«Адыгеир, шIу усэлъэгъу!» зыфиIорэ кинофестивалыр мы илъэсым ятфэнэрэу тиреспубликэ щызэхащагъ. Ащ IофшIэгъэ 200-м ехъу къырахьылIагъ, ахэм ащыщэу 15-р IэкIыб хэгъэгухэм ащытырахыгъ.

Шъолъырым хэхъоныгъэ ышIынымкIэ мы фестивалым мэхьанэшхо иI. Ащ дакIоу режиссермэ ясэнаущыгъэ къызэрэхагъэщыщтым, ыпэкIэ нахь рагъэ­хъун зэралъэкIыщт амалхэр къызэрагъо­тыщтхэм, ныбжьыкIэхэм IэпыIэгъу зэрафэхъущтхэм афэIорышIэ.
Зэнэкъокъум мы уахътэм ижъотыпI, хэлажьэхэрэм лъэныкъуищкIэ заушэты: анимационнэ, документальнэ ыкIи джэгукIэ шIыкIэм тет кинор.
Гъэзетэу «Адыгэ макъэм» иIофышIэу Лъэпшъыкъо Фатимэ мы Iофтхьабзэм хэлажьэ. Журналистым ятэжъ фэгъэхьыгъэ документальнэ фильмэу «Тутовник на Фарсе» зыфиIорэр ыгъэхьазырыгъ.
— Фатима, фильмым уриавтор. Ащ ыцIэр «Тутовник на Фарсе». АдыгабзэкIэ зэудзэкIыжьымэ сыд фэдэу укъеджэщта?
— Мы Iофым бэрэ сегупшысагъ. Шъыпкъэ, зы бзэмкIэ тхыгъэр зэбдзэ­кIыжьымэ ащ имэхьанэ шъыпкъэ къи­кIыжьыным тебгъэфэныр псынкIэп. Фильмыхэм ацIэхэр бзитIукIэ къаугупшысхэ хъумэ шэпхъэ гъэнэфагъэхэр агъэфедэх. Сэ нахь тэрэзэу сэлъытэ сифильмэ ыцIэ мыщ фэдэу къапIомэ — «Фарзэ инэпкъ тет мэркIо чъыгыр».

— Уятэжъ ищыIэныгъэ гъогу икIэрыкIэу ухэплъэжьи, ар фильмым къыщыбгъэлъэгъуагъ. Ар сыд фэдагъа?
— Документальнэ фильмыр сятэжъэу Жарэкъо Тытыу Хьазэщ ыкъом фэгъэ­хьыгъ. 1937-рэ илъэсым ар репрессием хэфэгъагъ. Тытыу динлэжьыгъ, мэщыт ышIыгъагъ. ЧIыгухэр ылэжьыщтыгъ, къэбэртэе шы лъэпкъышIухэр ыкIи былымхэр ыхъущтыгъэх.
Истамбыл лэжьыгъэр ыщэти шэкIхэмкIэ, сабынхэмкIэ, унэгъо псэуалъэхэмкIэ къыхъожьыщтыгъэх, ахэр ежь итучан щищэжьыщтыгъэх.
— А лъэхъаным епхыгъэу сыда анахьэу унаIэ зытеудзагъэр?
— Гукъао нахь мышIэми, къуаджэу Пщычэу щыпсэурэ нэбгырищым якъэбар лъапсэ ашIи, Тытыу «кулакэу» алъыти дащыгъагъ. ЧIыгоу ылэжьырэр, шы Iэхъогъоу, былымэу иIагъэхэр колхозым ратыгъагъэх.
Ишъхьэгъусэу Айщэт бын унэгъошхом къыхэнэгъагъ. Гъунэгъухэр начIэкIэ къаплъэщтыгъэх, зи къадэгущыIэщты­гъэп. Тытыу зыдащым ыуж мэфэ заулэ тешIагъэу НКВД-м иунашъокIэ аукIы­гъагъ.
— Фильмым репрессием иупчIэхэм куоу уанигъэсыгъа?
— Репрессием илъэхъан цIыфхэм къинэу алъэгъугъэр ыкIи лажьэ зимыIэхэр хьазаб зэрэхафэщтыгъэхэр фильмым къыщисIотыкIыгъ. Сятэу Жарэкъо Мосэ ежь ятэ икъэбарэу къыс­фиIотагъэр згъэфедагъ.

