ШIэныгъэлэжьэу Цуекъо Нэфсэт ыныбжь илъэс 75-рэ зэрэхъугъэм фэгъэхьыгъ

«Узэралъэгъоу уашIошIы, узэрашIошIэу уалъытэ» еIо адыгэ гущыIэжъым. Алъытэрэ ­бзылъфыгъ непэ зигугъу къэсшIыщтыр. Филологие шIэны­гъэхэмкIэ докторэу, гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ респуб­ликэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэкIэ щытым иIорIотэ отдел ипащэу, Адыгэ Респуб­ликэм шIэныгъэхэмкIэ изаслуженнэ IофышIэу Цуекъо Нэф­сэт имэфэкI мафэу блэкIыгъэмкIэ иIофшIэгъухэмкIэ тыфэгушIо. Ар шIэныгъэлэжь-Iор­Iотэзехь, журналист, тхакIо, зэдзэкIакIу.

Лъэпкъ IорIуатэм илъэгапIэ нэсын зылъэкIыгъэ шIэныгъэлэжь-IорIотэзехьэу Цуекъо Нэфсэт тызэрэщигъэгъозагъэмкIэ, инэнэжъэу Цицыу цIыф гъэшIэгъоныгъ, игугъу къышIыгъэ зэпытыгъэкIи езэщырэп: «Хэти инэнэжъ шIодах, шIодэгъу, ау сэ синанэ, шъыпкъэмкIэ, дэхэ дэдагъ, джащ фэдэуи Iушыгъэ ыкIи акъыл зэкIагъ». Цицыу адыгэ жэрыIо IорIуатэ­хэм хэшIыкIышхо афыриIагъ, дэгъоу къэ­Iотэныр къыдэхъущтыгъ. Хьапыщт (Цуе­къо) Нэфсэт ятэ Муратэ ихьакIэщ пчыхьэрэ гъунэгъу лIыжъхэм ямызакъоу, къоджэ гъунэм щыпсэухэрэри къыщызэрэугъоищтыгъэх. Ахэм ядэIуныр Нэфсэт икIэсагъ. къоджэ еджапIэр къызеухым, Адыгэ къэралыгъо кIэлэ­егъэджэ институтым филологиемкIэ ифа­культет чIэ­хьагъ, научнэ IофшIэным пыщагъэ хъугъэ.
Цуекъо Нэфсэт институтыр къызеухым, Теуцожь районым иеджапIэмэ ащыщ горэм Iоф щишIэ шIоигъоу кIожьыгъагъэ­ми, ар къыдэхъугъэп, ащ икIэлэегъэджэ сэнэхьаткIэ IофшIэн щигъотыгъэп. Ащ пае «Унабэхэм» Iоф ащишIэн фаеу хъу­гъа­гъэ: пионерхэм я Унэ, народнэ творчествэм и Унэ, «Зэкъошныгъэм» культу­рэмкIэ и Унэ. Тыдэ Iоф щишIагъэми, ипшъэрылъхэр пыIухьанчъэу, хъупхъэу ыгъэцакIэщтыгъ. Iофэу зыфежьагъэр икъу фэдизэу зэшIуехыфэ ыуж икIыщтыгъэп, а шэныр непи хэлъ. Илъэс тIокIитIу хъу­гъэу зыщылэжьэрэ институтым ыкIи илъэс тIокIырэ блырэм зипэщэ адыгэ IорIотэ отделым афэшъыпкъэу ащ Iоф зэришIэрэм, цIыфхэм фыщытыкIэ дахэу апигъохырэм афэшI лъытэныгъэшхо фашIы.
Институтым хэушъхьафыкIыгъэ отделэу иIэхэм а отделыр анахьыжъ. IорIуатэм мэхьанэшхо иI, икъоу ар цIыфмэ алъыгъэIэсыгъэным, тилъэпкъ фэлэжьэнэу шIыгъэным пае Нэфсэт иотдел Iофыгъо­шхохэр зэрехьэх.
«Цуекъо Нэфсэт анахь лэжьэкIо тегъэ­псыхьагъэу, лэжьэкIо цIэрыIоу институтым щылажьэрэмэ ащыщ, — еIо бзэшIэныгъэлэжь цIэрыIоу Бырсыр Батырбый. — Илъэс пчъагъэ хъугъэу мары тызэдэ­лажьэ, ащ иIофшIакIэ, игупшысэ куухэр ежь Iофэу зыпылъым гулъытэрэ лъапсэрэ афыриIэу, дэгъоу непэрэ шIэныгъэ къэгъотыкIэ амалхэр ыгъэфедэзэ мэлажьэ».
