«ЛIыхъужъэу къэхъухэрэп, лIыхъужъ мэхъух» — къыщеIо гущыIэжъым. Адыгэм илIыгъэ зэман зэблэкIыгъохэм къэралыгъо зэфэшъхьафхэм ятарихъ къыхэнагъ. Адыгэмрэ лIыгъэмрэ зэгопчынхэ зэрэмылъэкIыщтыр блэкIыгъэ лIэшIэгъухэм ятарихълэжь цIэрыIохэм къатхыжьыщтыгъ. Заоу къэхъурэ пэпчъ адыгэ лIыгъэм иушэтыпIэу щытыгъ. Хэгъэгу зэошхэри ахэм зэу ащыщ хъугъэ.
УФ-м и Президентэу Владимир Путиным и УказкIэ Хэгъэгу зэошхом ТекIоныгъэр къызщыдахыгъэр мыгъэ илъэс 80 зэрэхъугъэм ифэшъуашэу ыкIи тикъэралыгъо непэ къэзыухъумэрэ дзэкIолIхэм ялIыгъэ аIэтэу 2025-рэ илъэсыр Хэгъэгум иухъумакIо и Илъэсэу ыгъэнэфагъ. Зэошхом хэкIодагъэхэм, иветеранхэм шхьэкIафэ афэтэшIы. Адыгэ Республикэм, Къэбэртэе-Бэлъкъарым, Къэрэщэе-Черкесым яадыгэ ЛIыхъужъхэу Хэгъэгу зэошхом итарихъ зыцIэ къыхэнагъэхэм адыгэм и Мафэ тефэу къыдэкIыгъэ зэхэт номерым къыщыхэтэутых. Сыд фэдэрэ лъэхъани лIэужхэм ящысэтехыпIэхэу ахэр щытыщтых, зэрахьэгъэ лIыгъэр щыIэныгъэм ыуас.

Андырхъое Хъусен
Андырхъое Хъусен Борэжъ ыкъор Шэуджэн районым ит къуаджэу Хьакурынэхьаблэ гъэтхапэм и 2-м, 1920-рэ илъэсым къыщыхъугъ. УблэпIэ еджапIэм щеджэзэ усэныр ригъэжьэгъагъ. Хьаткъо Ахьмэд гущыIапэ фишIи, къоджэ еджапIэм щеджэрэ Хъусен иусэ заулэ — «Ащымыгъупшэжьын», «Пачъыхьэм изэман сищыIэкIагъэр», «Щэхъурадж» зыфиIохэрэр хэку гъэзетэу «Колхоз быракъым» гъэтхапэм и 30-м, 1935-рэ илъэсым къыщыхиутыгъэх. Мы илъэсым Андырхъое Хъусен Адыгэ кIэлэегъэджэ техникумым чIэхьагъ ыкIи Темыр Кавказым итхэкIо ныбжьыкIэхэм язэIукIэу къалэу Ростов-на-Дону щыкIуа­гъэм хэлэжьагъ. Адыгэ педтехникумым щеджэфэ ащ литературнэ кружокэу щызэхащагъэм чанэу хэлажьэщтыгъ ыкIи ыужыIоу ащ пащэ фашIыгъагъ. Джащ фэдэу усэкIо кIэлакIэу Андырхъуаер адыгэ тхакIохэм ыкIи ашугхэм яапэрэ зэфэсэу щыIагъэм иIофшIэни чанэу хэлэжьагъ, къыщыгущыIагъ.
КIэлэегъэджэ техникумыр къызеухым, Андырхъуаер литературнэ IофышIэу хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» щылэжьагъ. Мы уахътэм ащ хэкум ихъу­гъэ-шIагъэхэр къизыIотыкIырэ тхыгъабэ къыIэкIэкIы, ащ дакIоу, илитературнэ-творческэ IофшIэни зэпигъэурэп. Иусэхэр зэхэугъоягъэхэу къыдигъэкIынэу тхылъ ыгъэхьазырыгъагъ, ау игъо ифагъэп.
1940-рэ илъэсым Хъусен дзэм ащагъ, Сталинград дэт дзэ-политическэ училищым еджакIо агъэкIуагъ, снайпер хъугъэ. Къулыкъур ыхьызэ, итхэни лъегъэкIуатэ. Усэхэр, очеркхэр етхых, хэку гъэзетым къыщыхаутых.
Хэгъэгу зэошхом иапэрэ мафэхэм къащегъэжьагъэу Хъусен зэуапIэм ­Iухьагъ, снайпер движением кIэщакIо фэ­хъугъ. ЛIыгъэшхо зэрихьэзэ, шэкIогъум и 8-м, 1941-рэ илъэсым Украинэм ипсэупIэу Дьяково дэжь ар щыфэхыгъ.
Гъэтхапэм и 28-м, 1942-рэ илъэсым гъэзетэу «Правдэм» къытхыщтыгъ: «Никогда не сотрется память о подвиге доблестного сына советского народа политрука Хусена Андрухаева, геройски погибшего в неравном бою с немецкими захватчиками». Хэгъэгум итхакIохэмкIэ апэрэу «Советскэ Союзым и ЛIы­хъужъ» зыфиIорэ щытхъуцIэр Хъусен къыфагъэшъошагъ. ЛIыхъужъым ыцIэ агъэлъапIэ, ащыгъупшэрэп. Ар къызщыхъугъэ икъуаджэ ыкIи зыщыфэхыгъэ псэупIэу Дьяково саугъэт ащыфагъэуцугъ, икъуаджэу Хьакурынэхьаблэ музей къыщыфызэIуахыгъ. ЛIыхъужъым ыцIэ Адыгэ кIэлэегъэджэ училищэу (джы колледжэу) зыщеджагъэми, къалэм, къуаджэхэм яурамхэми ахьы. Ащ ыцIэкIэ журналист ыкIи ныбжьыкIэ шIухьафтынхэр агъэнэфагъэх. Я 3-рэ Мыекъопэ артиллерийскэ дивизионэу хэушъхьафыкIыгъэ дзэ операцием хэлажьэрэм ащ ыцIэ ехьы.
Тиадыгэ тхакIохэм ащыщыбэхэм усэкIо-дзэкIолIым усэхэр, поэмэхэр, рассказхэр, повестьхэр фатхыгъэх. Ахэм ащыщых Кэстэнэ Дмитрий ирассказэу «Батыр», МэщбэшIэ Исхьакъ ипоэмэу «Сшынахьыжъ», ЯхъулIэ Сэфэр ипоэмэу «Хъусен», Жэнэ Къырымызэ идокументальнэ повестэу «Андырхъое Хъусен», а цIэр иIэу художественнэ фильм «Мосфильмым» 1972-рэ илъэсым ыгъэуцугъ.
Хъусен иусэхэм ныбжьыкIэ пIуныгъэм­кIэ патриотическэ кIуачIэу апкъыры­лъыр къыдалъыти, Пшызэ комсомолым ишIухьафтынэу Н. Островскэм ыцIэкIэ агъэнэфагъэр Андырхъое Хъусен 1970-рэ илъэсым (зыщэмыIэжь уж) къыфагъэшъошагъ.
Хъусен ежь щэIэфэ тхылъ къыдигъэ­кIынэу игъо ифагъэп, ахэр гъэзетхэм, журналхэм къащыхиутыщтыгъэхэми. Илэгъу — ныбджэгъоу, зэлъашIэрэ адыгэ усакIоу Жэнэ Къырымызэ зэо ужым а зэкIэ къыугъоижьи, «Сэ сиорэд» ыцIэу (щымыIэжь ныбджэгъум ыцIэ тетэу) 1946-рэ илъэсым апэрэу къыдигъэкIыгъ. 1972-рэ илъэсым сборникэу «Орэд къэсIощт» («Я буду петь») ыкIи 1976-рэ илъэсым адыгабзэкIэ ыкIи урысыбзэкIэ сборникэу «Сыпсаоу сышъу­лъыт» («Считайте меня живым») зыфиIорэр Мыекъуапэ къыщытырадзагъ.
Хъусен игъашIэ пчыкIэ нэфэу благъэ, ау илIыхъужъныгъэ мыкIосэрэ жъуагъоу лъэпкъыми хэгъэгуми яIэщт.

