэ иуцуагъэхэм ясэIо. Непэ гузэжъогъукIэ, плъыр-стырыгъэкIэ унагъо­хэр зэтечыгъэ мэхъух. Адыгэ дунэееплъыкIэ, гупшысакIэ тиIэжьэп. Ар зэхэкъутагъ. Джыдэдэм ныбжьыкIэхэм ащ фэдэ къин амылъэ­гъущтыгъэнкIи хъун, ыпэкIэ щыIэгъэ тыжъ-ныжъхэм, ны-тыхэм ягуп­шысакIэ къахэхьагъэу щытыгъэмэ. ШъхьакIэ, щыIэныгъэм нахьыжъхэр фырикъугъэхэп. Лъэпкъым, лIакъом, унагъом къащекIокIырэ шэн-хабзэхэм анэмыкIэу, тыкъэзыуцухьэрэ дунаир нахь лъэшэу къычIэкIыгъ. Я 19-рэ лIэшIэгъум зэкIэ зэпырыгъэзагъэ зэхъум тызэхэкъутагъ. Джы непэ а хымэ культурэр нахьыбэ хъугъэ. Ащ зыкъыхэтчыжьын фае шъхьаем, ар зэкIэми афызэшIокIырэп. Арышъ, ныбжьыкIэхэм непэ тафэмыса­къымэ джа тIэпызыгъэр зэкIэ нахьи нахь псынкIэу ечъэхыщт.
АМ: Уигерой шъхьаIэ ятэ нэмыкI лъэпкъ бзылъфыгъэм дихьыхи къы­IэкIэкIыжьышъугъэп, къом ар къыдэбгъэхъугъ. ЩыIэныгъэми ащ фэдэ щысэр щымакI.
— Янэ изакъоу кIалэр ыпIугъ, ащ хилъхьагъэр бэ. Ным икъини, игукIэгъуи, ифаби ащ ылъэгъугъ. Арыти, лъапсэу иIэр къытезгъэкIуагъ. А кIалэр зэрихьылIагъэхэри лъэшыгъэх, ау гукIэ­гъоу ахэмылъыр ылъэгъугъ. Адыгэ кIалэу къэхъугъ ар. Ащ иеплъыкIэкIэ бзылъфыгъэр зыгорэм шIолIыкIын фае, губжы­гъэми, зэкIэ къыриутхыкIынэу щытэп. Адыгэ бзылъфыгъэр адырэмэ зэратекIырэр щэIагъэу хэлъыр ары, анахь Iоф цIыкIумкIи инымкIи. Къаным урыс бзылъфыгъэм ар хилъэгъуагъэп. Арынчъэу зэхишIэгъагъэмэ къыхэкIыжьышъущты­гъэп. Якультурэхэр зэфэшъхьафыгъ. ЕтIанэ, ишъхьэгъусэ къыфишIыгъэ шIулъэ­гъури тезгъэкIуагъ. Сэ джаущтэу хъунэу сыфэягъ. Художественнэ литературэба, авторым игупшысэхэр пхырещых, ежь зышIоигъо горэм геройхэр рещалIэх. «Моущтэуи хъун ылъэкIыщтба, къэб­гъэзэ­жьыни плъэкIыщтба» къясIонэу сыфэягъ.
Лъэхъан зэблэкIыгъохэм адыгэм къы­фахьыгъэ гумэкIыгъохэм язэу, къоджэ хапIэхэр къызэрабгынэхэрэм, жъы хъугъэ ны-тыхэр язакъоу къазэрэданэхэрэм яупчIи Рае итворчествэ къыщеIэты. Iотэжь мыинхэмкIэ Iофыгъошхом ышъхьэ къырехы, гууз уегъэшIы, урегъэгупшысэ. «Синаныу къэкIожьмэ, унэ ышIынэу ыIуагъ. Ятэ ихэпIэжъ кIалэмэ ашIозгъэ­кIодына… «Синаныу» зыфиIорэр кIэлэ нахьыкIэу Сыбыр къэтыр ары. Ау ащ письмэ къызимытхыгъэм ащ фэдиз тешIагъ Iори, ежь Саудэти къышIэжьырэп.» Ным игукIае зэхэпшIэнымкIэ мы сатырхэри бащэ.
— Адыгэхэм жъы IыгъыпIэ гъашIэм тиIагъэп, тижъ гъогу къытетынагъэп. Лъфыгъэ имыIахэмэ, Iахьыл горэм зэрищэлIэжьыщтыгъэ. Ау ари непэ зэблэхъу­гъэ хъугъэ. Ар гукъао, — еIо Рае.
