Адыгеим икъушъхьэчIэсхэмрэ Пшызэ къэзэкъхэмрэ ядзэ зэкъошныгъэ тарихъ лъэпсэ куу иI. Ар анахьэу къызщылъэгъуагъэр Апэрэ дунэе заор ары.

Илъэси 111-кIэ узэкIэIэбэжьмэ, Урысыем Кавказ шыудзэ дивизие щызэхащэгъагъ. 1914-рэ илъэсым шышъхьэIум и 23-м ащ игъэпсын фэгъэхьыгъэ унашъом пачъыхьэу ятIонэрэ Николай кIэтхагъ нахь мышIэми, ар зигукъэкIыгъэр къушъхьэчIэсхэу я Хэгъэгу Апэрэ дунэе заом къыщызыухъумагъэхэр ары.
Адыгэ шыудзэм итарихъ фэгъэхьы­гъэу игъэкIотыгъэу къэзытхыжьыгъэр ушэтакIоу Къандор Руслъан.
Кавказ лъэпкъхэм ялIыкIохэр заом ащэщтыгъэхэп. Арэу щытми, 1914-рэ илъэсым Германием заор къызырегъа­жьэм, ащ хэмылэжьэнхэр ахэм адагъэп. Апэу ар зигукъэкIыгъэр къэбэртаехэмрэ бэлъкъархэмрэ.
Налщык шъолъырым и Терскэ хэку ипащэу, полковникэу Султанбек Клишбиевым Къэбэртаем ыкIи Бэлъкъарым ялIыкIохэу цыхьэ зыфишIыхэрэм язэфэс зэхищагъ ыкIи гуфитхэм яподразделение агъэпсынэу ащ щырахъухьагъ. Зэфэсым хэлажьэхэрэр Терскэ къэзэкъы­дзэм тхыгъэкIэ зыфагъэзагъ ар пачъы­хьэм елъэIунышъ, Къэбэртэе полк зэхащэнымкIэ Iизын къаритынэу.
Дивизием хэтхэр къушъхьэ чIыпIэхэм ащагъэфедэнхэу рахъухьагъ, ащ къы­хэкIэу Карпаты агъакIохэу аублагъ.
Кавказ полкыр зыхэлэжьэгъэ къэгъэ­лъэгъонэу Львов щыкIуагъэр Лев Толстоим ыкъоу Илья зелъэгъум, лIыблэнагъэ зыхэлъ ыкIи теплъэ дахэ зиIэ черкесхэу дышъэ ыкIи тыжьын Iашэ зыIыгъхэр, шы ищыгъэхэм атесхэр лъэ­шэу шIогъэшIэгъон хъугъэ.
«Илъэс 60-кIэ узэкIэIэбэжьмэ, мыхэр тэ пхъашэу къытэзэуагъэх, джы Урысыем къыкъоуцуагъэхэу, шIоигъоныгъэ яIэу тызэгъусэу пыйхэм тапэуцужьы, — къыт­хыгъ Илья Толстоим.
Мазэрэ ныкъорэ кавказ лъэпкъы­дзэхэм ар ахэтыгъ, нэужым «IэлкIэ» зыкIеджагъэхэр къыIуагъ: «Сыда пIомэ, хъурышъо пэIо лъагэр ащыгъыгъ, шъхьа­рыхъонымкIэ ашъхьэ шIопхыкIыгъ ыкIи ахэм ащыщыбэхэр хьаджырэтых».
1915-рэ илъэсым мэзаем нэс дивизиер Карпаты щызэуагъ. Кавалеристхэм лIыхъужъныгъэу зэрахьагъэм ишыхьат тын лъапIэу къафагъэшъошагъэхэр. ГущыIэм пае, черкес имилицие июнкерэу ХьапэкIэ Зэчэрый пулемет машIом хэтэу мэхьанэшхо зиIэ уна­шъор зэригъэцэкIагъэм фэшI Георгиевскэ къащэу ящэнэрэ шъуашэ зиIэр къыфагъэшъошагъ. Ингуш полкым имладшэ урядникэу Ахмет Оздоевым уIагъэ тещагъэу пыир зыдэщыIэр къызэрэзэригъэшIагъэм фэшI Георгиевскэ къащэу я 4-рэ шъуашэ зиIэр къыратыгъ.
НэмыкI полкхэм якъулыкъушIэхэми лIыхъужъхэр къахэкIыгъэх. Къэбэртэе шыудзэм иполк хэтыгъэ Мерэмкъул Бэчмырзэ уIэгъэ хьылъэ тещагъэу зэуа­пIэм Iутыгъ. Георгиевскэ къащэу я 4-рэ шъуашэ зиIэр ащ къыфагъэшъошагъ. Дагъыстан полкым ипоручикэу Абдурагим Хаджимирзаевым апэрэ мэзищым орденищ къылэжьыгъ.
ЫпшъэкIэ зигугъу къэтшIыгъэ дивизиер 1914 — 1918-рэ илъэсхэм щыIэгъэ заом итарихъ къыхэнэжьыгъ. Адыгэмэ ямызакъоу, нэмыкI шыу полкхэу ащ хэтыгъэхэри пхъашэу зэуагъэх. Мы заор тарихъым инэкIубгъохэм егъашIи ахэкIо­кIэщтэп. Къэралыгъо 38-рэ ащ хэлэ­жьагъ, нэбгырэ миллиони 10 хэкIодагъ, мил­лион 20 фэдизмэ шъобжхэр атещагъэхэ хъугъэ.