Ацумыжъ Айдэмыр
1912-рэ илъэсым Краснодар краимкIэ ПсышIопэ районым ит къуаджэу ШэхэкIэишхом къыщыхъугъ. КIэлэегъэ­джагъ, партием хэтыгъ.
1942-рэ илъэсым нэмыцхэр Темыр Кавказым къизэрэтэкъуагъэх, Пшызэ илэжьакIохэм джащыгъум добровольческэ кавалерийскэ корпусыр зэхащэгъагъ. Ежь ишIоигъоныгъэкIэ Ацумыжъри ащ хэхьагъ.
ИлIыгъэ-псэемыблэжьныгъэ къызигъэ­лъэгъуагъэр Темыр Кавказым ит къуа­джэу Новкус-Артезиан дэжь щыкIогъэ зэо хьылъэ дэдэр ары. Ар зэо къодыя­гъэп, джыхьнэм-кIодыпIэ щынэгъуагъ. Фашистхэм къуаджэр уцупIэ-пытэпIэ лъэш ашIыгъагъ, ауми, Ацумыжъыр зыхэтыгъэ я 36-рэ кавалерийскэ къэзэкъ полкым чэщым ошIэ-дэмышIэу утынышхо арихыгъ ыкIи нэмыц-техакIохэм чылэр къатырахыжьыгъ. Ау пыири ащ езэгъыгъэп, зэпэуцур нахь лъэшыжьэу къэзэрэIэтыгъ. Тыгъэгъазэм и 2-м къуаджэм иухъумакIохэм ор къадашIэхыгъ — мотопехотэ полкыр, артиллериер ыкIи танкхэр къатекIуатэщтыгъэх.
Зышъэ икIыгъэ пый бзаджэм къэзэкъ-гвардейцэхэм мэшIошхор дашIэхыгъ. Зэошхом хэтэу Айдэмыр танк хьылъитIу ыкIи гурыт танкищ ыгъэкIодыгъ. Ацумыжъыр мы заом хэкIодагъ. Ау пыим иатакэхэр зэпаутыгъэх.
СССР-м и Апшъэрэ Совет и Президиум и УнашъокIэ гъэтхапэм и 31-м, 1943-рэ илъэсым А. А. Ацумыжъым, зыхэкIодэгъэ уж, щытхъуцIэу «Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ» къыфаусыгъ.

Бжыхьакъо Къымчэрый
Къымчэрые Борэкъо ыкъор 1919-рэ илъэсым къуаджэу Лъэустэнхьаблэ къы­щыхъугъ. IофшIэныр зикIэсэ кIалэр колхозым щылэжьагъ.
1940-рэ илъэсым дзэм ащагъ, дзэ училищым щеджагъ. Заом иапэрэ мафэхэм къащегъэжьагъэу фронтым Iутыгъ ыкIи заор аухыфэ хэтыгъ.
Бжыхьакъор зипэщэ взводым сыдигъокIи пыир зэхищытIэщтыгъ, зэо лъэшэу псыхъоу Прут дэжь щыкIуагъэм къалэхэу Котовскэ, Полтавэ нэмыкIхэри шъхьафит шIыжьыгъэнхэм ахэлэжьагъ. Москва къэухъумэгъэным, фашистхэр дэмыгъэ­хьэгъэнхэм пэIутыгъэхэм ащыщ, зэо къиныгъохэр, сыд ишIыкIэми, псынкIэу зэпичынхэр фэукIочIыщтыгъ, джарэу гулъытэшхо хэлъыгъ. Ащ изэо IэпэIэсагъэ, илIыгъэ-пытагъэ анахьэу къызщылъэ­гъуагъэр заом икIэух ары. Мэзаем, 1945-рэ илъэсым старшэ лейтенантэу Бжыхьакъор селоу Вольфсдорф дэжь хьылъэу тIо къыщауIагъ, арэу щытми, зипэщэ подразделениер ыгъэIорышIагъ, полкыр зэо илъыгъом къызыхэкIыжьым, ежьыри госпиталым арагъэщагъ.
Пхъэшэгъэ-лIыблэнагъэу, псэемыблэжьныгъэу зэрихьагъэхэм апае «Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ» зыфиIорэ цIэ лъапIэр къыфаусыгъ.

