Емыж МулиIэт идунай зихъожьыгъэр илъэс хъугъэ, непэ тыгу къэкIыжьы ищыIэныгъэ, игъэхъагъэхэр, анахьэу иусэхэр, илирикэ.

Я ХХ-рэ лIэшIэгъум икIэух илъэсхэм адыгэ усэм инэу зиушхугъагъ, цIыфым идунай икъызэIухынкIэ художественнэ шIыкIэ пчъагъэ къызIэкIигъэхьэгъагъ, адыгэ гупшысакIэр лъигъэкIотэгъагъ. А лъэхъаным адыгэ поэзием илъэгапIэ жъогъо нэфэу къыхэустхъукIыгъэх Емыж МулиIэт иусэ-тхылъхэр («Къэзыгъэзэжьыгъэ орэдхэр», «Тамыгъэ шъэф», «Нэфынэ лъаг», «Къэгъэгъэ шIуцI», «ТхьэлъэIу»).
УсакIом ежь идунай къыгъотыгъ, къэгъэлъэгъуакIэхэр, бзылъфыгъэм зэритхыгъэри къыхэщэу, къыхихыгъ. Апэрэ нэшанэу Емыжым ипоэзие хэтлъагъорэр: ыгу лъэшэу тIэтагъэу, ащ дэхъыкIырэр, щыхъурэ-щышIэрэр, зэхишIэрэр хьалэлэу, шъхьэихыгъэу къызэритырэр. Уахътэм «къыфидагъэу» ежь пэблэгъэ, ыгу пхырыщыгъэ Iофыгъо нэмыкI къытегущыIагъэп.
Емыжым итворчествэ зышIэрэмэ упчIэ къафэуцу: МулиIэт ытхыгъэхэр адыгэм идунай, игупшысакIэ къытекIыгъэха, адыгэ литературэм итрадициехэр лъигъэкIотагъэха, хьауми дунэе культурэм щыолъэрэ орхэм яфэмэ-бжьымэ ахэр къытыгъэха? ЛъэныкъуитIури хэлъ: МулиIэт гъэсэныгъэ дэгъу иI (Литературнэ институтыри ВГИК-ри Москва къыщиухыгъэх) ыкIи исэнаущыгъэ зыкъы­зэIуригъэхызэ, адыгэ позиер лъэгэпIэ инмэ адэзыщэягъэмэ ащыщ. ЧIыгушхом, Дунэешхом ицIыф къызэрыкIохэр зыгъэ­гумэкIырэ Iофыгъуабэ, гупшысабэ, зэхэшIабэ МулиIэт ипоэзие къыщыгъэлъэгъуагъэшъ, дунэе литературэм, дунэе культурэм итворчествэ щыщэу тэлъытэ.
Талъыплъэн Емыжым иусэмэ къащиIэтыгъэ гупшысэмэ. Хэтрэ тхакIуи, хэтрэ цIыфи идунай къызщежьэрэр къызщыхъугъэ чIыпIэр, ичыл, игупсэхэр ары. УсакIом ичылэ феIо: «Къабзэмрэ нэфынэмрэ зыгу къыридзэрэм къыгъэзэжьызэ ышIыщт… хы чIэгъым чIахьэрэм зыдиштэрэ кислородыр зиухкIэ, къызэригъэзэжьырэм фэдэу, гъэретэу ептыгъэр зыIэкIэухэрэм, уадэжь къегъэзэжьы…». Укъызщыхъугъэр, уятэ-­уянэхэр, уигупсэхэр анахь чIыпIэ къинми, гушIуагъоми гум къэкIых, ахэм ягукIэгъу, янэплъэгъу, яIэпыIэгъу кIочIакIэхэр къыпхалъхьэх. ЕтIани усакIом идунай зэкIэмэ анахь щыкъин: ыгукIэ зэпещэчых зэкIэ ЧIыгум щы­хъурэр, ыпсэ пхырэкIых цIыфым икъини, игушIуагъуи. МулиIэт еIо: «ТхьэлъэIумэ усэныр къатекIыгъ».
