Адыгэмэ анахь агъэлъэпIэрэ пхъэшъхьэ-мышъхьэ чъыг лъэпкъхэм ащыщ къужъаер. Джыдэдэм къужъым иохътэ шъыпкъ. Чъыгхатэхэр зыIыгъхэу къужъаер къэзыгъэкIыхэрэм мы пхъэшъхьэ-мышъхьэм шIогъабэу хэлъыр дэгъоу ашIэ. Илъэс 5000 фэдиз къыгъэшIэн елъэкIы, апэ къызщагъэкIыщтыгъэр адыгэ чIынылъ.

Пшхын плъэкIыщтхэр къызыпыкIэрэ чъыгхэр иуупкIыхэ ыкIи япхъэхэр бгъэстыхэ хъущтэп. Къужъаем уенэсы хъухэ­щтэп, гъугъэми, илъэсибл темышIэу раупкIыжьырэп. Къэгъагъэ хъугъэ чъыгыр зыраупкIыкIэ, бзылъфыгъэ лъэрымыхь аукIыгъэм фагъадэщтыгъ.
Пхъэшъхьэ-мышъхьэхэр тхьэлъэIухэм, фэIо-фашIэхэм ащагъэфедэхэу хэбзагъэ. Къужъаехэм чъыгаехэм ачIэгъхэр тхьэлъэIупIэ ашIыщтыгъэх, чъыгэе зэхэтхэм тхьэщ (святилище) ащагъэпсыщтыгъ.
Къужъаер лIакъом е унагъом ичъыг мафэу ищагу дигъэтIысхьэщтыгъ. Сабый къызафэхъукIэ, унагъом ичъыг лъэпкъ фэдэ фагъэтIысхьэщтыгъ. Анахь агъэлъэ­пIэрэ къужъаер – шъэожъыем, мыIэрысэр – пшъэшъэжъыем афагъэтIысхьэщтыгъ, ацIэхэмкIэ «ащ ичъыг» аIощтыгъ. Дэгъоу къэкIы зыхъукIэ, щыIэкIэ дэгъу иIэщтэу алъытэщтыгъ.
Лъэпкъым е унагъом щыщхэм ячъыг (гущыIэм пае, къужъаем) ыцIэ къаIощтыгъэп. КъаIуагъэу зэхахымэ, къэтэджыщтыгъэх. Унагъор хэпIакIэм кощымэ, лIэкъо чъыгыр къафычIэтIыкIымэ, чIыпIакIэм зыдахьыжьыщтыгъ.

Пхъэшъхьэ-мышъхьэ чъыгхэр къэха­лъэ­хэм, къашъхьэхэм ащагъэтIысхьэщты­гъэх. Хьадэхэм апсэхэр чъыгхэм ахэ­хьа­жьыхэу гугъэщтыгъэх. КъапыкIагъэ­хэр ашхыныр псапэу алъытэщтыгъ, «лIагъэм ыпсэ мэгушIо» аIощтыгъ. Унагъом щыщэу чIыпIэ чыжьэ щыфэхыгъэу зихьадэ къамыщэжьышъущтым ышъхьэ къыпаупкIыти, чъыгэе шъуампIэкIэ зэхэшIыхьэгъэ псымкIэ атхьакIыти, гъэмафэу тефагъэмэ, уц къэгъагъэ­хэу мэ IэшIу зыпихыхэрэр ипаIо ралъхьэхэти, шъхьэр ащ ралъхьа­жьы­щтыгъ. Игупсэхэм шъхьэу къафащэжьыгъэр яунагъокIэ чъыг мафэу яIэм, къужъаем, ычIэгъ щычIатIэщтыгъ.
ЦIыфэу шIушIэгъэшхо зиIэу е лIыгъэ зезыхьагъэм «шIушIэ чъыг пфагъэтIысхьаныр пфэшъуаш» аIоти, ащ ыцIэкIэ агъэтIысхьэщтыгъ. Къужъ чъыгыр анахь агъэлъапIэрэмэ ащыщ къодыеп, иуупкIымэ, бгъэстымэ адыгэ лъэпкъымкIэ щынагъоу алъытэ.
Адыгэхэм зэраIорэмкIэ, цIыфхэми псэушъхьэхэми пхъэшъхьэ-мышъхьэ чъыг­хэм щыIэныгъэ кIуачIэ къараты. Къужъ чъыгым псэушъхьэхэр къеухъумэх, къегъэгъунэх.