Къош Алый
Алый Юсыф ыкъор Адыгэ хэкумкIэ къуаджэу Блащэпсынэ къыщыхъугъ, щапIугъ, щеджагъ. 1941-рэ илъэсым дзэм ащагъ, саперэу зигъэсагъ. Изэо апэрэ лъэбэкъу псыхъоу Миус щидзыгъ. Фронт зэфэшъхьафхэм аIутыгъ.
Гъэтхапэм, 1944-рэ илъэсым псыхъоу Днестрэ икIынхэр рагъэжьэгъагъ. Танкхэр, нэмыкI дзэ техникэ хьылъэр зэкIэ зэрыт паромэу Къошыр зэрытыр мэкIэ-макIэу кIуатэщтыгъ. Псыхъом ыгузэгу зыщынэсыщтхэм, хьылъэр фэмыщэчыжьэу кIапсэр зэпычи, чIилъэшъуагъ, паромыр псым чIихьэу ригъэ­жьагъ. ДзэкIолIхэр нэмыз-Iумызыгъэх. Фашист самолетхэр паромым къеощтыгъэх. Джащыгъум псы мылдыкъым чIихьэгъэ кIапсэр къыхихыжьынэу Къошым зыхидзагъ. Зэ псым къыдидзыежьыгъ, кIапсэри къыIэкIэхьагъэп. Жьыкъэщэгъу куу ышIи, етIани зычIигъэбыгъ, дзэкIолI-ныбджэгъухэри зэралъэ­кIэу дэIэпыIэнхэу ежьагъэх. Адыгэ кIалэм ибатырыгъэ-гушхуагъэ ихьатыркIэ паромыр зэпашIэжьи, къокIыпIэ псыхъо нэпкъым, зэрашIоигъуагъэу, екIугъэх. ИлIыгъэ епэсыгъэ уасэри къэралыгъом къыфишIыгъ – «Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ» щытхъуцIэр Къош Алый Iоныгъом и 13-м, 1944-рэ илъэсым къыфагъэшъошагъ.

Нэхэе Даут
Октябрэшхом иилъэс, 1917-м къуа­джэу Очэпщые къыщыхъугъ. 1939-рэ илъэсым Дзэ Плъыжьым ащагъ. Полк еджапIэр къыухыгъ ыкIи лъэсыдзэ училищым чIэхьагъ. Мэкъуогъум, 1941-рэ илъэсым лейтенантэу Нэхаир я 2-рэ Белорусскэ стрелковэ дивизием Белорусскэ дзэ округымкIэ ипулемет взвод икомандирэу агъэнэфагъ. Зэо гъогушхор взводым икомандирэу ригъажьи, батальоным икомандир нэсэу къыкIугъ.
Щылэ мазэм, 1945-рэ илъэсым командирэу, майорэу Нэхаим пшъэрылъы­шхо джыри къыфашIыгъ: пыим икъэухъу­мэпIэ чIыпIэ пхыричынэу, дивизиер лъыкIотэн ылъэкIынэу гъогу фыхэхыгъэ­нэу. Къин къодыягъэп, хьылъэ дэдагъ мы Iофыр. Фашистхэм мы чIыпIэр зэкIэ минэхэмкIэ апкIэгъагъ, танкхэр зэпырыкIын амылъэкIынэу чIыр зэкIэ датIыкIыгъагъ.
Пчэдыжьыр пщэгъо хьазырыгъ. Заом авиациер хэлэжьэн ылъэкIынэу щытыгъэп. Д. Нэхаим ибатальон ыпэкIэ лъы­кIотагъ. Щынэр, щтэр амышIэу апэ рагъэхъугъ, ежь майорым ышъхьэкIэ дзэкIолIхэр заом фигъэблыхэу, ротэр атакэм фищэщтыгъ. IэпэIэсэныгъэ хэлъэу батальоныр зэригъэIорышIэрэм, ышъхьэкIэ зэрэпсэемыблэжьым, илIыблэнэгъэ-лIыхъужъныгъэ апае СССР-м и Апшъэрэ Совет и Президиум и УнашъокIэ мэзаем и 27-м, 1945-рэ илъэсым Нэхэе Даутэ Ерэджыбэ ыкъом «Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ» цIэ лъапIэр къыфагъэшъошагъ.

