Шэуджэн районым ит къуаджэу Хьатыгъужъыкъуае культурэм и Унэу дэтым Iофтхьэбзэ гъэшIэгъон щызэхащагъ. Адыгэ лъэпкъыр дунаим лъагэу щызыIэтыгъэмэ ащыщ пщынэо Iазэу Темзэкъо Алый гукъэкIыжь зэхахьэр фэгъэхьыгъагъ. ГукIэ, псэкIэ адыгэ пщынэр зэхэзышIэщтыгъэ IэпэIасэм ишIэжь агъэлъэпIагъ. Пчыхьэзэхахьэу «Пщынаомэ ялыеу Темзэкъо Алый» зыфиIорэм къуаджэм щыпсэухэрэр ыкIи ихьакIэхэр зэрищэлIагъэх.

IэпэIасэм итворчествэ, ишIэжь фэгъэ­хьыгъэ пчыхьэзэхахьэр къызэIуихыгъ Шэуджэн районым культурэмкIэ игъэIорышIапIэ ипащэу Къэрэбэт Айдэмыр.
— Темзэкъо Алый идышъэ кIэн непэрэ мафэмкIэ ыкIи тапэ къэкIощтымкIэ мэхьанэшхо зиIэ баиныгъ, ащ имэкъамэхэм лIэужхэр зэрепхых. Непэ дахэкIэ игугъу зышIыжьыщт пщынаохэр ащ ыпIугъэх, ыгъэсагъэх. Алый ипщынэ къегъэlуакlэ фэдэу ижъырэ лъэпкъ мэкъамэр ахэми джы къырагъаIо. Къуаджэу Пщычэу щыпсэурэ Урысые Федерацием мэкъумэщ хъызмэтымкIэ изаслуженнэ IофышIэу Дзэукъожь Мухьамэд игукъэкIкIэ ыкIи иIэпыIэгъукIэ мы Iофтхьабзэр зэхащагъ, — къыIуагъ Къэрэбэт Айдэмыр.

Темзэкъо Алый фэlэзэ дэдэу ижъырэ къегъэIуакIэр ыгъэфедэзэ пщынэм къыригъаlощтыгъ. Орэд пэпчъ къэIокIэ хэхыгъэ къыфигъотыщтыгъ. Орэдышъом хэгъэщагъэу мэкъэ дахэу иIэр ыгъэIорышIэщтыгъ. Хъугъэ-шIэгъэ зэфэшъхьафхэмкIэ бай дэдэу гъэшIэ гъогушхо Темзэкъо Алый къыкIугъ, лъэужышIу къыгъэнагъ.
«Ислъамый», «Шапсыгъэ зэфакIу», «Хьагъэуджы изэфакIу», «КъакIозэпыт», «Нысэищ орэд» ыкIи нэмыкI мэкъамэхэу пщынэм къыригъаIощтыгъэхэр лъэпкъым ихъарзынэщ къыхэнагъэх.
Зэхахьэм изещакIоу Унэрэкъо Аидэ Iофтхьабзэм ипэублэ пщынаом ищыIэныгъэ гъогу къекIолIагъэхэр нэIуасэ фишIыгъэх.
Пщынаом ищыIэныгъэ гъогу
Темзэкъо Алый 1928-рэ илъэсым къуаджэу Пщычэу къыщыхъугъ. Ащ шынахьыжъи 6 иIагъ. Унэгъо Iужъум ышъхьэу ГуIэтыжь къуаджэм анахь шъхьэ­кIафэ зыфашIыщтыгъэхэм ащыщыгъ, лIыхъужъыгъ, урыс-япон заом хэлэжьагъ. Алый музыкэм ыгукIэ фэщагъэу зэрэщытыгъэм лъапсэ фэхъугъэри ятэ къамылапщэу зэрэщытыгъэр ары. Ижъырэ лъэпкъ Iэмэ-псымэр ыIэ къызырегъэхьэ ужым ГуIэтыжь аккордеонымкIэ зигъэзагъ, зэригъэшIагъ, ащ ыуж адыгэ пщынэм къыригъаIо хъугъагъэ.
