Бжыхьэр къызихьэу, мазэ зытешIэкIэ, Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ музей загъэпсыгъэр илъэсишъэ зэрэхъурэм къы­ды­хэлъытагъэу Iофтхьэбзэ заулэ ащ зэхищэщт. А мэфэкIым ехъулIэу пэшIорыгъэшъэу тизалхэм ащызэдгъэфагъэхэу къэгъэлъэгъон гъэшIэгъонхэр гъэмэфэ реным къычIа­хьэ­хэрэм ядгъэлъэгъугъэх.

Ахэр археологхэм, этнографхэм, тиIофышIэхэм тичIыопс къыхагъотэгъэ пкъыгъо хьалэмэтхэу къырахьылIагъэ­хэмкIэ зэгъэфагъэх. Этнографием фэгъэхьыгъэу агъэпсыгъэм апэрэ пкъыгъо­хэу тимузей къыIэкIэхьагъэхэр хэлъых. Ахэр зыIапэ къычIэкIыгъэхэр IэпэIэсэгъэ дэдэу БрантIэ Зэчэрый.
НэмыкI чIыпIэхэм къарыкIыгъэ хьэкIабэ мыгъэ рены тимузей къычIэхьагъэх, джыри къэкIох. Тикъэгъэлъэгъонхэр лъэ­шэу ашIогъэшIэгъоных, ягуапэу тизалхэр зэпаплъыхьэх, упчIабэ къытаты. Хэхэс хъугъэ тилъэпкъэгъухэу тихэку къэкIуагъэхэр лъэшэу къытфэразэх, алъэ­гъурэр ашIогъэшIэгъон, тилъэпкъ музей зэтегъэпсыхьагъэ зэриIэм рэгу­шхох, «анэхэр акIыбэу» чIэкIыжьых.
Музеим иIофышIэхэм Iофыгъуабэ зэ­шIотэхы, къэгъэлъэгъон пчъагъэхэр илъэ­сым къыкIоцI зэхэтэщэх, тиреспуб­ликэ фэгъэхьыгъэхэр ренэу зэтэгъафэх, къэтэгъэлъагъох.

Адыгэ Республикэр зызэхащагъэр илъэс зэхъум, 1992-рэ илъэсым, игъэ­кIо­тыгъэу къэгъэлъэгъонышхоу «От Син­дики — до Республики» зыфиIорэр дгъэхьазырыгъагъ. А илъэсым игъэмафэ археологиемкIэ отделым IутхэмкIэ Пщыщэ Iушъо псым къыщычIигъэщыгъэ бзылъфыгъэ бай горэм пкъы­гъо хьалэ­мэтхэр пылъхэу къыщы­чIэт­хыгъагъ, ахэр къэгъэлъэгъоным хэдгъэхьэгъагъэх.

Бжъэдыгъу чIыналъэм ызыныкъо «зэрагъэтхьэлэгъэ» Краснодар псыIыгъыпIэм псыр къызырагъаом, ыпэкIэ амышIэщтыгъэхэу, икъыблэ етIэ нэпкъхэм археологие саугъэт пчъагъэ къащычIигъэщыгъагъэх. Ленинэхьаблэ IуагъэкIынэу зырагъажьэм Пщыщэ Iушъо Iусыгъэ унагъохэр агъэкощыхи, зытесыгъэхэм етIэ чIыпцIэр тырахызэ мыжъо­и­хыпIэ ашIынэу зыфежьэхэм, чылэр ижъырэ къэхалъэхэм зэратесыр къэ­лъэгъогъагъ. Археологхэм ащ IофшIэнышхо щагъэцэкIэгъагъ.
Илъэс къэс псыр къырагъаомэ, зэкIагъэкIожьызэ Кэзазыу, КъэзэныкъоякIэр, Нэчэрэзыежъыр, Тэуйхьаблэжъыр зытесыгъэхэр, ыпэкIэ амышIэщтыгъэхэу зэрэкъэхэлъэжъхэр, псэупIэжъхэр къэлъэгъогъагъэх. Мыхэр лъэхъэнэ зэфэшъхьафхэм ахэхьэх, непэ къызнэсыгъэм археологхэм ауплъэкIух, къагъотыжьырэ пкъыгъохэр бэдэд.

