Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ зыхьырэм проектэу «Адыгэ орэдым итарихъ» изы Iахьэу «Орэдым ихьакIэщ» зыфиIорэр ригъэкIокIыгъ.

«Адыгэ хьакIэщыр лъэпкъ хабзэм ылъапс» зыфиIорэ научнэ-практическэ семинарым къыдыхэлъытагъэу Iофтхьабзэр зэхащагъ. Филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу, институтым иIорIотэ отдел иIофышIэ шъхьаIэу Нэхэе Саидэ ащ кIэщакIо фэхъугъ. Адыгэ Республикэм культурэмкIэ и Министерствэ, культурэм иунэхэм япащэхэр, шIэныгъэлэжьхэр, фольклорнэ-этнографическэ ансамблэу «Ащэмэзыр» зичэзыу зэхэщэгъум хэлэжьагъэх.
Мызыгъэгум хьакIэщыр шIулъэгъу орэдхэм афэгъэхьыгъагъ, ащ фэдэ купкI зиIэ орэдыбэ IорIуатэхэм ахэт. Ахэр зыфэгъэхьыгъэщтыгъэхэм, орэдхэм ятарихъ изэгъэшIэн имэхьанэ афэгъэхьы­гъэу къэгущыIагъ Нэхэе Саидэ.
— «Орэдым ихьакIэщ» тызщытегущыIэрэр шIулъэгъу орэдхэр ары. Орэдэу къыхэтхыгъэм къэбарэу пылъыр зэхэтэфы, хъарзынэщым къыхэтэхы, тшIогъэшIэгъонэу, цIыфмэ зэхамыхыгъэу къэбар гъэшIэгъонэу пылъхэр къэтэIуатэх. ОрэдыIо куп зэфэшъхьафхэр, зэ­лъашIэрэ ансамблэхэр хьакIэщым къетэгъэблагъэх. Ахэм къаIорэ лъэпкъ орэдмэ жанрэ зэфэшъхьафэу яIэр къыхэтэхышъ, ащ тытегущыIэ. БлэкIыгъэ зэхэщэгъур лIы­хъужъ тарихъ орэдхэм, ащ ыпэкIэ зэхэтщагъэр сэмэркъэу- лакъырд орэдхэм афэгъэхьыгъагъ, — къы­Iуагъ Нэхэе Саидэ.
ХьакIэщым зыщытегущыIэнэу къыхахыгъэ орэдхэм ащыщкIэ зэхахьэр къызэIуахыгъэ. «Iэлъын цIыкIу» зыфиIорэ орэдыр купэу «Ошъадэм» хэхьэрэ фольклор-этнографическэ купэу «Ащэмэзым» къыIуагъ.
— Мы дунаим цIыф тетын фаеп зэ нэмыIэми зыгорэ шIу ымылъэгъу­гъэу. Ау шIулъэгъур зэтекIы. Гущы­Iэм пае, тым сабыим шIулъэгъуныгъэу фыриIэр, ялъфыгъэхэм къафыряIэжьыр. Зэш-зэшыпхъухэм, пхъо­рэлъфхэм, зэныбджэгъу-зэп­шъэ­шъэгъухэм шIулъэгъуныгъэу зэфыряIэм лъэшэу текIы хъулъфы­гъэмрэ бзылъфыгъэмрэ азыфагу илъыр. Ащ фэдэм сыдигъокIи нэбгыритIу къегъэущы, агухэр зэфещэх. Ау бэрэ къыхэкIы зым ишIу­лъэгъу адрэм нахьи нахь лъэшэу е яшIулъэгъу зэфэдэми, зыгорэ азыфагу къыдахьэу, пэрыохъу къафэ­хъоу. Джащ фэдэ шIулъэгъум фэгъэхьыгъэ орэдхэр лъэпкъ тарихъым къыхэнагъэх, — къыIуагъ Нэхэе Саидэ.
Джащ фэдэу зитарихъ къаIотагъэхэм ащыщ ижъырэ орэдэу «Мэзгуащ» зыфиIорэр. АщкIэ къэбар игъэкIотыгъэхэм ащигъэгъозагъэх шыкIэпщынаоу, къамылапщэу, адыгэ орэдыжъмэ яIотакIоу, филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу, гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ респуб­ликэ институтым ишIэныгъэлэжь ныбжьыкIэу Нэгэрэкъо Казбек.
— Мы орэдым пылъ къэбарыр адыгэхэмкIэ апэрэу архивариус сэнэхьатыр Москва щызэзыгъэгъотыгъэу, къэбарыбэ зышIэщтыгъэу Хьакурынэхьаблэ щыщ Кобл Байзэт гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» («Адыгэ макъэм») къыхиутыгъагъ.
Бэгъымэ я МыкIуакIо зэтырах, о-уиу!
Къатырахыжьыгъэр Мэзыгуащи, о.
МыкIуакIо идэбжъыкъуитIури дышъэ къутас, о-уиу!
Хъаныкъом итарантасыр пхъэджэшъуищ, о.
Мы пычыгъор къызыхэтхыгъэ ижъырэ орэдым ыцIэ цIыфмэ бэу зэтыраIукIы: «Мэзгуащэ иорэд», «Хьакурынэмэ яорэд» е «Жэмадыкъомэ яорэд» аIоу зэхэохы. Арэущтэу зэхэзгъэкIуакIэхэрэр орэдым хъишъэу пылъыр зымышIэхэрэр ары…
«Жэмадыкъохэр зэшищ хъухэу Хьакурынэхьаблэ щыпсэущтыгъэх: Борэкъу, Пщыкъуй, Шъалихь. КъызэраIотэжьыщтыгъэмкIэ, ахэр бжъэдыгьу къуаджэу Едэпсыкъуае щыщыгъэх. Пщы-оркъ заор зыщыIэгъэ лъэхъаным ахэр Бжъэ­дыгъу къикIыжьынхэшъ, абдзахэмэ ахэтIысхьанхэ фаеу хъугъагъэ. ЛъэпцIэрышэхэм ащыщыгъэхэу къа­Iожьы», — къыIотагъ Нэгэрэкъо Казбек.
Тарихъым имызакъоу, орэдри зэхахьэм къыщаIуагъ. «Адыиф», «ХьапакIэм иорэд» зыфиIорэ орэдхэми якъэбар хьакIэщым къыщаIотагъ. ШIэныгъэлэжьхэм, Лъэпкъ театрэм иартистхэм, орэдыIохэм ахэм яхъишъэ агу къагъэкIыжьыгъ.
«Адыгэ орэдым итарихъ» зышъхьэ проектым изы Iахьэу «Орэдым ихьакIэщ» зыфиIорэр 2019-рэ илъэсым къыщегъэ­жьагъэу гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым щызэхащэ. Ащ ишIуагъэкIэ лъэхъэнэ зэфэшъхьафхэм аусыгъэ орэдхэм ятарихъ икIэрыкIэу щыIэныгъэм къыхахьажьы.
Лъэпшъыкъо Фатим.