Тхьагъушъэ Исмахьил
1921-рэ илъэсым Краснодар краим и ТIопсэ район ит къуаджэу КодэшъхьапIэ къыщыхъугъ.
Щылэ мазэм, 1942-рэ илъэсым
И. Тхьагъушъэр фронтым Iухьагъ ыкIи зэо зэфэшъхьафхэм ахэтэу нэмыц-­фашистхэр тичIыгу ифыжьыгъэнхэм ахэлэжьагъ.
1943-рэ илъэсым иIоныгъо тисоветскэ дзэкIолIхэмкIэ псынкIагъэп, ау Хэгъэгур, сыд ишIыкIэми, шъхьафит ашIыжьын зэрэфаер ашIошъ хъупагъэу зы лъэбэкъу­кIи къызэкIакIохэ зэрэмыхъущтыр зэхашIэгъагъ. Тидзэхэр зэготхэу Днепрэ къекIугъэх, ау нэмыцхэм псыхъом ­иджабгъу нэпкъ яшъыпкъэу агъэпытэ­гъагъ ыкIи тидзэхэм а пытапIэр афыIумычынэу къащыхъущтыгъ, ежьхэм джыри нахь акIуачIэ зэкIаугъоенэу уахътэ яIэщтэу гугъэщтыгъэх.
Днепрэ иджабгъу нэпкъ зэпырысыкIынэу зыкъэзгъэлъэгъогъэ анахь бланэхэм ащыщыгъ ротэм икомандирэу, лейтенантэу Тхьагъушъэ Исмахьилэ.
Iоныгъом и 25-м ичэщ, 1943-рэ илъэ­сым Тхьагъушъэр зипэщэ ротэр пыим имэшIо зэпымыу хэтэу Днепрэ иджабгъу нэпкъ зэпырысыкIыгъ. Сыд ишIыкIэми, Iуашъхьэр аштагъ. Ау фашистхэр хьашхъурэIу хъугъэхэу, къадэмыхъугъэр рагъэкъужьэу зэо зэпымычыжьым хэтыгъэх тхьамафэм ехъурэ. Мы чIыпIэ хьылъэм къызэрикIыщтхэ шIыкIэм командир Iушэу Тхьагъушъэр егупшысагъ, пыир зэкIэдзэгъэнымкIэ шIыкIи къыгъо­тыгъ. Iуашъхьэр зыIэкIаубытагъ, советскэ дзэкIолIхэм гъогу агъотыгъ.
Псыхъоу Днепрэ зэпырыкIынхэм епхыгъэ заохэм лIыгъэу, IэпэIэсэны­гъэу зэрихьагъэхэм апае СССР-м и Апшъэрэ Совет и Президиум и УнашъокIэ
И. Тхьагъушъэм «Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ» щытхъуцIэр къыфаусыгъ. Ау лейтенант пэрытым инасып къыхьыгъэп мамыр щыIакIэм къыфэкIожьыныр — 1944-рэ илъэсым лIыгъэ хэлъэу заом ар щыфэхыгъ.

ШIуцIэ Абубэчыр
Абубэчыр Батырбый ыкъор 1912-рэ илъэсым къуаджэу Пэнэхэс къыщыхъугъ.
Дзэм зэкIом, ШIуцIэр хы пехотэм ибатальон ивзвод иразведкэ идзэкIолIэу десант операциехэу Керчь, Таганрог, Мариуполь адэжь щыкIуагъэхэм ащы­хэ­лэжьагъ.
Хэгъэгу зэошхом илъэхъан ялIыхъужъныгъэ пае дзэкIолI минхэм Советскэ Союзым и ЛIыхъужъыцIэ къарапэсыгъ. Зы отряд иным хэтыгъэ дзэкIолI 67-м, зы операцие щынэгъо хьылъэм зэдыхэтыгъэхэм а цIэр зэфэдэу зэкIэми къадызэратыгъ. ЕтIани зэкIэ зыфэхыгъэ ужым. А отрядым хэтыгъ адыгэ лъэпкъым ыкъо кIасэу ШIуцIэ Абубэчыр Батырбый ыкъори.
Мы зэо хьылъэм илIыгъэ-пхъэшагъэ­кIэ, иблэнагъэкIэ ШIуцIэ Абубэчыр къы­хэщыгъ. Пулеметчикэу ахэзыгъэм ычIыпIэ иуцуи, пыим ор дишIэхыгъ. УIэгъитIу зэрэтелъэу, зэкIэмэ афэдэу, пыеу къатекIуатэрэм еощтыгъ. Ау дзэкIолIхэр нахь макIэ хъущтыгъэх. Аужырэ чэщым Абубэчыр контузие хьылъэ иIэ хъугъэ, иакъыл щыуагъ… Нэфшъагъом къэнэхъэжьыгъэ къодый, пыир етIупщыгъэу къэкIуатэщтыгъ. ЗэкIэ кIуачIэу иIэжьыр ыугъойи, къэтэджыгъ ыкIи дэпкъым еуцуалIи автоматымкIэ машIор аритIупщыгъ. ШIуцIэ Абубэчыр «Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ» щытхъуцIэ къыфагъэшъошагъ.
Мамырыкъо Нуриет,
МэшIодз Саид.

Иуан Хьэсэн
Иуан Хьэсэн яхэтащ Ленинград зыхъу­махэм, Прибалтикэр хуит къэзыщIыжахэм. Ар Европэм и щIыпIэ куэдми щызэуащ. Зэрихьа лIыгъэм папщIэ дамыгъэ лъапIэхэри къратауэ Германием нэсащ.
1945 гъэ, гъатхэпэ мазэ. Ди дзэхэр Берлин гъунэгъу хуэхъуат. Ауэ иджыри бийм и къару илът. Жэщ гуэрым Иуаным и ротэр щэхуу Одер и адрыщI ныджэм зэпрокI. Япэ ищахэм псы Iуфэм зыщагъэбыдэ.
Командирыр япэ иту ди зауэлIхэм ебгъэрыкIуэн щIадзэ. Бийм зыхуэIыгъа­къым — икIуэтащ. А пщэдджыжьым Хьэсэн и ротэм фашисту щэм нэс зэтриукIащ.
ШэджагъуэхуэкIуэу ротэр нэмыцэ къуажэ гуэрым дыхьащ. ЗауэлIхэр езэшат, зэхэуфIеяхэт. Ауэ ахэр хунэса­къым загъэпсэхунуи загъэкъэбзэнуи…
Ротэр, пщэдджыжьым щызэуа щIыпIэмкIэ йокIуэтыжри, бийм потIыс. Хъуреягъыр иращэкIыу езырызекIуэ машинэхэр къоблагъэ. Иуаным унафэ ещI: «Къэсыпа нэужькIэщ абыхэм дащеуэнур. Абдежым ахэр идубыдэнщ».
Мис, япэ итыр езым хуэзанщIэ къохъу. Гъунэгъу дыдэу зыбгъэдегъэхьэри, Хьэ­сэн абы гранатэр иреутIыпщ. Машинэр къыщхьэщыхьэ щыхъум, Иуаным абы иреутIыпщ етIуанэ гранатэр. Езыми псынщIэу щIытIым зыдедзэж. Щыблэу къэIуащ уэ макъыр, щIыр игъэзджы­зджу…
Зы зэман къызэплъэкIмэ, командирым елъагъу и гъусэ зауэлIхэр зыдэс щIытIхэм я щIыбагъ къыдыхьауэ машинэшхуитIым япэ взводыр Iисраф къызэращIыр. Абыхэм ягъэщтащи, сэлэтхэр къыщолъэт, къыщылъэтхэр нэмыцэхэм пулеметкIэ щIагъэлъэлъ.
— Фи гупэр, фи гупэр яхуэвгъазэ, — мэгуо Хьэсэн икIи а лъэныкъуэмкIэ зреч.
«Феуэ нэлатыр зытехуэнхэм», — мэятэ ар, и зауэлIхэм закъригъэщIэжу. Иуаным и гранатэр едзри, машинэхэм ящыщ зыр къегъауэ. ЕтIуанэми гранатэр иреутIыпщ. НэгъуэщI ар зыми хунэсыжакъым. Гъунэгъуу къыщыуа шэм и лъэр щIеуд.
1945 гъэм мэлыжьыхьым и 10-м Иуан Хьэсэн къыфIащащ Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэ лъапIэр.
1972 гъэм Иуан Хьэсэн ТIалиб и къуэр дунейм ехыжащ. Езыр къытхэмытыжми, лъэужьыфI къэзыгъэна адыгэлI нэсыр и лъэпкъэгъухэм тщыгъупщэ­ркъым. Зыщалъхуа Старэ Шэрэдж ­къуа­жэм щагъэуващ абы и фэеплъ. А къуа­жэм и зы уэрамми и курыт ­еджапIэми Иуаным и цIэр зэрахьэ.