Мафэ къэс ущыIэныр цIыфымкIэ псынкIагъоп, къини, хьазаби, гушIуагъуи зэхэт, зэуж ит, «къинымрэ тхъагъомрэ сыгу зырызэу зэтырахы» — етхы усакIом. ЦIыфыр зыгъэцIыфырэр къызыфэхъугъэ пшъэрылъыр зэрилъэкIэу зэшIуихызэ, цIыфыгъэ лъагъом, гум, акъылым къызщахэхъорэ гъогум ­те­мыкI­мэ ары. Гур, акъылыр, псэр умыгъэлэжьэ зэпытмэ, цIыфми дунэешхоми ахэхъощтэп, «кIорэр щыI, щымыIэр кIожьрэп».
СэкIо. Мазэм лъапцIэ зишIи
Къыхэхьагъэу псым къыслъэкIо.
Жъогъо быныри IорышIэу
Илъэужы ащ къырэкIо.
Емыжым иусэмэ къахэфэ «сыгъогурыкIу», «сыбыбынэу сэ сыхьазыр» ыIоу, спсэ мэлажьэ, схэхъо, сызэхъокIы – джары поэтым къыIо шIоигъор. Ау бэрэ къекIу ыгу идунай изэкъо дэдэу.
Зэрэсизакъом ыныбжь илъэсишъэ…
Благъэп зыпари – зэкIэри чыжьэ:
Гум укъызеджэкIэ – бгъэм дэкIодэжьы…
ПшIэрэп пкIуачIэ зыкIыпIэпызрэр…
Дунаим щыщ зи пкIымыгъоу удэкIо.
ЦIыфым ежь-ежьырэу зишIэжьыным, зыкъыгурыIожьыным, иIэкIоцI дунай зэхишIэ зэпытыным, зызэхишIыкIыжьыным, ышIэрэмрэ ыIорэмрэ къызхэкIрэр зэхифыжьышъуным нахь къин щыIэпын фае. Ар къыздэхъурэм нэмыкI цIыф­хэри къыгурэIох. ЦIыфым ыгуи, иакъыли бэрэ ащызэбэны нэфыр – шIункIыр, мафэр – чэщыр, ар зэлъытыгъэр уипсэукI, уизекIуакI, уишэн, зэшIопхырэ Iофыгъохэр ары. «Зэ ушIункI, зэ унэф» — етхы Емыжым. ЩыI Мафэм и Дунай къызэбэкIырэ цIыф е Чэщым и Дунай къызтекIорэ цIыф – шъхьадж къыхихырэр игъогу.
МулиIэт ипоэзие къыщигъэлъэгъуагъ Дунаир, ЦIыфлъэпкъыр, ЦIыфыр зыIыгъ­рэр, зыгъэпсэурэр, лъызыгъэкIуатэрэр. Ар шIулъэгъуныгъ. ЦIыфыр зыфэпсэурэр цIыфы, ащ гуфэбагъэу, гукIэгъоу зэфашIырэр ары. ЦIыфыр ШIулъэгъум фэпсэун, фэбэнэн, къыухъумэн фае – о угу илъыри, нэмыкI цIыфи, псэ зыпытым хэплъагъорэри.
ШIулъэгъуныгъэр чIыпIэу зыщыкIодыгъэм
Огум ынитIуи къыщэушIункIы.
Сыгу згъотыжьыгъэ, ау сшIуикIуты­гъэх орэдхэр,
Аужырэ гъуаткIор сIэгу еткIухы…
ЦIыфым игуфэбэныгъэ ежь зыхиукIыхьажьэуи е нэмыкIмэ ыгу къаукIэуи мэхъу. «Акъыл мыджырыр» ары мыхъуныбэ къызхэкIырэр: шIулъэгъу укIынри, цIыфым ыпсэ Iыпхынри, зэо мэхъаджэр къегъэжьэнри. Гуи акъыли зэдэIорышIэмэ, зэзэгъмэ дэгъу, ау бэрэ къыхэкIы е гум, е акъылым угоуцоу.
ПшIошъ умыгъэхъу гур бгъэучъыIмэ утхъэщтэу, —
ЧъыIэщт уигъогуи.
КъаIыпхрэр арэп, яптмэ нахьышIу сыд хъущтми,
Укъаулъэгуми.
Шъхьэм иакъылыр цIыф гъогу пхэнджмэ нахь апэблагъ,
Гум иакъылым тхьэ лъэгъо нэфмэ апсэ хэблагъ.
ЦIыфыгъэ иныр, ШIур, ГукIэгъур, Къэбзагъэр къызхэщырэ философие куу.