1914-рэ илъэсым заор къызежьэм, пачъыхьэм идзэхэм ямызакъоу къэзэкъхэри пыим пэуцужьыгъагъэх. Джащ фэдэу лъэпкъ зэфэшъхьафхэм ялIыкIохэм ежьхэм яшIоигъоныгъэкIэ подразделениехэр зэхащэгъагъэх. Ахэм ащыщыгъ «дивизие IэлкIэ» зэджагъэхэри. Черкес шыу полкэу 1914-рэ илъэсым зэхащагъэ­ри ащ хахьэщтыгъ.
ШIэныгъэлэжьхэм къызэратхыжьырэмкIэ, полкым хэтыгъэ нэбгырэ 400-м щыщэу 200-р адыгагъ, нэбгыри 100 фэдизыр къэрэщаигъэх, черкесыгъэх ыкIи абазиныгъэх, адри 100-р абхъазыгъэх. Офицерхэм грузини, адыги, ермэ­ли, урыси, къэзэкъи ахэтыгъ.
Шыухэмрэ офицерхэмрэ зэзыпхыщтыгъэхэр Пшызэ шъолъыр икъэзэкъхэм къахэкIыгъэхэу дзэ къулыкъуилъэс пчъа­гъэм зыхьыгъэхэр ары. Полкым хэтыгъэ къушъхьэ­чIэсхэм дзэкIолIкIэ яджэщтыгъэхэп, гуфакIохэр араIощтыгъ. Мы хъугъэ-шIагъэр цIыфхэм ащымыгъупшэным фэшI АР-м и Къэралыгъо Совет — Хасэм Апэрэ дунэе заом адыгэхэмрэ къэзэкъхэмрэ зэрэзэдэзэуагъэхэм ишIэжь Мафэу Iоныгъом и 5-р ыгъэнэфагъ, ащ фэгъэхьыгъэ хэбзэгъэуцугъэр 2014-рэ илъэсым ыштагъ.
— Урысыем итарихъ хэмыкIокIэжьын лъэуж къыханагъ тилъэпкъэгъухэм къа­хэкIыгъэ лIыхъужъхэм. Пыеу къапэуцу­рэм псэемыблэжьэу ахэр езэуагъэх. Тарихъым шыхьатыбэ хэт къушъхьэчIэс­хэмрэ къэзэкъхэмрэ дзэкIолI зэкъо­шныгъэу дунэе зэуитIум къащагъэлъэгъуагъэр. Непи тидзэкIолIхэм лIыблэнагъэ ахэлъэу хэушъхьафыкIыгъэ дзэ операцием япшъэрылъ щагъэцакIэ, — къащитхыгъ ихъытыу нэкIубгъохэм АР-м и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат.
Адыгэ Республикэм иобщественнэ движениеу «Адыгэ Хасэм» итхьаматэу ЛIымыщэкъо Рэмэзан тарихъ мэхьанэ зиIэ хъугъэ-шIагъэм фэгъэхьыгъэу иеп­лъыкIэ къедгъэIотагъ.
— Апэрэ дунэе заор къызежьэм, Темыр Кавказым ис адрэ лъэпкъхэм афэдэу Адыгеим икъушъхьэчIэсхэри Пшызэ шъолъыр икъэзэкъхэм IэпыIэгъу афэхъугъагъэх. 2014-рэ илъэсым тирес­публикэ щаштэгъэ хэбзэгъэуцугъэм тетэу Адыгеим ишыудзэрэ Пшызэ шъо­лъыр икъэзэкъхэмрэ ядзэкIолI зэкъошныгъэ ишIэжь Мафэ хагъэунэфыкIы хъугъэ. Адыгэ къушъхьэчIэсхэмрэ къэзэкъхэмрэ языкIыныгъэ осэшхо зиIэ шIуагъэу щыт. Кавказым ис лъэпкъхэр къызэтенэжьынхэмкIэ, текIоныгъэ къыдахынымкIэ а зэкъошныгъэр ары сыдигъуи зишIуагъэ къакIощтыгъэр. Непи, хэгъэгур чIыпIэ къин зыщит лъэхъаным, хэушъхьафыкIыгъэ дзэ операциер зыщыкIорэ чIыпIэхэм къушъхьэчIэсхэми къэзэкъхэми я Хэ­гъэгу ифедэхэр къащаухъумэх, — къыIуагъ ЛIымыщэкъо Рэмэзан.
Кавказ шыудзэу зэхащэгъагъэм хэтхэу къушъхьэчIэсхэри къэзэкъхэри псэемыблэжьэу пыим зэрезэуагъэхэр атаманэу Сергей Захаровым къыIуагъ.
— Лъэхъэнэ зэфэшъхьафхэм къушъхьэ­­чIэсхэмрэ къэзэкъхэмрэ зэгъу­сэхэу зэдэзэуагъэх, Кавказым ис лъэпкъ­хэр зэкъотхэу пыим пэуцужьыщты­гъэх. Сыд фэдэрэ лъэхъани тхьамыкIагъо къазыфыкъокIыкIэ Урысыем ис лъэпкъхэр зэрэзэкъоуцощтыгъэхэр мы мафэм тиныбжьыкIэхэм агу къызэригъэкIыжьыщтым сицыхьэ телъ. Непи пытэу ахэр зэкъотых, лъэпкъ зэфэшъхьафхэм азыфагу тапэкIи зыкIыныгъэ пытэ илъыщт, — къыIуагъ Сергей Захаровым.

Iэшъынэ
Сусан.