Алый икIэсэ пластинкэхэу Хьагъэудж Мыхьамэт иорэдхэр зытетхэр ятэ къыфихьыгъагъ. Ахэр къыригъэIожьхэзэ, якъегъэIуакIэ зэригъэшIагъ. Алый икIэлэгъум щегъэжьагъэу пщынэр ищыIэныгъэ пытэу хэтыгъ, джэгухэми ахэлэжьэныр пасэу ыублагъ. Сэмэркъэушхо зы­хэлъ пщынэо Iазэм цIыфхэр ыгъэчэфхэу, ыгъэдаIохэу щытыгъ. Темзэкъо Алый къыримыщырэ нысащэр нысащэкIэ амылъытэу къоджэдэсхэм шIу заригъэлъэ­гъугъ. Уахътэ тешIи ипщынэ макъэ адыгэ шъолъырым щызэлъашIагъ. Пщынэ IэпэпшIыкIутIур фэIазэу ыгъэджэгущтыгъ. Мэкъамэу Iэмэ-псымэм къыригъаIорэм пэпчъ ихъишъэ икъэбар ышIэщтыгъ. Алый зыкIырыплъыгъэр къуаджэу Къэбыхьаблэ щыщ пщынэо Iазэу Былымыхьэ Пагор ары.
1950-м щегъэжьагъэу Алый орэдымрэ къашъохэмрэкIэ Адыгэ хэку ансамблэм икъэшъокIуагъ ыкIи ипщынэуагъ. 1957-м Адыгеир ежь ишIоигъоныгъэкIэ Урысыем зыгохьагъэр илъэс 400 зэрэхъурэм фэгъэхьыгъэу культурэ мэфэкIышхоу Москва щыкIуагъэм пщынэо ныбжьыкIэу хэлэ­жьагъ. Алый илъэсыбэрэ пщынаоу ансамблэм хэтыгъ, ау янэ-ятэхэм аныбжь зыхэкIуатэм, икъуаджэ къыгъэзэжьыгъ.
1960-рэ илъэсым Хьатыгъужъыкъое клубым ипщынаоу, ихудожественнэ Iэшъхьэтетэу ыкIи икиномеханикэу илъэсы­бэрэ Iоф ышIагъ. Шэуджэн районым культурэмкIэ иIофышIэкIошхуагъ, музыкэм феджагъэу щытыгъэп, ау орэдыр зэхишIапэу пщынэм къыригъаIощтыгъ, лъэпкъым къыхэкIыгъэ пщынэо IэпэIэсагъ. 1988-рэ илъэсым мэкъэмэ угъоякIоу, Урысыем ипщынэо IэпэIасэщтыгъэу, композиторэу Геннадий Заволокиныр Мыекъуапэ къэ­кIуагъэу Алый ипщынэуакIэ щызэхихыгъ. Джащ дэжьым Алый пщынэр дихьыемэ, рихьыхымэ, зэпыригъазэмэ, зэригъэзэ­кIэу, Iэхъомбэшхом пщынэр пышIагъэу ыгъэджэгузэ къызэрэригъаIорэр зелъэгъум, Заволокиным ыIогъагъ: «Сэ гъэшIэгъонэу дунаим щыслъэгъугъэр бэ, ау мыщ фэдэ пщынао джыри сырихьылIагъэп». Темзэкъо Алый щэIэфэ лъэпкъ искусствэм хьалэлэу фэлэжьагъ ыкIи лъэуж дахэ къыгъэнагъ. Алыйрэ ишъхьэгъусэу Дахэрэ япшъашъэу Сарэ Кощхьаблэ щэпсэу. Ипхъорэлъфхэу Руслъан, Азэмат, Зураб, Рэщыд унагъохэр яIэу мэпсэух. Алый ифэмэ-бжьымэ анахьэу къызхэфэгъэ Тао Зураб джэгокIо-хьатиякIоу Адыгеим щызэлъашIэ. Илъэс 76-рэ къыгъэшIагъэу 2004-рэ илъэсым Темзэкъо Алый дунаим ехыжьыгъ.