Июбилей ехъулIэу 2011-рэ илъэсым МулиIэт иусэхэр зэхэугъоягъэу, Пуш­киным итрагедие цIыкIоу зэридзэкIыгъэ­хэр дэтхэу «Тыгъэм иадырабгъу» зыфиIорэ тхылъыр къыдигъэкIыгъ. Ар сонетхэмкIэ (23-рэ мэхъу) къырегъажьэ, строчкэ 14-м акIоцI усакIом ищыIэныгъэкIэ къызфэкIогъэ философскэ гупшысэ хэхыгъэхэр къащыреIотыкIых, кIэухым зэфэхьысыжьхэр афишIызэ. Поэтическэ гъогу кIыхьэ къэзыкIугъэхэр орэдым фэдэу гъэпсыгъэ анахь жанрэ къинэу – сонетым къыфэкIох, МулиIэти къыдэхъугъэх исонетхэр:
Укъеплъмэ ыбгъукIэ, чIыгу балконыр лъагэ,
ЦIыф лъэпкъэу тетым иакъылыр махэ.
…МэшIо мыкIуаси IаплI мыкIуаси щыIэп.
…Дэхагъэр арэп, шIошъхъуныгъэр ары
Къин мыухыжьым пэуцун зылъэкIрэр.
Усэ тхылъым хэт лирическэ героир ыгукIэ ины, тыгъэми, чIыгуми, хыорми – зэкIэми бзэ къадегъоты, афэгумэкIы, ягупшысэ. Тыгъэр «мэшIо тхылъэу», хыорыр «лъэкIышхо нурэу» елъэгъух, чIыгум еупчIы: «Отхъа? Хьаумэ унасыпынчъа?»
Уигъогу мэфэнэу сэлъаIо, чIыгу,
ЕгъашIэм уигъогу щыIэнэу.
УсакIом адыгэ лъэпкъым къырыкIуагъэр игууз («ТигъэкIодынэу зыпари фитэп», «Гузэжъогъу», «Галактикэмэ ятIокIэшхомэ…»), зэблэкIыгъо уахътэу тыкъызхэфагъэм ныбжьыкIэхэр зэрекIодылIэрэр илыуз: «Бар шIункIым чIэсых нэф афэмыIэтэу». ЩыIэныгъэм «ифабэ зэрэлъапIэр», тыкъэзыуцухьэрэ дунаим идэхагъэ узэриумэхъырэр зыщымыгъуп­шэрэ усэкIуагъ МулиIэт.
ЧIыгум къэсыгъэх осхэр,
Фыжьыбзэу орэд къаIонэу…
Тыгу къагъэкIынэу шIуагъэхэр…
Емыжым иусэмэ къахэщы адыгэ гупшысакIэр, усэ зэхэлъхьакIэр:
Мазэр къабзэу
Чэщы нэзым
ХэбзыкIыгъ…
IуфэфыкIэу
Чъыгы шъхьапэм
Жьыр къизыгъ.
УсакIом гугъэ нэфхэу, гуIэтыпIэу иIэхэр: «сатыр, гущыI, орэд», «гупшысэмэ гущыIэр зэраубзыгъурэр», «Сэ закъор ары пчэгум итыр зигъэбылъын фимытэу!..».
Тхылъэу «Тыгъэм иадырабгъу» зыфиIорэм къыдэхьагъэх МулиIэт адыгабзэкIэ зэридзэкIыгъэхэу Пушкиным итрагедие цIыкIухэр: «Моцартрэ Сальерирэ», «Тэлаум щыешхэ-ешъу», «Мыжъо хьакI»; Ченстон итрагикомедиеу «Рыцарь тхьац» зыфиIорэм щыщ къэшIыгъохэр. ЗэдзэкIыныр къыдэхъупагъ: бзэ щэрыокIэ, ащ иIэшIугъэ зэхапшIэзэ, ритми иIэу, рифми хэлъэу, псынкIэгъэ-хъуаугъэ кIэ­лъэу, Пушкиным иобраз-сурэтхэр, исценэ-сурэтхэр IупкIэу нэм къыкIигъэ­уцохэзэ. МулиIэт зэридзэкIыгъэм ихудожественнэ лъэгапIэ къыгъэнэжьы­шъугъ, ащ къыгъэлъагъорэр зэдзэкIэкIо талант ин зэрэхэлъыгъэр ары.