Кинофестивалым апэрэу сыхэлажьэ. Арышъ, унагъом ипцIымэмэ макъэ, сабыйхэр гуIэм хэтхэу лъыбанэхэзэ хъулъфыгъэр зэрэдащыгъэр фильмым еплъыхэрэм агукIэ зэхашIэн фае. Сыгурэ сыпсэрэ зыхэслъхьэгъэ IофшIагъэр лIакъом итарихъ къыхэнэщт.
— А лъэхъаным зыфэбгъэзэнэу сыда къызхэкIыгъэр?
— Жарэкъохэм гъогоу къакIугъэр, ящыIэкIагъэр сшIогъэшIэгъонэу сянэжъи сяти сяупчIыщтыгъ. СицIыкIугъом сянэжъэу Айщэт сипIугъ. Ау сятэжъ зэрэсимыIэм иупчIэ джэуап кIэкIэу «псэужьэп» зэхэсхыщтыгъ.
Илъэс 16 сыныбжьэу сятэ Фарзэ сыдэкIуагъэу, «Тытыу имэркIо чъыг тыкIэрыхьан» ыIуи зилъэпсэшхо чIышъхьа­шъом телъ мэркIо чъыгым текIолIагъ. Джащ дэжьым сятэ апэрэу сятэжъэу Жарэкъо Тытыу икъэбар кIэкI къысфиIотэгъагъ.
— Фильмым ыцIэ мэркIо чъыгым епхыгъа?
— Ары, Пщычэу речъэкIырэ Фарзэ инэпкъ сятэжъэу Тытыу а чъыгыр щигъэтIысхьэгъагъ. Псыхъо нэпкъым дэжь ащ чIыгухэр иIагъэх. Гъэтхапэу, лэжьыгъэхэр къэкIыгъахэу, псыр къыдэкIи шъофым къыкIэлъэдэгъагъ. Псым къы­хьырэ чъыг цIыкIур къыхипхъоти, ыгъэтIысхьэгъагъ. «ТичIыгу игъунапкъэхэр къырытшIэжьыщт», — ащ ыIогъагъ.
Чъыгыр маркIоу къычIэкIыгъ, ар илъэ­си 100-м ехъугъэми, маркIохэр джыри къыпэкIэх, ыбгъукIи чъыг цIыкIухэр къычIэкIагъэх.
Чъыгым ылъапсэ Жарэкъо лъэпкъыр ренэу сыгу къегъэкIы, икъутамэхэм ицIыфхэр фэсэгъадэх, тхьэпэ цIыкIоу пытхэр лIакъом исабыйхэу сэлъытэ. Лъапсэ зимыIэ лъэпкъым неущрэ мафэ иIэщтэп.
Непэ сшъхьэ упчIабэ къетаджэ, ау анахьэу згъэшIагъорэр сыда сятэжъ мыхъунэу ышIэгъагъэр? Мэщытым нэмаз щишIыщтыгъ, Тхьэм шIошъхъуныгъэ фыриIагъ. Лэжьыгъэр ыщэти, шэкIрэ тыжьынрэ икъуаджэ къыщэжьыщтыгъ. Былым Iэхъогъоу иIэр цIыфхэм афэхъущ­тыгъ. Сянэжъ ыгу къызэрэкIыжьыщтыгъэмкIэ, нэбгырэ 200-мэ лэжьапкIэ аритыщтыгъ.
Мэщытэу ышIыгъэр загъэстым, Къу­р­Iан закъоу чIэлъыгъэр псаоу къыхахыжьыгъагъ. Нэужым ар ыгъашIоу сянэжъ ыIыгъыгъ.
Непэ а КъурIаныр згъэлъапIэу сиунэ щысIыгъ. Нэбгырэ пэпчъ илIакъо ылъапсэ ышIэн зэрэфаер згъэунэфыгъ.
— Хэта кином хэшIыкI фызиIэу зызфэбгъэзагъэр?
— Сэ илъэс 30-рэ кIэлэегъаджэу сылэжьагъ, аужырэ илъэситIум гъэзетэу «Адыгэ макъэм» Iоф щысэшIэ.
Сытхэным сыфэгъэзагъэ зэхъум, сятэжъ фэгъэхьыгъэ фильмым исценарий зэхэзгъэуцонэу сыгу къэкIыгъ. АщкIэ IэпыIэгъу къысфэхъугъ АР-м ыкIи КъБР-м культурэмкIэ язаслуженнэ IофышIэу, режиссерэу, УФ-м икинематографистхэм я Союз иотделениеу Адыгеим щыIэм ипащэу, кинокомпаниеу «Черкесия фильм» игенеральнэ пащэу Нэгъэплъэ Аскэрбый. Ащ сыфэраз. Фильмым итехын Iофыгъоу пылъхэр ащ къысфиIотагъэх.