Рае итхыгъэ пэпчъ хэт геройхэр яшэнхэмкIи аIохэрэмкIи мафэ къэс тлъэ­гъурэ, зэхэтхырэ цIыфых, дэгъоу тшIэхэри ахэтых. ЯзэдэгущыIакIэхэми тыгу зыкъагъэкIыжьы. А пстэури тхылъым имэхьанэ зыгъэлъэшырэмэ ащыщ: табгъукIэ тызэплъыжьынэу, тизекIуакIэхэм уасэ афэтшIыжьынэу амал къытеты. Тызхегъэплъыхьажьы, тиIогъэ-шIагъэхэм нэмыкIынэкIэ тарегъэплъыжьы.
— А пстэур щыIэныгъэм щыслъэгъугъэ закI. ШIукIае згъэшIагъэба, бэ зэхэсхыгъэр. ЕтIанэ сигеройхэр зы цIыфэп. Нэбгырэ пчъагъэмэ къахэсхыгъэхэр зым хэсэлъхьэх. Ащ фэд «Къысаж, къэзгъэзэ­жьыщт» зыфиIорэ Iотэжьым хэт Къабзэр. Радиом Iоф щысшIэзэ Хьатикъуае щыщ бзылъфыгъэ горэм къэтын фэзгъэ­хьазы­рынэу хъугъагъэ. Мэфэ реным тыгущыIагъэу, ищыIэныгъэ гъогу къысфиIотагъэу зыкъэсIэтыжьыгъэу сызэп­лъэм, буфетым дзэ сурэт цIыкIу дэгъэпкIагъэу слъэгъугъэ. «Мыра уишъхьэ­гъусэр?» зысэIом, «Хьау, ари зыгорагъ. ТызэкIэсагъ шъхьа­ем, заом хэкIодагъ, синасып къыхьы­гъэп» иджэуапыгъ. Ар къыIо зэхъум зызэришIыгъагъэр сынэгу кIэт джыри. Къэбзэ-лъаб­зэщтыгъэ бзылъфыгъэр нэмыкIыгъ. ТIур зэхаслъхьи зы героеу Iотэжьым хэзгъэ­хьагъ. Ары зэрэхъурэри. Образыр нэбгырэ пчъа­гъэхэм къагъэпсы. Арынчъэу хъущтэп. Сэ къэстыгъэ геройхэм афэдэу лъэш закIэхэу щыIэныгъэм уапэ къыщифэщтхэп, — еIо Рае.
Повестьхэм, Iотэжьхэм, эссехэм афэшъхьафэу, тхылъэу «Нэфынэ Iабгъум» усэхэри, прозэ шъуашэм илъ усэхэри къыдэхьагъэх. Ахэр 1970 — 1980-рэ илъэсхэм Рае ытхыгъагъэх. Ахэмрэ непэрэ прозэмрэ уяджэу зызэпэбгъэуцу­хэкIэ, тхакIом игупшысэхэр зэфэшъхьафых. ЩыIэныгъэ псаур азыфагу. Сатыр кIэкIхэр зыфэгъэхьыгъэхэр шIулъэгъум итеплъэ зэфэшъхьафхэр ары. Ары нахь мышIэми, иджырэ прозэ хэплъэгъорэ адыгэ бзылъфыгъэ бэщэчэу, зэхэшIыкI зиIэр усэ сатырхэми къахэщы:
…Укъэгужъуагъэми зилажьэр
Орэп.
ЫкIи сэрэп!
Сыхьатыр кIорэп.
— Усэхэр зыстхыгъэ илъэсхэр ау сыдми тезгъэуцуагъэп. Илъэс 20 — 30 ныбжьым цIыфыр, анахьэу бзылъфы­гъэр, гукIэ мэпсэу. Ащ дэжьыр ары гум дэ­гъуи дэи, къини гушIуагъуи зыпэкIэ­кIыхэрэр. Джа лъэхъаным усэхэр къыс­фэкIуагъэх. Емыж МулиIэт, Тхьэм джэнэт къырет, зэриIощтыгъэу, «Усэхэр къыпфэкIонхэ фае. Сытхэн фае оIокIэ пфэтхыщтэп». ГукIэ оплъэ. Адыгэр джащ фэд, акъылым ащ фэдизэу зытыригъа­кIэрэп, гум рэгъуа­зэ. ОныбжьыкIэфэ зэхэмыфырэр нахьыб зэхэпфырэм нахьи. Джа къыбгурымыIорэр ары усэхэр, поэтическэ гупшысэхэр къэзыщэхэрэр. Къуекъо Налбый ыIощтыгъэ: «Къин умылъэгъоу, угу мыкIодмэ сыдэущтэу утIысынышъ усэ птхыщта?» Арышъ, усэр зыгорэм паеп. О пшъхьэ фэотхыжьы. КъэпIони угупсэфынэу уфаешъ, гущыIэхэри, образхэри къызэхэуцох.