Ащ ыгъэсэгъэ пщынэо IэпэIасэу Унэрэкъо Аскэрбый гущыIэ ратыгъ:
— СикIэлэегъэджэ Iазэу Темзэкъо Алый пщынэм сыкъыкъомыщэу сыцIыкIужъыеу къезгъэIоныр сигъэшIагъ. Ащ ихьатыркIэ адыгэ пщынэм ишъэфхэр къысIэкIэхьагъэх. Ащ фэдэу мэкъамэр уигъашIэу къыпшъхьащыкIыжьынэу щытыгъэп, а орэдым игущыIэхэр зыусыгъэр, мэкъамэр кIэзылъхьагъэр, ащ къэбарэу пылъыр къыпфыриIотыкIыщтыгъ. БлэкIыгъэ зэманым къыхихыжьыгъэ орэд мэкъамэхэм якъэIуакIэ сшъхьэ къырилъхьагъ, сыгу къыригъэнагъ. Темзэкъо Алый ихэушъхьафыкIыгъэ къегъэIуакIэ сигъашIэ щыпхырысщыгъ, иосыетэу «опсэуфэ пщынэр умыгъэтIылъ» къызэрэсиIуагъэр сэгъэцакIэ, кIэлэцIыкIухэр пщынэм икъе­гъэIон фэсэгъасэх, купэу «Дышъэ бзэпс» зыфиIорэр зэхэсщагъ. Дунаим, Урысыем, Кавказым ыкIи Адыгеим япщынаохэм язэнэкъокъухэм апэрэ чIыпIэ 12-у къа­щыс­хьыгъэр Темзэкъо Алый фэсэгъэ­шъуашэ.
IэпэIасэр къэшъон, пщынэ къегъэIон ыкIи орэд къэIон къодыер арэп зытегъэ­псыхьэгъагъэр. Алый усакIоуи щытыгъ. Ащ иорэдхэу «Гощнагъо игупшыс», «Почтальоным иорэд», «СыкъызэхэпшIыкIырэба, о?» ыкIи нэмыкIхэр пчыхьэзэхахьэм къыщаIуагъэх. Пщынэо ныбжьыкIэхэу Шэуджэн Бислъан, ЛъэпцIэрыкъо Бис­лъан, Бэрэчэт Мыхьамэт Iофтхьабзэм дахэу зыкъыщагъэлъэгъуагъ. Мыхэр Унэрэкъо Аскэрбый егъасэх.
Темзэкъо лIакъор пчыхьэзэхахьэм хэлэжьагъ.

— Темзэкъо Алый сятэш, гукIэгъушхо зыхэлъ цIыф хьалэлэу щытыгъ. ЛIакъом ыцIэ дахэкIэ зэраригъэIуагъэм фэшI лъэшэу тырэгушхо. Сэмэркъэушхуи хэлъыгъ, къэбар гъэшIэгъоныбэ къыIуатэщтыгъ, цIыфмэ шIу алъэгъущтыгъ. Ащ ипщынэ мэкъамэхэр лъэпкъ тарихъым къыхэнагъ. Непэ ишIэжь зэрэжъугъэлъа­пIэрэмкIэ шъопсэу, — къыIуагъ лIакъом инахьыжъэу Темзэкъо Къэрбатыр.
— Лъэшэу сигуапэ хъугъэ пчыхьэзэхахьэу сыкъызэкIолIагъэр. Мыщ фэдэ Iофтхьабзэхэр тищыкIагъэх. ТиныбжьыкIэхэм Адыгеим ицIыф цIэрыIохэр ашIэнхэ фае, — къыIуагъ Темзэкъо Светланэ.
Темзэкъо Алый игъашIэм лъэпкъ культурэм фэлэжьагъ. Ащ ишыхьатэу 1993-рэ илъэсым «АР-м культурэмкIэ изаслуженнэ IофышI» зыфиIорэ щытхъу­цIэр къыфагъэшъошагъ. ЛIэужыкIэм пщынаор ищысэтехыпIэу джыри бэрэ игугъу ышIыщт. ИлъэсипшI пчъагъэу Алый Iоф зишIагъэм фызэшIокIыгъэр бэ, ащ ыцIэ дышъэ хьарыфкIэ адыгэ культурэм къыхэнагъ. Адыгэхэм ягушъхьэ баиныгъэу, лъэпкъ искусствэм идунай къэзыгъэпсыгъэхэм пщынаомэ ялыеу Темзэкъо Алый ащыщ.
Лъэпшъыкъо Фатим.