Къанкъуэщ Ахьмэдхъан
Зауэм зэрыIухьэрэ куэдыщи дэмыкIауэ, Ахьмэдхъан и гъусэ зауэлIхэм хэкум къатхащ:
«Фронт псом Къанкъуэщыр къыщацIыху. Дзэ Iэтащхьэхэр абы къыхуэупсащ Бэракъ Плъыжь орденымкIэ».
ПлIыщIрэ етIуанэ гвардие авиаполкым и унафэщI Грабарец Иван етх: «Командир къэмылэнджэжщ, кхъухьлъа­тэзехуэ Iэзэщ. Нэмыцэ къашыргъэхэм екIурабгъу къахуегъуэтыф. Уэгум ще­кIуэкI зауэм и Iэмалхэр ещIэ, лIыгъи зэфIэкIи къыщегъэлъагъуэ. И закъуэ кхъухьлъати 8, гъусэ иIэу щы къриудыхащ, нэгъуэщIитхуи зэхикъутащ».
Куэд дэмыкIыу Къанкъуэщ Ахьмэ­дхъан ТIалэ и къуэр Совет Союзым и ЛIы­хъужь ящI. А унафэр дунейм къытохьэ 1943 гъэм фокIадэм и 2-м.
Зы илъэс закъуэщ Къанкъуэщ Ахьмэдхъан зауэм зэрыхэтар. А зэман кIэщIым абы нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэм хэщIыныгъэшхуэ ирет. 1943 гъэм Къан­къуэщым и кхъухьлъатэр Керчь деж къыщраудыхащ. Ауэ абы и щIыхьым, и пщIэм бийм зыри хуещIакъым.

Къардэн Къэбард
Къардэн Къэбард Лэкъумэн и къуэм и гъащIэр ещхьт вагъуэижым — махуэ 257-рэщ ар Хэку зауэшхуэм зэрыхэтар. Дэфтэрхэм яхъумащ абы сыхьэтихым къриубыдэу и танкымкIэ нэмыцэ фашисту 50-м щIигъу зэриукIар, топу 5 зэрикъутар, къуэнтхъыу танки 7, топ 13, автомашинэ 78-рэ дыдейхэм къаIэрыхьэным ар зэрыхэлIыфIыхьар…
Совет Союзым и ЛIыхъужь Къардэн Къэбард теухуауэ щыIэ тхылъхэр мащIэщ. Ауэ абыхэм Аушыджэр щыщ адыгэлIыр къахощ Хэкум и бын пэжу, шынэ зымыщIэ танкисту, ныбжьэгъуфIу, цIыху хьэлэлу, сыт и лъэныкъуэкIи щапхъэу. Апхуэдэу ар щыдолъагъу, урыс тхакIуэ цIэрыIуэ Гарин Фабиян и тхылъым, 1963 гъэм Москва къыщыдэкIам, «Танкым телъ удз гъэгъахэр» зыфIищам.