Нэфсэт зэхэщэкIошхоу зэрэщытыр къыкIэсэгъэтхъы, Iофыгъо зэфэшъхьафхэр къызетхьыжьэхэкIэ, Нэфсэт хэшIыкI, гулъытэшхо иIэу, ыгу етыгъэу ахэм къа­хэлажьэ. Ахэр цIыфмэ алъыгъэIэсыгъэным пае игупшысэхэр зэгъэфагъэхэу къытынхэ елъэкIы.
IорIуатэхэр нэмыкI бзэхэмкIэ зэдзэ­кIыжьыгъэнымкIэ ыкIи къыхэутыгъэнхэмкIэ Цуекъо Нэфсэт Iоф дэгъу ышIагъ, адыгэ гущыIэжъхэр урысыбзэкIэ, инджы­лызыбзэкIэ, абхъазыбзэкIэ, хырыхыхьэхэр урысыбзэкIэ, абхъазыбзэкIэ, Хъуаджэм икъэбархэр инджылызыбзэрэ урысы­бзэ­рэкIэ гъусэхэр иIэхэу зэридзэкIыжьы­гъэх. Нэфсэтрэ IорIотэ отделым инаучнэ Iофы­шIэхэмрэ анахьэу зыпылъхэр жэрыIо-народнэ творчествэр дэгъоу зышIэхэрэр къыхэгъэщыгъэнхэр ыкIи IорIотэзехьэхэм къаIуатэхэрэр атхыжьынхэр ары. Ежь ыпэкIэ отделым ипащэу Iоф зышIэщтыгъэхэм яшэн-хабзэхэр лъигъэкIуатэхэзэ Цуекъо Нэфсэт ишъыпкъэу адыгэ жэ­рыIо-поэтическэ творчествэ угъоигъэнми лъэшэу телэжьыхьэ.
Нэфсэт IорIотэ материалхэр къыугъои­хэзэ, зэкIэ Адыгеир къызэпикIухьагъ, нэ­мыкI хэгъэгухэм анэсэу къыхэкIыгъ. ГущыIэм пае, 1998-рэ илъэсым фольклор-этнографие экспедицием хэтэу Тыркуем адыгэу исхэм адэжь кIогъагъэ. А уахътэм шIэныгъэлэжьым къыугъоигъэ­хэр, къыщитхыгъэхэр зыдэхьэгъэ тхы­лъэу «Къэзыгъэзэжьыгъэ налмэс-налкъутэхэр» (2006) зыфиIорэр къыдигъэкIыгъ.
ХыIушъо шапсыгъэхэм адэжь 2013-рэ илъэсым щыIэгъэ экспедициер Нэфсэт зэхэзыщэгъагъэр. Нэужым «Шапсыгъэхэр: шапсыгъэхэм яхьишъэрэ якультурэрэ яхьылIэгъэ очеркхэр» (2015) ыIоу тхылъ къыдигъэкIыгъ.
ЫпшъэкIэ къызэрэщытIуагъэу, шIэныгъэ лъагэм игъогу мыпсынкIэу Нэфсэт зытеуцуагъэм зыригъэушъомбгъумэ, ыпэкIэ ригъэхъузэ, научнэ IофшIагъэхэр етхых, къыдегъэкIых. Ахэм ащыщых монографиехэу “Адыгэ фольклорым ижанрэ цIыкIухэр” (1999) ыкIи «Адыгэхэм яжэрыIо творчествэ лакъырдымрэ сэмэркъэумрэ зэрэщагъэфедагъэхэр» (2008). Тхылъхэу «ЦIыф шIагъом игъашI» (2002), «Псыхъохэр зэхэлъадэмэ, хы мэхъу» (С. Зухбэ игъусэу), «Лъэпкъ кIэным иугъоешхуагъ» (2009), «Адыгэ нэшанэхэр, шIошъхъуныгъэхэр, шIухэр, мышIухэр, пкIыхьапIэхэр» (2005) ыкIи нэмыкIхэр.
Мыхэм афэшъхьафэу Краснодар, Мые­къуапэ, Ростов, Щэрджэс къалэ, Москва ыкIи нэмыкI научнэ гупчэхэм къащыхау­тырэ журнал зэфэшъхьафхэм статьяхэр къащыхиутыгъ. ЗэкIэмкIи научнэ IофшIэгъэ 250-м ехъу иI. Ахэм ащыщэу 25-р тхылъых: монографиехэр, монографическэ ушэтынхэр, фольклорнэ текстхэр, тарихъ-культурнэ очерк­хэр зыдэтхэр.
IорIуатэм иотдел IофшIэгъэ ин непэ дэлажьэ. Адыгэ жэрыIо усэхэр зэхэугъоя­гъэхэу, том пшIыкIутIу хъоу, тхылъ тIо­кIырэ тфырэ, къыдэкIыным фегъэхьазыры. Мы IофшIэгъэ иным изэхэгъэу­цуакIомэ ащыщ ыкIи пшъэдэкIыжь зиIэ исекретарь Цуекъо Нэфсэт.