Псыр лъэшэу зэкIэкIуагъэу, Ленинэ­хьаблэ итемыр къокIыпIэкIэ Пщыщэ исэмэгукIэ псыхъожъыеу ЦукъэрыцIэ зыщыхэлъэдэжьырэ къуачIэм, Iуашъхьэ горэм ятIэу телъыр тырилъэсыкIыгъэу, чIэлъхэр къэлъэгъуагъэхэу тыщырихьы­лIэгъагъ.

Зы чIыпIэ горэм апч къутафэмэ джэрз пкъыгъохэр ахэлъхэу къычIэщыгъэхэу тлъэгъугъэ. Апчмэ акIышъомэ дышъэшъо теплъэ зэряIэмкIэ ижъырэ апч хьа­къу-шыкъум зэрэщыщхэр къыдгурыIогъагъ. Мыщ фэдэ пкъыгъо лъапIэхэр мыутIэ-­шэрмэт лъэхъанэхэм байхэм адычIалъхьажьхэу хэбзагъ. Пасэрэми, джырэ лъэхъани ахэм афэдэ апчыжъ IэшIагъэ­хэм ауасэхэр дышъэхэм анахь лъапIэх.
АрхеологиемкIэ отделым IутхэмкIэ, зэрэтшIы хабзэу, тызэтIэщтыр тешэзэ зэтетыути, чIэлъхэр къыхэдгъэщынхэу едгъэжьагъ. Iуашъхьэр зэрэпсаоу тырихыгъагъэти, къупшъхьэхэми пкъыгъо­хэми чIыпIэ-чIыпIэу етIэ пIокIэ тIэкIу нахь къатенэжьыгъагъэп.

ТымыгуIэу тяIэпэIэсэкIызэ, апч къутафэмэ ащытыубли, къопс шъомбгъошхо зиIэ къошынэу къызыгоутыгъэр къы­хэтыукъэбзыкIыгъ. Къэлъэгъорэ артефактхэр къычIэдгъэщыхэзэ, къыблэ-къо­хьапIэмкIэ зышъхьэ гъэзагъэу чIалъхьа­жьыгъагъэм икъупшъхьэхэри, шитIоу гуалъхьажьыгъагъэхэри, пкъыгъуабэ ягъусэу къычIэттIыкIыгъэх.

Хьадэр ушхугъэу ыкIыбы телъыгъ, ыIэ­хэр гоушхогъагъэх. Зы шыр ыныбашъо телъэу, ылъакъохэр ыбгъухэмкIэ кIэ­щыгъагъэх. Адрэр бгъунджэу щылъыгъ. Нахь пэблагъэу къыголъыгъэ шым ыцэмэ гъучI шхоIу адэлъыгъ. Ащ ышъхьашъо зэфэдэкIэ дышъэ тенэч пIуакIэ теIулIэгъагъ. Шхом пылъыгъэ дышъэ бгырыпхышъхьэхэр къыхэтхыгъэх.

Зы шым ыпшъэ апч къызэрыкIомэ ахэшIыкIыгъэ щыгъыжъыехэр илъыгъэх, ятIонэрэм ышъхьэ халцедон мыжъо лъэпIэ щыгъыжъыешхохэр кIэрылъыгъэх.
ЦIыф къупшъхьэмэ яджабгъукIэ ты­жьын шъуалъэ (канфар), къопситIу иIэу къаготыгъ, ышъхьэ пшIы пчъагъэ хъу­хэу, мэлышъхьэ теплъэ яIэу, ипаIо е ишъхьэ­техъо тедэгъагъэхэн фае, зэпэIулъхэу, дышъэидэхэр къегъэтIылъэкIыгъагъэх. Зэрэтедэгъагъэхэр къарыпшIэу ацакIэмэ гъонэжъыехэр яIэх. Ашъхьашъомэ тхып­хъэ лэдэххэр атетых. Мыхэм афэдэ­хэри Iэпшъэ сэмэгум дэжь зыбгъупшI хъухэу щызэхэлъыгъэх. ТIэтIэй чъыгъэ (янтарь) щыгъыжъые инхэу ыпшъэ ишIэгъагъэхэр сатырэу ыжэгъу чIэлъыгъэх. ИджабгъукIэ цэгэ пакIэмэ джэрз бгъэхэIуитIу ахэ­лъыгъ. Ахэм апэблагъэу тхыпхъэхэр зытет тыжьын гъунджэжъые хъурае къы­хэкIыгъ. Iэ джабгъум дышъэхэу Iэхъурэ Iэлъынэрэ илъыгъэх. Iэ сэмэгум изы Iэхъуамбэ, апч зэмышъогъумэ ахэшIыкIыгъэу кIэрэкIэ дэдэу, Iэлъынэ пы­лъыгъ. ЫлъапэкIэ апч къошыныр къы­хэкIыгъ.