Адыгэ мэфэкIхэм ащагъэфедэнэу къу­жъэе чъыг цIыкIу, къутэмибл готэу, мэзым къыщыраупкIыти, къахьыщтыгъ. ЗэфэгушIохэмэ, зэрэгъэчэфхэзэ унэм рахьэщтыгъ. Куамэхэр шэф остыгъэхэмкIэ агъэкIэракIэщтыгъэх, ышъхьапэ къое­хьал палъэщтыгъ, пкъыгъо дахэхэр пашIэщтыгъэх. КъетIысэкIыхэти шхэщтыгъэх, ешъощтыгъэх, орэдхэр къаIощтыгъ. ЗагъэмэфэкIыхэкIэ, чъыгыр якон ралъхьэщтыгъ.
МэфэкI горэ къызысыкIэ, фэIо-фа­шIэхэм ащагъэфедэнэу а къужъэе цIыкIур коным къырахыти, агъэпскIыщтыгъ, агъэ­кIэракIэщтыгъ.
КъызыпыкIэрэ къужъ чъыгхэм тхьапи куами агопчы хъухэщтэп, апэблагъэу машIо ащыпшIы, псышIой акIапкIэ хъущтэп. Сымаджэр къужъаем чIагъэтIысхьэти еIазэщтыгъэх.
Чъыгхатэхэр алэжьыхэу зырагъэжьагъэр бэшIэгъэ дэд. ПсэупIэжъэу Мышъа­къо пэблэгъэ гъочIэгъ псэупIэм мэз къужъ гъэгъугъэхэу илъэс 5000 фэдиз зыныбжьхэр машэм илъыхэу 2014-рэ илъэсым археологхэм къагъотыгъ.
Илъэс мин пчъагъэхэм адыгэхэм пхъэшъхьэ-мышъхьэ чъыгхатэхэр къагъэ­кIых ыкIи мэхьэнэ гъэнэфагъэ араты – мафэхэу (огъурлыхэу), мыгъохэу (огъурцызхэу) зэтырафых. Мафэхэр – пхъэ­шъхьэ-мышъхьэхэр, пхъэ пытэ лъэпкъхэр: чъыгаер, кIаир, бзыфыр, хьамщхунтIэр, дэжъыер, маткIо чъыгыр, нэмыкIхэр. Чъыг мыгъохэр: ныхыр, заер, ланчъэр, къумбылыр, пхъэшъабэр, шэдыгъор, нэмыкIхэр.
Къужъэе чъыгхэр илъэс 3000-м ехъукIэ узэкIэIэбэжьымэ Китаим къыщагъэкIыщтыгъэхэу тарихъым хэт, ау ащ детымыгъэштэн тлъэкIыщт – Мышъакъо къыщагъотыгъэхэм, ыпэкIэ къызэрэтIуагъэу, илъэс 5000-м къыщымыкIэу аныбжь. Арышъ, къужъыр апэ къызыщагъэкIыщтыгъэр тичIыналъ. Адыгэхэр бэшIагъэу пхъэшъхьэ-мышъхьэмэ адэлажьэх, лъэпкъышIухэр къыхахыгъэх. Академикэу Н.И. Вавиловым зэритхыгъэмкIэ, къужъым анахь хэхъоныгъэ-зэхъокIыныгъэхэр зыщишIыгъэр Кавказыр ары.
ТишIэныгъэлэжь цIэрыIоу Тхьагъушъэ Исмахьилэ адыгэ къужъэе лъэпкъ пчъа­гъэ ыгъэунэфыгъ. ШIэхэу зигъо хъухэу бжьэлъэкъожъыр, мэкъуоныгъокъу­жъыр, хъутIымыр (черкес бергамот), кIымафэрэ пачыжьырэ бжыхьэкъужъыр, инышхо хъурэ делэкъужъыр, щахэкъу­жъыр ыкIи нэмыкIхэр.
Къужъымэ шхыныгъохэр ахашIыкIых: текIэхэр, къужъыпсыхэр, санэхэр, къужъ шъуатэхэр, къужъ гъапцIэхэр, къужъ гъэжъуагъэхэр. Шъоужъом ыуж зэкIэмэ анахь IэшIоу, къужъ гъэгъугъэр шъхьалыкIэ ахьаджыти, агъэлыбжьэти къужълыб­жьэр ашIыщтыгъ.
ПсауныгъэмкIэ зишIуагъэ къакIорэ витаминхэу C-р, A-р, B-р, PP-р, минерал зэфэшъхьафхэр ыкIи калий щыгъухэр ахэлъых. Гум, лъынтфэхэм, жъэжъыехэм, кIоцI узхэм, нэмыкIхэм Iэзэгъу афэхъу.
Тэу Аслъан.