IорIотэ шIэныгъэгъозэ-зехьэхэм я Дунэе симпозиумэу 2001-рэ илъэсым Англием щызэхащэгъагъэм шIэныгъэлэжьэу Цуекъо Нэфсэт рагъэблэгъэ­гъагъ. Адыгэ лъэпкъым иIушыгъэ-губзыгъагъэ къизыIотыкIырэ тхыгъэ-IофшIэгъэ зэгъэ­фагъэу ащ ыгъэхьазырыгъэм, ежьыр кIон ылъэкIыгъэпти, зэлъашIэрэ шIэныгъэлэ­жьышхоу Дэвид Хант дунэе картыр ыIы­гъэу пчэгум къиуцуи, Кавказэу авто­рыр зыщыщыр къекIолIэгъэ цIыф жъугъэ­мэ къаригъэлъэгъуи, Цуекъом идоклад игъэкIотыгъэ къеджагъ, осэшхуи къыфашIыгъ. Тырэгушхо Урысыем ишIэныгъэлэжьышхохэм ясатырэ хэт адыгэ бзылъфыгъэ шIэныгъэлэжьым. Ащ икъэ­лэмыпэ къыпыкIыгъэ тхыгъэмэ наукэм гъэхьагъэу щишIыгъэр нэрыльэгъу къыпфашIы. Ар филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор, АРИГИ-м иIорIотэ отдел икъутамэ ипащ, институтым и Ученэ совет, Урысыем ижурналистхэм я Союз, институтым къыдигъэкIырэ научнэ журналэу «ШIэныгъэгъуаз» зыфиIорэм иредакционнэ коллегие ахэт. Мы журналым истатья пшIы пчъагъэ къыдэхьагъ.
Къыхэдгъэщымэ тшIоигъу, Цуекъо Нэфсэт ихудожественнэ творчествэ зэ­рэпсаоу кIэлэцIыкIухэм афэгъэхьыгъ. ШIэ­ныгъэлэжьэу Цуекъо Алыйрэ Нэф­сэтрэ кIэлэцIыкIумэ апае «Пьесэхэр» къы­дагъэкIыгъэх (2022). Ащ итхыгъэхэм цIыфыр зыфагъасэрэр гушхуагъэ хэ­лъыныр ары. Итхыгъэ сатырэ пэпчъ щыIэныгъэм хэхъухьэрэ-хэшIыхьэрэ Iофы­гъохэм гу алъыуагъатэ, уагъэгу­пшысэ, лъэпкъ IорIотэ шъуашэм илъэу итхыгъэхэр егъэпсы.
КIэлэцIыкIухэм апае рассказхэр зыдэт тхылъэу «Нэнэжъым ипхъорэлъфхэр» зыфиIорэм дэт гупшысэхэр щыIэныгъэу тыкъэзыуцухьэрэр къырагъэлъэгъукIэу гъэ­псыгъэх. Ахэр къызхихыгъэхэр ана­хьэу ичыл, ПчыхьалIыкъуаекIэ игъунэгъух, ежь инэIуасэмэ ащыщых.
Нэфсэт теле- ыкIи радиокъэтын пшIы пчъагъэ ыгъэхьазырыгъ. Экспедициехэм гъэхъагъэу къащишIырэмрэ кIэухэу афэ­хъугъэхэмрэ къащыриIотыкIызэ, къэбар жъугъэм иамалхэмкIэ цIыфхэм ахэр алъыгъэIэсыгъэнхэр ащ шэнышIу фэ­хъугъ. Илъэс пчъагъэхэм къыугъоигъэ адыгэ IорIотэ зэфэшъхьафхэр дышъэ кIэнэу тиинститут ихъарзынэщ хэлъых, тхылъхэми къадэхьагъэх.
Диссертациехэр атхынхэмкIэ тиныбжьыкIэхэм Нэфсэт ишIуагъэ арегъэкIы, кандидатскэ, докторскэ диссертациехэр къэзыухъумэхэрэм научнэ Iэшъхьэтетэу, консультантэу ыкIи оппонентэу яI.