Рае ыжабзи баи. Тщыгъупшагъэ хъугъэ гущыIэхэр, адыгэ къэIокIэ дахэхэр итхыгъэхэм ащыгъэфедагъэх. Ащ дэгущыIэрэм ешIэ, ащ фэдэу ар тхэрэ къодыеп ыкIи мэгущыIэ. ГущыIэм пае, сшIогъэшIэгъонэу къызфыхэзгъэщыгъэх гущыIэхэу «нэхъоу», «псыгутакъ», «шыгупщ-шыгупщэу»…
— Нэхъу ыIомэ пхырыплъыпIэшхохэр яIэхэу чъыг къутамэхэр зэпхырыщыгъэх къекIы. Джыри тхьапэхэр апытхэп, къэтIэмыгъэхэп. Гъатхэр къэкIо къодый. Шыгупщ-шыгупщэу — къытепщыкIыгъэу, къэIэтыгъэ фэдэу. Псыгутакъэр — псыхъо гузэгум мыжъошхо хэлъэу мэхъуба, е чIы Iахь, джары.
АМ: Непэ адыгэ литературэм ущэлажьэмэ сыда узфэтхэн фаер, о уиеплъыкIэкIэ?
— УпчIэр тIэкIу нэмыкIэу бгъэуцун фае. Непэ адыгэ литературэм сыд къыщышIырэр? ТиIэп тхэжьырэ. Нахьыжъхэр тапэ икIыгъэх. Псаоу къытхэтыр МэщбэшIэ Исхьакъ. Адырэ ныбжьыкIэу тхэхэрэр литературэм мэкIэ-макIэу щыщ хъугъэх. Гупшысэ лъэш, джырэ нэс гу зылъамытагъэ горэкIэ, псыкъиугъэм фэдэу «уарш» ыIоу къыхэхьагъэхэп. Мамырыкъо Фатимэ зыми фэмыдэ поэзие гъэшIэгъон дэдэ къырихьыжьэгъагъ. Зыдэхъугъэр сшIэрэп. БэмышIэу итхылъ цIыкIу къызысIэкIахьэм, сшъхьацышъо къыгъэтэджэу седжагъ. Бырсыр Абдулахь зы тхылъ цIыкIу нахьыбэ къыдигъэкIыгъэп. Ипоэзие ыбзэ дэхэдэд. Зы лъэныкъомкIэ адыгэбзэ шъыпкъэу, адыгэбзэ къэIуакIэхэу, гупшысакIэхэу щыт. Адырэ лъэныкъомкIэ, хъулъфыгъэ гупшысэгъуаер къыхэщы. БлэкIыгъэм, ицIыкIугъом зыхэтыгъэм фэзэщы. Зыфэнэшхъэеу къыздырихьакIырэр — адыгэм шIугъэу, дэхагъэу ылэжьыгъэр зэрэIэпызыгъэр, зэримыгъотыжьырэр. Ар илыуз. Хъулъфыгъэ лыузыр кIочIэшху. Джар иусэ пэпчъ къыхэлыдыкIы.
Прозэр Дзыбэ Санят гъэшIэгъон дэдэу къырихьыжьэгъагъ. Ацумыжъ Маринэ «ДунаитIоу» къыдигъэкIыгъэри бгъэшIэгъонэу щыт. Шъхьаем, яшъыпкъэу Iоф зыдашIэжьырэп. Тхэхэрэр тымакI. Рассказ, роман птхыным пае адыгабзэр дэгъу дэдэу пшIэн фае.
АМ: ЗэдэгущыIэгъу горэм тхакIом къыщиIоу зэхэсхыгъ, непэрэ мафэм романыр къемыкIужьэу. Ащ фэдэ тхы­гъэшхохэм яджэнхэу джырэ цIыф­хэм уахътэ яIэп зыфэпIощтыр къикIэу. О уиеплъыкIэ сыд фэда?
— ЩыIэныгъэм джащ тыригъэуцолIагъ. Уахътэр нахь псынкIэу кIо зэрэхъугъэри шIэныгъэлэжьхэм къаIо. Дунаир зэрэщытэу ехьыжьагъэу непэ мэпсэу. ЗэкIэри мачъэ. Арышъ, нэкIубгъо шъих хъурэ романыр къыштэни непэрэ цIыфыр еджэшъущтэп. Уахътэм изакъоп, къарыуи иIэп.
АдыгабзэкIэ еджэшъухэрэм «Нэфынэ Iабгъум» охътэшхо тырагъэкIодэщтэп. Иджын зы жьы къэщэгъу. Ау ар екъу гупшысэшхохэм узэлъаштэнымкIэ, уишIо­шI­­хэр зэпыригъэзэнхэмкIэ, уиеплъы­кIэщтыгъэхэр пхъожьынхэмкIэ. Гъунджа­кIэм уиплъагъэм фэдэу, уищыIэныгъэ икIэрыкIэу укIырегъэплъыжьы. Геройхэм бэрэ уатIупщыжьырэп, сыда пIомэ ахэр — тэры.
Анцокъо Ирин.