Адыгэ бзылъфыгъэ шъуашэр

Адыгэ бзылъфыгъэ щыгъыныр: шъохътан, джэнэ кIакор, джанэр, кIэкIыр, саер.
ШъохътаныпхъэкIэ анахь екIоу алъы­тэщтыгъэр шъо шъабэу сэхътаныр ары. Адыгэ шъохътаныр итеплъэкIи, зыхэшIыкIыгъэмкIи, ыгъэцэкIэрэ пшъэрылъхэмкIи, зэращыгърэ шIыкIэмкIи Европэм щызэрахьэщтыгъэ корсетым текIыщтыгъ. Гощэ пшъашъэхэм, оркъ лIэкъо-лъэш пшъашъэхэм сэхътан плъыжьым, шъхьафит лIакъохэм — сэхътан куплъым шъохътаныр афыхашIыкIыщтыгъ.
Джэнэ кIакор чIэгъчIэлъыщтыгъ, дэнэфым, чэсэим хашIыкIыщтыгъ, пшъэихыгъэу, Iэгъопэнчъэу, лъэгуанджэм тIэкIу къытеоу щытыгъ.
Джанэр данэм, алтэсым, ластычым, басымэм ахэшIыкIыгъэн ылъэкIыщтыгъэ, ау нахь екIущтыгъэр хьалъэгу зыхэлъ данэмрэ алтэсымрэ. Джанэр зэшъозэщэу, сэекIэ зэкъоум къычIэщыщтыгъэти, ышъо­кIэ саем диштэу, ау къыхэщэу щытын фэягъ. Джэнэ Iэгъуапэр кIыхьэу, тIэкIуи зиутэу хъущтыгъ.
КIэкIыр джэнэ кIыIум телъыгъ. Iэгъо­пэ кIыхьэу Iэлджанэм къещэкIыгъэу, Iэшъхьэпэ зэгохыгъэу, чыIунэ-чыIушъхьэ­кIэ гъэупкIэпкIагъэу щытыгъ. КIэкIыр пчанэм итэу, пкъым къешIэкIыгъэу, ыкIэ блэ зэхэгъэчъыгъэу, зиутэу, пшъэпIэ зандэу, тыжьын чыIукIэ гъэупкIэпкIэ­гъагъ. Ау я 19 — 20-рэ лIэшIэгъухэм кIэкIыр сэе чIэгъым чIамылъхьажьэу, щыгъын кIыIу телъэу агъэфедэ мэхъу.
Саем пшъапIэ темытэу, сэябгъэр пчанэм нэс щэнэбзэу ихыгъэу, тыжьын чыIум сэе IупIэр готэу чыIунэ-чыIушъхьэкIэ бгым щыгъэупкIэпкIагъэу щытыгъ. Сэе гъуапэр кIакоу, Iэнтэгъум къэмысэу, ащ Iэшъхьэбэлагъэр (Iэцогъур-бжъэд.) пыдэгъагъ. СэякIэр блэ зэхэчъыгъэу, кIэ зэхаоу щытыгъ. Сэе пшъэбым, сэе Iупэм, кIэ зэкъоум, сэякIэм, Iэгъуапэмрэ Iэшъхьэ­бэлагъэмрэ дышъэ уагъэ аIудэгъагъ, Iэшъхьэбэлагъэмрэ сэекIэ къуапэхэмрэ дышъэ идэгъэ шъэбэ тхыпхъэхэр ателъыгъэх.
Тыжьын чыIум диштэу саем тыжьын бгырыпх телъыгъ, тыжьын тэмэтелъхэмкIэ тэмашъхьэр гъэдэхэгъагъ. Бгырыпхыр лIэужыгъо заулэу зэтефыгъагъ: бгырыпх екIокI, бгырыпх бгъундж, бгырыпхышъхь.
Саем тыжьын тхылъылъэ игъусагъ бгырыпхыпIэм къышIокIырэ блэрыпсым пышIагъэу. Тхылъылъэр плIэмыеуи, щэнэбзэуи, сырбым фэдэуи хъущтыгъэ. Ащ нэтемыгъэфэ пкъыгъохэр, мэ IэшIу зыпихырэ уцхэр, ислъам диным илъэ­хъан пшъашъэм нурэ къезытырэ е нэ тезымыгъэфэрэ дыухьэхэр далъхьэщтыгъэх.

Адыгэ пшъашъэм ипаIу

ПэIо лIэужыгъо пстэуми дышъэ паIокIэ яджэщтыгъэх. Ахэр ятеплъэкIи, яшIыкIэкIи зэтефыгъагъэх. Тэ къыднэсыжьыгъэр дышъэ пэIо зэмылIэужыгъоу 8 мэхъу. Ахэм ащыщхэр: дышъэ паIу, тэтэр паIу, пэIо къуанч, пэIо тандж, тыжьын паIу.
Сыд фэдэ пэIо лIэужи хъагъэ е кулым­дэнэ псыпс къехъухыгъэн ылъэкIыщтыгъ.