— Пщычэу щытепхы зэхъум къо­джэдэсхэм ашIагъа?
— Къуаджэм дэсхэм лъэшэу агъэшIэгъуагъ, IэпыIэгъу сищыкIагъэмэ бэхэр къыкIэупчIагъэх. Ахэм ахэтыгъэх Жарэкъо Тытыу икъэбар къызфаIотагъэ­хэр. Ащ гушхоныгъэ къысхилъхьагъ, сятэжъ сызэрэрыгушхорэм къыхэхъуагъ.
Фатимэ Лъэпкъ хъарзынэщым зыфигъэзэнэу хъугъэ. Ащ ипащэу БрантI Азэмат мыщ чIэлъ документхэм журналистыр ахигъэплъагъ.
Ащ нэмыкIэу филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу, гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу Т. КIэращэм ыцIэ зыхьырэм бзэшIэныгъэмкIэ иотдел инаучнэ IофышIэ шъхьаIэу Бырсыр Батырбый, тарихъымкIэ отделым шIэныгъэмкIэ иIофышIэ шъхьаIэу, тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу, АКъУ-м идоцентэу ЕмтIылъ Разыет, Адыгеим иветеранхэм я Совет итхьаматэ игуадзэу Иван Бормотовым Лъэпшъыкъо Фатимэ гущыIэгъу афэ­хъугъ.
— Мыхэм анэмыкIэу хэта джыри Iоф зыдэпшIагъэр?
— Фильмым хэлэжьагъэхэм зэкIэм сафэраз. УФ-м изаслуженнэ, Адыгеим инароднэ артисткэу, Лъэпкъ театрэм иактрисэу Уджыхъу Мариет сянэжъ ироль дэхэ дэдэу къышIыгъ.
СикIалэу Лъэпшъыкъо Ислъам сятэ­жъэу Тытыу, сятэшым ипхъорэлъф цIыкIоу Хьаудэкъо Рустам сятэу Жарэкъо Мосэ ярольхэр къашIыгъэх.
Тытыу ипхъорэлъфхэу Жарэкъо Шумаф, Мыхьамэт ыкIи Анурбый роль цIыкIухэмкIэ къыхэлэжьагъэх. Хьаты­гъу­жъыкъое еджапIэм чIэс Иуаныкъо Муртаз, ЯхъулIэ Азидэ, Гъыщ Миланэ Тытыу икIалэхэм ярольхэр яттыгъагъэх ыкIи ахэм япшъэрылъ дэгъоу агъэ­цэкIагъ.
Монтажым фэгъэзэгъагъ Къэралыгъо телерадиокомпаниеу «Адыгеим» иIофышIэу Цыргъой Марьянэ. Текстым къеджагъэх АР-м изаслуженнэ журналистэу Беданэкъо Замирэрэ Тытыу ипхъорэлъфэу Бгъошэ Рустамрэ. Тиоператорэу, Адыгеим исурэтышIхэм я Союз хэтэу Виктор Лутай ыцIэ къесIомэ сшIоигъу.
— УикIалэу Ислъам ятэжъэу Тытыу ироль къышIыгъ.
— Ислъам ащ фэдэу Тытыу ироль къыдэхъуным сыщыгугъыгъэп, ау ар ыгукIи ыпсэкIи зыхишIагъ. Мэщытыми щытетхыгъэри дэгъоу къышIыгъ. Шым зэрэтесыщтым лъэшэу сигъэгумэкIыгъ, ау шымрэ ежьыррэ дэгъоу зэгурыIуагъэх.
Тытыу икIэлэ нахьыкIэ, Фатимэ ятэу Мосэ, 1989-рэ илъэсым ятэ иIоф епхыгъэгъэ тхъылъхэр къегъотых. Хьыкумым Iофыр зэхефы ыкIи Жарэкъо Тытыу ыцIэ къагъэшъыпкъэжьы.
Журналистэу Лъэпшъыкъо Фатимэ къызхэкIыгъэ лIакъом щыIэныгъэ гъогоу къыкIугъэм икIэрыкIэу хэплъэжьыгъ. Ащ ыугъоижьыгъэ къэбархэр, сурэтхэр, тхыгъэхэр цIыфхэм ашIогъэшIэгъо­ныщтых, къашъхьэпэщтых.

Гъомлэшк Байзэт.