Къардэн Къубатий
Ди къэралышхуэм щызэлъащIысащ Совет Союзым и ЛIыхъужь, кхъухьлъа­тэзехуэ Къардэн Къубатий Хэку зауэшхуэм и лъэхъэнэм батэр игъэшу бийм зэрезэуам теухуа хъыбархэр. А хъыбархэр щадж еджапIэхэм, абыхэм щIагъэдэIу къулыкъу зыщIэну дзэм ираджэ ныбжьыщIэхэр.
ИужькIэ генерал-майор Къардэн Къу­батий къикIуа гъуэгуанэм ириплъэжащ абы къыдэзэуа дзэзешэ цIэрыIуэхэр, тхакIуэхэр. «Уэгум ихьамэ, ар ­бгъащхъуэм хуэдэт», — дыкъыщоджэ Цукасов Георгий «Хэкум и цIэкIэ» зыфIища и тхылъым. ЦIыхубэ усакIуэ ХьэхъупащIэ Амырхъан Къардэным щхьэкIэ и усэм щыжеIэ: «Къуршыбгъэм хуэдэу ар уэгум щыхуарзэт, Щыблэшэуи бийм ар и гущхьэм къытехуэрт».
Къубатий властыщIэм зи нэр къигъэ­плъэжа мэкъумэшыщIэхэм я бынт, Дыгъужьыкъуей (Аушыджэр) щыщ адыгэ унагъуэ къызэрыгуэкIым къыхэхъукIат. Школ нэужьым егъэджакIуэ IэщIагъэр зригъэгъуэтащ. Щалъхуа къуажэм, иужькIэ Налшык къулыкъу щищIащ. Щыхьэрым къэIэпхъуа нэужь абы Iэмал егъуэт кхъухьлъатэзехуэ хъуну иIэ мурадыр зригъэхъулIэну. Лэжьыгъэм къыщыдэхуэ­хэм деж аэроклубым кIуэурэ, лъэтэфу абы зыщегъасэ. 1939 гъэм Къубатий Качэ къалэм щыIэ училищэм щIотIысхьэ.
ЕджапIэр къеухри, Къардэным и дзэ къулыкъум Винницэ щыщIедзэ. Ар исщ зэребгъэрыкIуэ кхъухьлъатэ псынщIэм. Ис къудей, зиIэтрэ пшэхэм хыхьамэ, зэрыхуейуэ уэгум «щегъэджэгуф».
Полковник Маркелов Василий игъэ­хьэзыра тхылъым мыпхуэдэу итт: «Капитан Къардэн Къубатий Лэкъумэн и къуэм, эскадрильем и унафэщIым, фашизмэм и бийуэ екIуэкIа зауэм зыкъыщигъэлъэгъуащ шынэ зымыщIэ кхъу­хь­лъатэзехуэ Iэзэу, лIыхъужь нэсу. 1941 гъэм къыщыщIэдзауэ иджы къэсыху (1943 гъэм и мэкъуауэгъуэ мазэрщ зи гугъу ищIыр) адыгэ зауэлI хахуэм 577-рэ уэгум зиIэтащ, абы щыщу 170-рэ щIылъэрызекIуэ дзэхэм ятеуащ, зыIэтыгъуи 117-м фашист кхъухьлъатэхэм езэуащ, кхъухьлъатэ 21-рэ къриудыхащ. Абы бийм и техникэрэ и цIыху куэдрэ Iисраф ищIащ. Къэбгъэлъагъуэмэ, зэтрикъутащ автомашинэу 150-рэ, танкитI, топибл, зениткэ щытыпIэу 13».
1943 гъэм и шыщхьэIу мазэм Къардэн Къубатий къыфIащащ Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэ лъапIэр. Абдежым щиухакъым адыгэлI хъыжьэм и зауэ гъуэгуанэр. И полкым щIыгъуу ар жыджэру хэтащ Новороссийск, Кърымыр, Белоруссиемрэ Польшэмрэ хуит къэзыщIыжахэм, Германием и щIыналъэм фашист­хэм кIэ щезытыжахэм. А лъэхъэнэми абы къыхуагъэфэщащ орденхэмрэ медалхэмрэ.

Къэныкъуей Назир
Къуэныкъуей Назир Берлин къэзыщтахэм яхэтащ. Абы и бгъэм хэлът Бэракъ Плъыжь орденитIрэ Вагъуэ Плъыжь орденитIрэ, медалхэр. Зауэ нэужьым Назир къратыжащ Совет Союзым и ЛIыхъужьым и Дыщэ Вагъуэри.
Хэку зауэшхуэр иуха нэужьи абы дзэм къулыкъу щищIащ — эскадрильем и командиру, полкым и унафэщIым и къуэдзэу. И узыншагъэр «ещIэкъуауэу» зэрыхуежьэу, Назир авиацэм къыхэкIыжри, Налшык къэIэпхъуэжащ. Санаторэхэм ящыщ зым и унафэщIу щытащ.
1975 гъэм Къуэныкъуей Назир дунейм ехыжащ. Абы и цIэр фIащащ Лашын­къей щыIэ мэкъумэш IуэхущIапIэм, Налшык, адыгэ къуажэ зыбжанэм я уэрамхэм.

Мэсей Аслъэнджэрий
Абы къигъэщIар илъэс тIощIрэ тхурэ ирикъуркъым. И щIалэгъуэ дахэу, и насып къэкIуэгъуэу ар дунейм ехыжащ.
Мэсей Аслъэнджэрий 1920 гъэм Ерокъуэ къыщалъхуащ, пасэу и адэр фIэкIуэдри, унагъуэ Iуэхури и пщэм къыдэхуащ.
Налшык дэт егъэджакIуэ техникумыр къиуха нэужь, Аслъэнджэрий я къуажэм къокIуэжри, щIэблэм щIэныгъэ иригъэгъуэту, школым и унафэщIым и къуэдзэу мэлажьэ. Адыгэ щIалэ екIум хьэл зэтет иIэт, нэмысышхуэ хэлът, IуэхукIэ бгъэдыхьам «хьэуэ» жриIэртэкъым. Апхуэ­дэущ ар зэращIэжыр и къуажэгъухэм, и ныбжьэгъуу щытахэм, и Iыхьлыхэм.
Хэку зауэшхуэр къэхъеиным куэд имыIэжу, Мэсейр ВКП(б)-м и Лэскэн райкомым и парт кабинетым и унафэщI ящI.
Аслъэнджэрий езыр фIэфIу зауэм яфIэкIуащ, дамыгъэкIыну хуит къызэращIми ебакъуэри.
1942 гъэм фашистхэм Сталинградрэ Кавказымрэ хуаунэтIащ къаруушхуэ. Абыхэм лIэн-къэнэну япэщIэува совет зауэлI хахуэхэм ящыщт адыгэ щIалэр. Тенджыз ФIыцIэм и дзэ гупым хэту абы лIыхъужьыгъэ нэс къигъэлъагъуэрт, зауэлIхэм щапхъэ яхуэхъурт.
1944 гъэм и гъатхэм Мэсейр Белорус фронтым щозауэ. Ар танк взводым и унафэщIщ. Фашистхэр СССР-м ирахужа нэужьи, Европэм ис лъэпкъхэр хуит къэзыщIыжахэм яхэтащ.
ЕтхущIанэ танк бригадэм Аслъэнджэрий пщIэшхуэ щиIэт. Бийм и щIыпIэм уащхъуэдэмыщхъуэу къыщыхутэфрэ нэмыцэхэр игъэгулэзу, абыхэм япэтIыс­рэ гъуанэдэууэ Iисраф зэтрищIэу Мэсейм Iэджэ игъэхъащ. КIуэрыкIуэм здытетым езым и танкымкIэ еуэурэ, бийм и танкитI икъутэрт. Апхуэдэу зэрыщхьэмыгъа­зэм, зэрыхахуэм папщIэ абы кърат Вагъуэ Плъыжь орденыр.
Генерал Орлов и Iэ зыщIэлъ тхылъым мыпхуэдэу итщ: «Бийм иIыгъ щIыпIэм тIасхъэщIэх танкищкIэ кIуауэ, уащхъуэ­дэмыщхъуэу ятеуэри, фашист зауэлIхэр игъэгужьеящ, Петркув-Куявски къалэм яфIыдыхьэри, къуентхъыуи зыIэригъэ­хьащ топитху, пулемет пщыкIутI, хьэлъэ зэрылъ машинэ пщыкIубл, апхуэдэу гъэр къищIащ бий сэлэтрэ офицеру зы гуп».
Люблин, Демблин, Мазовецк къалэхэр къыщащтэми ар япэ итащ, бийм и щхьэр щIригъэхьэу. 1945 гъэм и мэлыжьыхь мазэм лейтенант Мэсей Аслъэнджэрий Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэ лъапIэр къыфIащащ. Хэку зауэшхуэр иухыным къэнэжа щымыIэу ар Вислэ деж щыхэкIуэ­дащ.
Ди щхьэхуитыныгъэм зи псэр щIэзыта Мэсей Аслъэнджэрий и фэеплъыр адэжь щIыналъэм щагъэлъапIэ. Абы и цIэр зэрахьэ Налшыкрэ Нарткъалэрэ, къуажэ зыбжанэм я уэрамхэм, Еро­къуэ курыт еджапIэм.