Адыгэ бзылъфыгъэ лъэкъопылъхьэхэр

Адыгэ бзылъфыгъэ лъэкъопылъхьэхэр зэтефыгъагъэх:
сэхътан цокъэ хъураер, папыщыр, пхъэцуакъэр, щырыкъур, щырыкъу лъэдэкъэ лъагэр, цокъэзэкIадэр, Iашъо­цуакъэр.

Адыгэ хъулъфыгъэ шъуашэр

Адыгэ хъулъфыгъэ шъуашэр цIыфэу уанэр зиунапIэм тегъэпсыхьагъэщтыгъ. Джэнэ чIэгъчIэлъым ыкIыIу джэнэ пшъэ­пIэ зандэр чыIунэ-чыIушъхьэкIэ гъэупкIэпкIагъэу телъ. Ащ цыер акIыIу.
Цыер — хъулъфыгъэ щыгъын кIыIутелъ. ПшъапIэ темылъэу ыбгъэ бгырыпхыпIэм нэсэу ихыгъ, чыIунэ-чыIушъхьэкIэ пчанэм иуцоу гъэупкIэпкIагъэ. ЫкIэ зиутэу блэ зэхэгъэчъыгъ, цыякIэр ыбгъуитIукIэ зэ­къоу, цые гъуапэр тэмэпкъышъхьэм декIоу, занкIэу, Iэр къэпIэтмэ цыер къы­кIэлъымыкIоу, къыдимыIэтэу, шыур зэкIимышIэу, гупсэфэу Iэбэн ылъэкIынэу щытыгъ. Шыур уанэм зитIысхьэкIэ, цыякIэр копкъышъхьэм къырищэкIынышъ, шышъом нэмысынэу, зызэкIиупкIэным тегъэпсыхьэгъагъ. Цыябгъэм ычIэгъкIэ джыбэжъые тырадэщтыгъэ сыхьатыр илъынэу. Цыябгъэм бгъуитIурыкIоу хьазырылъэ бгъурыбгъу тырадэщтыгъ. «Хьазыриир — пыим пай, ябгъуанэрэр — шыум пай», — аIощтыгъэ адыгэхэм. Ащ къикIырэр, хьазыриим щэгыны пцэшIуащэр къыгъэоным фырикъунэу илъыгъ, ябгъуанэрэм гъомылэ — лы лэпс пIэстэ хьаджыгъэ илъыгъ. ШтаукI шхончыр амыгъэфедэжьы зэхъум, хьазырхэр гъэ­дэхалъэхэу цыябгъэм къытенагъэх.
Хъулъфыгъэ гъончэджыр шъхьапс шъагъэкIэ агъэпытэщтыгъ. Гъончэджыр шым уешэсынымкIэ гупсэфэу щытыгъ. Адыгэ шъуашэмкIэ бгырыпхыр цыем щыщ. Хъулъфыгъэ бгырыпхыр цые кIыIум телъыгъ. Шыур онэгум зэрисэу алъыIэсынэу зэкIэ ищыкIэгъэщтыр бгырыпхым егъэкIугъагъ.
Адыгэ шыум анахь ныбджэгъу дэгъоу иIагъэр кIакIор ары. ИщыкIагъэмэ — кIакIор шыум ичэл, ищыкIагъэмэ — ипIэшъхьагъ, ощхым, осым, жьыбгъэм яухъу­макIу.
КIакIор шыу щыгъын. Ау упкIэм хэшIыкIыгъэу мэлэхъо хъулъфыгъэ кIыIутелъи адыгэхэм яIагъ. Ар щыбэр ары. Щыбэр лъэс щыгъыныщтыгъ.

Адыгэ хъулъфыгъэ паIор

Хъулъфыгъэ паIор лIэкъо зэхэф тамыгъэу щытыгъ. Хъулъфыгъэм ипаIокIэ къызхэкIыгъэ лIакъом итетыгъо зынэсырэр къапшIэщтыгъ. Ахэр: пщы паIор, оркъ паIор, фэкъолI паIор, пщылI пэIо пырацэр. Хъулъфыгъэхэу мэкъумэщым е былымхъуным пылъхэм упкIэ паIор ягъэмэфэ щыгъыныгъ. Шъхьэшъо паIор хъулъфыгъэ хэкIотагъэхэм щагум дэсхэ хъумэ ащыгъыщтыгъ. Фэс паIор ефэнд-молэхэм ащыгъыщтыгъ. Шъхьэрыхъоныр адыгэ паIом ыкIыIу телъэу, ыкъуапэхэмкIэ шыум ощх къыдэмыщхэнэу, жьыр къыдэмыфэфэнэу пшъэм къыращэкIыщтыгъ.
Хъулъфыгъэ лъэкъопылъхьэхэр
Адыгэ лъэпкъ лъэкъопылъхьэхэр пкъы­гъуищэу зэхэт: маистэр, лъаер, цокъэ хъураер.
ШIэныгъэлэжьэу Унэрэкъо Мирэ итхылъэу «Адыгэ хабз»
зыфиIорэм къыдэхыгъ.