Емыжым сэнаущыгъэ хэлъыгъ драмэм итхынкIи. Иапэрэ пьесэу «Уадыгэба, кIал» (1994) зыфиIоу ныбжьыкIэмэ ящыIакIэ техыгъэр Адыгэ театрэм ыгъэ­уцугъ. 1998-рэ илъэсым журналэу «Зэкъошныгъэм» къыдэхьагъ усэкIэ тхыгъэ пьесэу «Исмахьилбый», ар Лермонтовым ипоэмэу «Измаил-бей» техыгъэу гъэпсыгъэ. Трагикомедиехэу «Хьэм игъолъыпI» (2002), «Крылья бабочки» (2003) зыфиIохэрэр къыдигъэкIыгъэх.
1994 — 1997-рэ илъэсхэм кинематографием и Всероссийскэ къэралыгъо институт МулиIэт щеджагъ, кино ыгъэуцуным зыфигъэсагъ, киносценариехэр ытхыгъэх («Пришелец», «Старик», «Черно-белый синдром», «Убийца будущего»), къыхиутыгъэх.
Илъэс пчъагъэрэ Емыжыр Адыгэ къэралыгъо телерадиокомпанием щылэжьагъ. Зэхищэгъэ къэтынхэр гум къинэжьхэу ыгъэпсыгъэх. МулиIэт Урысыем щызэлъашIэрэ режиссерэу В.Ю. Абдрашитовым ыгъэсагъэмэ ащыщыгъ. «Кино» зыфатIорэм ищыIэныгъэ, идунэелъэгъукIэ, идунэехэплъакIэ зэблихъу­гъэу ылъытэщтыгъ. Усэхэр ытхы зэхъум, гукъеIыхыныр къебэкIыщтыгъ, кином зызфигъэзагъэм щегъэжьагъэу гукъэIэтыныр фэнахьыбагъ, «гупшысэхэри нахь нэфынэ» хъугъагъэх. «Трагедием теохыми, угу кIодырэп, сыда пIомэ а гухэ­кIышхом о теохышъ ары». Ежь твор­ческэ цIыфым ищыIэныгъэкIи, нэмыкIэу къе­дэIухэрэм, «къеплъыхэрэм», дунаири зэрэщытэу псэунхэмкIи гукъэIэтыгъэ гупшысакIэм, къэгъэлъэгъуакIэм сыдигъуи мэхьанэшхо яI.
Емыж МулиIэт тырихыгъэх документальнэ тарихъ фильмхэр: «По следам фараонов», «Великий союз» (Иван Грознэмрэ Гощэунаерэ яхьылIагъ), «Черкесские султаны Египта» зыфиIохэрэр, телевидением урысые ыкIи адыгэ каналхэмкIэ къыгъэлъэгъуагъэх. Художественнэ киноу ыгъэуцугъэхэр: «Фай», «Однажды в воскресенье».
МулиIэт «Адыгэ Республикэм культурэмкIэ изаслуженнэ IофышI» зыфиIорэ щытхъуцIэр» 2001-рэ илъэсым къыфагъэшъошагъ, 2006-м Б.Х. Акбашэм ифондкIэ Москва къыщыдагъэкIыгъэ «Адыгская (черкесская) энциклопедия» зыфиIорэм (редактор шъхьэIагъэр профессорэу М.А. Кумахъор) адыгэ усакIом фэгъэхьыгъэу къыдэхьэгъагъ.
Емыж МулиIэт бэрэ ыIоу зэхэтхыщ­тыгъ: «Тетыгъор непэ зыIыгъыр, зэкIэми анахь баир информацие икъу зыIэкIэ­лъыр ары». Адыгэ лъэпкъым ыбзэ, икультурэ, иискусствэ информациеу ахэлъыр Дунаим пае, ЦIыфлъэпкъым пае МулиIэт зэрилъэкIэу ыугъоигъ, итхылъхэмкIэ, телевидениемкIэ цIыф жъугъэмэ анигъэсыгъ, непи къытэджэ шъхьадж «тефэрэр», ылъэкIырэр, зэхишIыкIрэр Дунэе ыкIи Адыгэ хъарзынэщым къыригъэнэным фэгумэкIынэу.
Адыгэ УсакIоу, ЗэдзэкIакIоу, Драматургэу Емыж МулиIэт бэ фызэшIокIы­гъэр, ау тхылъеджэмэ анахь шIу зэралъэгъурэр иусэхэр ары, ежьми игъашIэкIэ ахэм янэфын къезыхьакIыгъэр.
Хъуажъ Нуриет,
филологие шIэныгъэхэмкIэ
кандидат.