Тамбий Владимир
646-нэ фочауэ полкым и штабым ираджащ тIасхъэщIэх гупым и пашэ сержант Тамбий Владимир. Полкым и дзэ Iэтащхьэхэм нэмыщI абы щIэст генерал гуэри. Тамбийм къыжраIащ къалэнышхуэ и пщэм къызэрыдалъхьэр — и гупыр щIыгъуу Днепр зэпрыкIын икIи езыхэм яхуэзанщIэ псы Iуфэм бийм къарууэ щиIэр зыхуэдизыр къащIэу, рацэкIэ къатын зэрыхуейр.
«Бий икIуэтам къебгъэрыкIуэжын щIидза нэужь, Тамбий Владимир, ­зауэлI ахъырзэман зыбжанэ фIэкIа щIымыгъуу, куэдкIэ езыхэм нэхърэ нэхъыбэ нэмыцэхэм къэмылэнджэжу яфIиIыгъащ яубыда щIы кIапэр…
Бийм къаруущIэ къришэлIауэ хэнейрэ къебгъэрыкIуащ, ауэ сержант Тамбиймрэ абы и гъусахэмрэ фашистхэр ирахужьэжурэ къыздикIам нэс яхужырт, езыхэм яубыда зэуапIэри зыIэщIагъэкIакъым», — апхуэдэу итт Москва ирагъэхьа тхылъым.
Ди тIасхъэщIэх хахуэхэр толъкъуныр зыпэмылъэщ къыр быдэу бийм пэщIэтащ. Фашист куэди Iисраф ящIащ. Ауэ езыхэми ящыщу тIу къаукIат, Тамбийр уIэгъэ ящIат. Арыххэу «Ура!» лъэщым псы IуфэмкIэ зыкъыщеIэт. Дыдейхэр къэсат…
1944 гъэм мазаем и 22-м Тамбий Владимир Георгий и къуэм къыфIащ Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэ лъапIэр.

Яхэгуауэ Михаил
Яхэгуауэ Михаил КъуэкIыпIэ Жыжьэм къулыкъу щищIэрт. Зауэр къэхъейри, сэлэтхэр абыкIэ куэдрэ щаIыгъыжакъым. МафIэгухэм кърагъэтIысхьэри, дыгъэ къухьэпIэмкIэ къыдрашеижащ. А гъуэгуанэ кIыхьым зэрыщыгувар хыумыбжэмэ, Хэку зауэшхуэр екIуэкIыху Яхэгуауэр миномет батареем связисту хэтащ.
1943 гъэм ар щозауэ Курск деж. ЛъэныкъуитIымкIи танк минхэр щызэпэщIэувауэ къызэрекъутэххэрт. Совет Iэщэр фашистхэм ейм зэрефIэкIыр абдеж наIуэ щыхъуащ. Ди минометхэми лъэкI къыщагъэнакъым — жыр машинэ Iэджэ хьэбэсабэ ящIащ.
Днепр япэу зэпрыкIа зауэлI гупым яхэтащ Яхэгуауэр. Связыр къызэрызэригъэпэщыжыну кIапсэхэри Iэмэпсымэхэри здызэпришат. Псым зэпрыкIахэм къебгъэрыкIуа бий куэдым зыщахъумэжын хуей щыхъум — Яхэгуауэми, къыпэщыта къалэныр зэфIигъэкIауэ, Днепр и сэмэгурабгъур къреджэ икIи топхэмкIэ фашистхэм нэхъ щеуэну щIыпIэхэмкIэ дзэ унафэщIхэм хъыбар ярегъащIэ. Ижьырабгъу ныджэм бийм къыщиухъуреихьа дзэ пакIэр къелынтэкъым, адрей псы Iуфэм хуаIа пыщIэныгъэр зэпыуамэ. Ар зэпигъэуакъым адыгэлI хахуэм — Днепр псышхуэм къызэприша кIапсэр щызэпыуд къэхъуами, кIыхьлIыхь зимыщIу зэпищIэжыфащ икIи совет зауэлIхэр Днепр зэпрыкIынымкIэ дэIэпыкъуэгъушхуэ хъуащ. УIэгъэ хьэлъэу а зауэм къыIуашыжат Яхэгуауэр. УIэгъэщми щIэлъащ. Ауэ нэхъыфI зэрыхъуу зауэм яфIыIухьэжащ.
1943 гъэм жэпуэгъуэм и 16-м СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумым Унафэ къищтащ Днепр щызэпрыкIым зэрахьа лIыхъужьыгъэм щхьэкIэ блыщIрэ еянэ фочауэ дивизием щыщ цIыху пщыкIуийм Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэр фIащу. Абыхэм яхэтт Яхэгуауэри.

