Адыгэ лъэпкъым къыхэкIыгъэ лIышIу
«ШIэныгъэм нахь мылъкушхо шыIэп»
ГущыIэжъ
Ухигъэлъыхъухьанэу зыпкъ ит цIыфышIу дэхагъ усакIоу, нартоведэу, шIэныгъэлэжьышхоу ХьэдэгъэлIэ Аскэр. 1922-рэ илъэсым, Iоныгъом и 20-м Красногвардейскэ районым ит къуаджэу Хьатикъуае къыщыхъугъ. Адыгэ автоном хэкоу зэхащагъэм цIыф гъэсэгъэ-еджагъэхэр, шIур зыпхъыщтхэр ыкIи зылэжьыщтхэр лъэшэу ищыкIэгъагъэх. Ахэм ясатырэ хэтыгъ ХьэдэгъэлIэ Аскэр.
Къуаджэм дэт ублэпIэ еджапIэр 1934-рэ илъэсым къыухыгъ. 1934 – 1937-рэ илъэсхэм Адэмые дэт гурыт имыкъу еджапIэм щеджагъ. Ащ ыуж Адыгэ кIэлэегъэджэ училищыр 1940-рэ илъэсым, Адыгэ кIэлэегъэджэ илъэситIу институтыр 1942-рэ илъэсым къыухыгъэх.
1942-м къыщегъэжьагъэу 1946-рэ илъэсым нэс дзэм къулыкъу щихьыгъ. Iоф ышIэзэ, 1957-рэ илъэсым Адыгэ кIэлэегъэджэ институтыр, 1960-м Шота Руставели ыцIэ зыхьырэ институтэу шIэныгъэхэмкIэ Грузием и Академие хэтым иаспирантурэ къыухыгъэх. 1965-рэ илъэсым филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат, 1991-рэ илъэсым доктор хъугъэ.
1946-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу опсауфэ гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым научнэ IофышIэу, иIофышIэ шъхьаIэу, литературэмрэ фольклорымрэкIэ секторым ипащэу, ар отдел зашIым, нартоведениемкIэ отделым ипащэу Iоф ышIагъ.
Аскэр ытхыхэрэр 1940-рэ илъэсым щегъэжьагъэу хиутыщтыгъэх.
ХьэдэгъэлIэ Аскэр иусэхэр, поэмэхэр, усэкIэ тхыгъэ повестьхэр, пщыналъэхэр дэтхэу тхылъхэр къыдигъэкIыгъэх. Ахэр: «Гум иорэд», «Мэфэ нэфхэр», «Сичыл», «Адыгэм ыпхъу», «Сихэку игъатх», «Гъогухэр», «ДзэкIолIымрэ пшъэшъэжъыемрэ», «Синыбджэгъу икъэщэн», «Гугъэ нэфхэр», «Орэдэу къэзгъэзэжьыгъэхэр», «ХэшыпыкIыгъэ тхыгъэхэр» тхылъитIу хъоу. УрысыбзэкIэ къыдигъэкIыгъэх «Песьн об ауле», «Дочь адыга», «Лаба поет», «Сердце адыга», «Честь», «Память лет», «Свет над Лабой», «Колокол памяти».
Усэн-гупшысэн тхэным готэу гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу Т. КIэращэм ыцIэ зыхьырэм щэлэжьэфэ Аскэр научнэ IофшIэгъэ инхэр ышIыгъэх. Ахэр анахьэу зыфэгъэхьыгъэхэр адыгэ нарт эпосым изэхэфын-зэгъэшIэн ары. Монографиехэр къыдигъэкIыгъэх: «Героический эпос «Нарты» и его генезис», «Героический эпос «Нарты» адыгских (черкесских) народов», «Память нации», нарт IорыIуатэхэр зэхэугъоягъэхэу томибл хъухэу 1968 – 1971-рэ илъэсхэм къыдэкIыгъэхэр ыгъэхьазырыгъэх. Ахэм ягущыIапэу «Адыгэ нартхэр» зыфиIорэ тарихъ-филологие очеркыр (Къэрдангъушъ Зэрамыку игъусэу) 1974-рэ илъэсым ытхыгъ; зы том хъурэ тхылъэу «Нарты» зыфиIорэр Москва къыщыдигъэкIыгъ.
ХьэдэгъэлIэ Аскэр Адыгэ Республикэм инароднэ тхакIу, Урысые Федерацием культурэмкIэ изаслуженнэ IофышI, Адыгэ Республикэм шIэныгъэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшху. Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо премие илауреат, къуаджэхэу Хьатикъуае, Нэшъукъуае, Щынджые, Краснодар краим хэт ПсышIопэ районым яцIыф гъэшIуагъ.
Европэм икавказоведхэм яобществэ хэтыгъ, шIэныгъэхэмкIэ Адыгэ (Черкес) Дунэе академием иакадемик, Урысыем итхакIохэм я Союз 1959-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хэт.
Аскэр щэIэфэ нартхэм яхъишъэ, къэбар гъэшIэгъоныбэ адыгэхэм афиIотыкIыгъэным, зэлъягъэшIэгъэным мыпшъыжьэу пылъыгъ, Адыгеим, хыIушъо Шапсыгъэ ащыпсэухэрэм шIэныгъэ ягъэгъотыгъэнымкIэ Iофышхо ылэжьыгъ. «Нартхэм ямашIо орэмыкIуасэ!» зыфиIорэ фестивалэу ежь Аскэр игукъэкIкIэ зэхащэгъагъэр адыгэхэр зыщыпсэухэрэм тыдэкIи (республикэм ыкIи краим) ащыкIуагъ.
ЩэIэфэ шIур иадыгэ лъэпкъ фэзылэжьыгъэу, цIыфышIоу, гъэсагъэу, Iэдэбэу, шэнышIоу, гупшысэкIо-нартоведэу ХьэдэгъэлIэ Аскэр къызыхъугъэ мафэм тигуапэу тыгу къэдгъэкIыжьыгъ, ар лъэшэу зыфэсакъыжьэу, цIыфыгъэ шапхъэ зиIэгъэ гъэсэгъэшхуагъ. Илъэс 60-м ехъум а зы институтым хьалэлэу щылэжьагъ.
Мамырыкъо
Нуриет.