ШIэныгъэлэжьым шIукIэ фэплъэгъунэу щытыр зэпыу имыIэу республикэ ыкIи район гъэзетхэм, «Шапсыгъэм», абхъаз­хэм ягъэзетэу «Апсны» яредакциехэм лъэшэу ягуапэу зэрафатхэрэр ары. Нэфсэт иочеркхэр, рассказхэр, статьяхэр ахэм къарэхьэх. Джащ фэдэу кIэлэ­цIыкIу жур­налхэу «Жъогъобыным», «Сам­гъу­рым» итхыгъэ гъэшIэгъонхэр къыхаутых. Мыщ пыдзагъэу къэтIон «Джэныкъо машIу» зы­фиIорэ рубрикэу «Адыгэ ма­къэм» иIа­гъэм ащ итхыгъэхэр зэрэхагъахьэщтыгъэхэр.
Документальнэ фильмэу «Без срока давности. Адыгея. Общая боль» зыфиIоу каналэу «Россия 24-мкIэ» къагъэлъэгъуа­гъэм Цуекъо Нэфсэт хэлэжьагъ. Хэ­гъэгу зэошхом илъэхъан тицIыфхэр ТекIоныгъэм зэрэфэбэнагъэхэр къыщиIотагъ. Ленинград иблокадэ къыхащыгъэ сабый­хэр адыгэхэм къызэрагъэнагъэхэм, лIы­гъэу, цIыфыгъэ инэу зэрахьагъэм къатегущыIагъ.
Цуекъо Нэфсэт бэрэ гущыIэ фабэкIэ къызщы­хъугъэ ыкIи зыщыщ хъугъэ къуа­джэхэм, ахэм яцIыфхэм ягугъу шIукIэ, дахэкIэ къытфешIы. Ежь къоджэдэсхэми Нэфсэт шIу алъэгъу, итворчествэ лъэплъэх.
Къызщыхъугъэ, зыщапIугъэ къуаджэм, районым щыщ цIыфхэр Цуекъом бэрэ къыфэтхэх, ежь иIофшIэгъухэу ыкIи иныб­джэгъухэу Москва, Пермь, Тбилиси, IэкIыб къэралхэм ащыIэхэми ежьыри бэрэ афэтхэ.
Нэфсэт шIэныгъэмрэ культурэмрэ ха­хъоу афишIыгъэм осэшхо къыфашIыгъ. Ащ щытхъуцIэу «Адыгэ Республикэм шIэ­ныгъэхэмкIэ изаслуженнэ IофышI» зыфиIорэр, шIэныгъэмрэ гъэсэныгъэм­рэкIэ АР-м и Министерствэ ирэзэныгъэ тхылъ, и Щытхъу тхылъ, Къэралыгъо Советым — Хасэм и Щытхъу тхылъ къыфагъэшъошагъэх. Ежь бзылъфыгъэр къызщыхъугъэ Тецуожь районым инароднэ депутатхэм я Совет и Шытхъу тхылъи Нэфсэт къыратыгъ. АР-м и ЛIы­шъхьэ и Рэзэныгъэ тхылъи къылэжьыгъ. УФ-м шIэныгъэмрэ гъэсэныгъэмрэкIэ и Министерстви иIофшIагъэхэм уасэ къафишIыгъ, и Щытхъу тхылъ къыфигъэ­шъошагъ. ШIэныгъэмрэ культурэмрэ иIахьышIу зэрахилъхьагъэм фэшI Нэфсэт Абхъаз Республикэм и ЛIышъхьэ и Рэзэныгъэ тхылъ къыфигъэшъошагъ.
Цуекъо Нэфсэт — шъхьэгъус, нысэ, ны, нэнэжъ, шыпхъу, ныбджэгъу. Ишъхьэ­гъусэу Заур исэнэхьаткIэ инженерыгъ, исэ­нэхьат фэшъыпкъэу илъэс тIокIитIум ехъурэ Iоф ышIагъ. Илъэс тIокIитIурэ ирэ Нэфсэтрэ ишъхьэгъусэрэ зэдэпсэугъэх лъытэныгъэ зэфашIэу, зэгурыIохэу. Мы илъэсым Заур идунай ыхъожьыгъ. ыпхъу нахьыжъэу Бэллэ ным илъэуж рыкIуагъ, АКъу-р къыухыгъ, филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат. Ипшъэшъэ нахьыкIэу Лейлэ Къэралыгъо къулыкъум­кIэ Темыр Кавказ академиер къыухыгъ.
Цуекъо Нэфсэт имэфэкIкIэ тигуапэу тыфэгушIо, гъэхъэгъэшхохэр ышIынхэу, ылъэкIыщтымкIэ илъэпкъ фэлажьэшъ, ащ ищытхъу еIуатэшъ, шIоу щыIэр къыдэ­хъоу, игъашIи нахьыбэу, ипсауныгъи нахь пытэу, игъэсэныгъи хахъоу бэрэ щыIэнэу тыфэлъаIо!
Нэхэе Саид, филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат, гуманитар ушэтынхэмкIэ ­Адыгэ республикэ институтым инаучнэ IофышI.