Мусэ Менлы
Хэку зауэшхуэм и лIыхъужь, «ЩIыхь» орденым и нагъыщищри зыхуагъэфэща Мусэ Менлы лIыгъэрэ хахуагъэрэ къыи­гъэлъагъуэу хэтащ Хэку зауэшхуэм. Зауэр иухыху ар къыпэрыкIакъым снайпер IэнатIэм. Архивым хэлъ дэфтэрхэм зэритымкIэ, снайперу щытыху адыгэ лIыхъужьым нэмыцэ офицеррэ сэлэту 50 иукIащ, тIу уIэгъэ ищIащ, 12 гъэру иубыдащ.
ЛIыхъужьыр зауэм зэригъэунэхуар зы тхыгъэ кIэщIым къыпхуигъэзэгъэну­къым, ауэ езы Менлы и гукъэкIыж зыбжанэ къыхэдгъэщынут: «Зэхэуэр кIащхъэ хъуртэкъым. Фашистхэм я ебгъэрыкIуэныр нэхъ зэпыуащ щыжаIэм, щIытIхэм драшалIэ зауэ зымылъэгъуа щIалэ гупыр.
Куэд дэмыкIыу зэхэуэм щIидзэжащ: топышэхэмрэ лагъымхэмрэ тщхьэпро­лъэт, пулеметышэхэр уэм хуэду къыттрагъэлъалъэ. Нэмыцэ кхъухьлъатэхэри къытщхьэщыхьащи, ди щхьэхэр къыдигъэIэтыркъым. ДэнэкIи Iугъуэщ, гъуэзщ, мафIэщ… ЗэщIэфие, зэщIэгъуагэ макъхэр зыуэ зэхыхьэжащи, тхьэкIумэ Iупсыр Iуач».
Менлы и тхьэкIумэхэр щиубыдыкIащ, и Iур гъущIащ, гын Iугъуэр и нэм щIэбжьэу хуежьащи и нэпсхэри къыщIож. «Жыхьэнмэ мафIи мы сыкъызыхэхуар», — апхуэдэу егупсысыну хунэса къудейт Iэуэлъауэ псори зэуэ увыIэжу и хъуреягъыр щым щыхъужам.
— ЗэфIэкIа? – йоупщI Менлы и ныбжьэгъум.
— Иджыщ щыщIадзэнур, умыбэлэ­рыгъ, – жеIэ Лисицэ. – Ауэ абы ящIэнури дощIэри, дэ тщIэнури дощIэж. – Танк къызэрагъауэ лагъымыр къэгъэхьэзыр.
Лисицэ къыпыгуфIыкIыу къызэрепса­лъэм и гур фIы ищIыжауэ Мусэ зызэпелъэ­щIыхьыж. ИтIанэ маплъэри, зы абра­гъуэ гуэрхэр уэсым къыхэунэхукIхэу елъагъу. Ахэр кIуэ пэтми нэхъ гъунэгъу къохъу. Нэмыцэ танкхэр къахуокIуэ, абыхэм я къуагъым къуэту лъэсыдзэри къокIуатэ.
— Фызэрыуэнум зыхуэвгъэхьэзыр, — унафэ ещI Лисицэ.
Менлы лагъымыр къещтэри екъуз. Совет зауэлIхэм къахуэкIуэ танкхэр шынагъуэми, зыри ипIэ икIакъым. Мис иджысту къосыпэ щыжаIэм, Мусэм лагъымыр танк щIагъым кIэщIедзэ. Лисицэ идзари гъунэгъуу къыщоуэ. А жэщым ди лIыхъужьхэм къагъэувыIэну яхузэфIэкIащ бийр къызэребгъэрыкIуэр. Нэху щыщам Менлы и гъусэу бийм пэщIэтахэм я нэгу езэшахэм иплъэри, цIыху абрагъуэу къыщыхъуахэр езым хуэдэу сэлэт къызэрыгуэкIт. Апхуэдэу Мусэр зауэм и гъуэгуанэ хьэлъэм теувауэ щытащ.
Лисицэ Петр жыхуаIэр Менлы и ныбжьэгъу дыдэ хъуат.
Фочауэ дивизэм хэта Мусэ иужькIэ тIасхъэщIэх гупым хагъыхьэри, бийм и щIыб кIуэ хъуащ. Зэман куэд дэмыкIыу Лисицэр къаукIащ. Менлы зимыIэжьэу я нэхъыщхьэм и деж кIуащ яукIа и ныбжьэгъум и снайпер Iэщэр кърату лъы ищIэжыну хуит къищIыну лъаIуэу. Гуауэр зыгъэв Менлым зыри пэрыуа­къым.
Лисицэ Петр и Iэщэр иIыгъыу Менлы адэкIэ Хэку зауэшхуэм хэтащ, лъыи ищIэжащ. Мусэ Менлы «ЩIыхь» орденым и нагъыщищыр къыхуагъэфэщащ.
КъэкIуэжа нэужьи, гузэвэгъуэ куэд илъэгъуащ Менлы. Абы и анэр къэрэшейти, Азием яшахэм яхэтащ. Имылъа­гъужу дунейм ехыжащ.
УIэгъиплI зауэм щызыгъуэта Менлы 1961 гъэм гъатхэпэм и 21-м дунейм ехыжащ.
Зыгъэхьазырыгъэр
НэщIэпыджэ Замирэ.