Пэсэрэ апчхэр джы зэрэкъаргъохэм фэдагъэхэп — гъожьышэу е шхъонтIа­шъоу ашIыщтыгъэх. Дышъэ тIэкIоу хагъэт­кIухьагъэм пае къошыным ышъо гъо­жьышэ. Ылъапшъэмэ гъучI ашъо джанэ зэхэулъыяхьи, зэхэпцIыхьагъэу акIэры­лъыгъ. Шым техъогъэгъэ ашъо джэнэшхор иджабгъу лъапшъэ щылъыгъ. Ар IэпIэшхо хъущтыгъ. Тызэджагъэми къы­хэ­фагъэп, зыпарэкIи тырихьылIагъэп
шым пае ашIыгъэ ашъо джанэ ащ фэдиз ыныб­жьэу къагъотыгъэу. ОнэIапIэр зэ­рэгъэкIэрэкIэгъэ дышъэ пкъыгъуабэ ылъашъхьэрэ ашъо джанэмрэ азыфагу илъыгъэх. Ахэр инхэу зэмылIэужыгъоу гъэпсыгъэх: налым, кIэнкIэ ныкъом фэ­дэх, хъураехэри, мэзэныкъом фэдэу къэгъэщыгъэхэри ахэтых. Къопс занкIэ зыпыт джэрз къашыкъыри, зызэрагъэ­кIэракIэщтыгъэ дышъэхэр зэралъхьэщтыгъэ къупшъхьэ хьап-щыпылъэри, нэ­мыкIхэри къычIэтхыгъэх. ЗэкIэмэ агъунэ щылъыгъ джэрз пкъыгъо Iужъу хъураер.

Къупшъхьэмэ чIыпIэ-чIыпIэу етIэплъ плъыжьыбзэ (охрэ) атетэкъогъагъ ыкIи етIэф такъырхэр ахэлъыгъэх. МыхэмкIэ лIагъэм игунахьыхэр рытыраукъэбзыкIыхэу гугъэщтыгъэх.
Къэдгъотыгъэхэр тиэрэ ыпэкIэ апэрэ е ятIонэрэ лIэшIэгъум агъэтIылъыжьыгъэ бзылъфыгъэм къыпыкIыгъэх. Ежь къыпыкIыгъэхэмкIи, ишы телъыщтыгъэ ашъо джанэмкIи бзылъфыгъэр къызэрыкIоу зэрэщымытыгъэр гъэнэфагъэ. ЗэокIо пхъэшэгъэнкIи пшIэхэнэп. МыутIэхэм ялъэхъан тичIыгужъ амазонкэ бзылъфыгъэ зэокIо пхъашэхэр исыгъэхэу ти­тарихъ хэтых.
Пщыщэ Iушъо къыщычIэтхыгъэ бзылъфыгъэ кIэракIэм епэсыгъэу СтIашъу Юрэ шъошэ дахэ ыдыгъ ыкIи «Амазонка из Габукая» цIэу фиусыгъ.
Илъэс пчъагъэхэм мыхэм анэмыкIхэу псыIыгъыпIэм артефактыбэ къыщычIэтхыгъ, ахэми мымакIэу бгъэшIэгъонхэр ахэтых, ау зызакъо нахь тызэримыхьы­лIагъэу ижъырэ бзылъфыгъэ баеу къэдгъотыжьыгъэм икъэбар нахь игъэкIотыгъэу къэтIуатэ тшIоигъуагъ.
Тэу Аслъан.