Iоныгъом и 2-р дунэе тарихъым хъугъэ-шIэгъэшхоу хэхьагъ. Мы мафэм, илъэс 80-кIэ узэкIэIэбэжьмэ, Японием Iо хэмылъэу зыкъызэритырэр къэзыушыхьатырэ актым кIэтхагъэх. Ащ къикIыщтыгъэр: ятIонэрэ дунэе заом фашист техакIомэ апэуцужьыгъэ хэгъэгухэм текIоныгъэр къыдахыгъ ыкIи заом джащ тетэу кIэух фашIыгъ.

ЦIыфлъэпкъым итарихъ пштэмэ, анахь дзэ зэутэкI лъэшыр зыхъугъэр ятIонэрэ дунэе заом илъэхъан. Ар илъэсихрэ кIуагъэ. УIэшыгъэ кIуачIэхэм нэбгырэ миллиони 110-м ехъу ахэтыгъ. 1939-рэ илъэсым иIоныгъо мазэ и 1-м а заор къырагъажьи, 1945-рэ илъэсым иIоныгъо мазэ и 2-м аухыгъ. Заор къезыгъэжьагъэхэр Германиер, Италиер ыкIи Япониер. ЯтIонэрэ дунэе заом а лъэхъаным щыIэгъэ къэралыгъо 74-м щыщэу 62-р хэщэгъагъ, ахэм ащыпсэущтыгъэ цIыфхэр млрд. 1,7-рэ хъущтыгъэх. Европэм, Азием, Африкэм ащыIэ къэралыгъо 40-мэ, Атлантическэ, Тихэ, Индийскэ ыкIи Темыр Ледовитэ океанхэм ащызэуагъэх. Фашистскэ Германием ыкIи Японием атекIонхэм СССР-м нахь Iахьышхо хилъхьагъ.
ЯтIонэрэ дунэе заом нэбгырэ миллион 85-рэ хэкIодагъэу къалъытэ е дунаим тет цIыфхэм япроценти 3-р. ХэкIодагъэ­мэ янахьыбэр СССР-м ыкIи Китаим ащыщыгъэх. Советскэ дзэкIолIэу хэкIодагъэр нэбгырэ миллиони 8,5-м къыщегъэжьа­гъэу миллион 11-м нэсэу къалъытэ. Ащ къи­кIырэр, тихэгъэгу щыщ­хэу заом хэкIодагъэхэм янахьыбэр мамыр цIыфхэу щытыгъэх.
Сыда егъэжьапIэу заом фэхъугъэр? 1936-рэ илъэсым ишэкIогъу мазэ и 25-м Берлин зэзэгъыныгъэм щыкIэтхагъэх Германиемрэ Япониемрэ, ар тарихъым Антикоминтерновскэ пакткIэ хэхьагъ. Коминтерным ебэнынхэр яушъхьагъоу, дунаим тетыгъор щаубытыныр ягухэ­лъэу къэралыгъохэр зэгохьагъэх. Германиемрэ Япониемрэ «ящэнэрэ къэралыгъохэу зирэхьатныгъэ Коммунистическэ интернационалым ыукъохэрэм къяджэщтыгъэх къагохьанхэу». А пактыр СССР-м пэшIуекIонхэм пае зэрэзэхащэгъагъэр гурыIогъуаеу щытыгъэп.
1937-рэ илъэсым ишэкIогъу мазэ и 6-м Антикоминтерновскэ пактым Италиер гъусэ фэхъугъ, 1939-рэ илъэсым имэзае и 24-м — Венгриер ыкIи къэралыгъоу Маньчжоу-Го, 1939-рэ илъэсым игъэтхапэ и 27-м — Испаниер, 1941-рэ илъэсым — Болгариер, Финляндиер, Румыниер, Даниер, правительствэу Словакиер, Хорватиер ыкIи Китаим щыщ Iахьэу Японием ыштэгъагъэр. Хэгъэгу зэошхом икъежьэгъум ехъулIэу пактым къэралыгъуи 10 гъусэгъу фэхъугъ. 1940-рэ илъэсым иIоныгъо мазэ и 27-м Германиер, Италиер ыкIи Япониер Берлинскэ пактым кIэтхагъэх, ащ къыдилъытэщтыгъэ дунэякIэр гъэпсыгъэ хъумэ, яхэгъэгухэм тетыгъор зэрэзэдагощыщт шIыкIэр. Германиемрэ Италиемрэ Европэм тетыгъор щаIыгъынэу щытыгъ, Японием — Азием. Ащ фэшъхьафэу, зэзэгъыныгъэм къыдилъытэщтыгъэ бгъухэм политическэ, экономическэ ыкIи дзэ IэпыIэгъу зэратыжьынэу. КъэпIон хъумэ, а документым фашистскэ блокыр ыгъэпсыгъ. 1940 — 1941-рэ илъэсхэм ащ гохьагъэх Венгриер, Румыниер, Болгариер, Финляндиер, Испаниер, Таиланд, агъэIорышIэрэ правительствэ зиIэгъэхэ Хорватиер, Маньчжоу-Го ыкIи Японием ыштэгъэ Китай Iахьыр зыгъэIорышIэрэ Ван Цзинвэим иправительствэ.
Iоныгъом и 22-м, 1941-рэ илъэсым Германиер заокIэ СССР-м къытебэнагъ, ащ тетэу тихэгъэгу заом хэщагъэ хъугъэ, тыгъэгъазэм и 7-м Перл-Харбор зытебанэхэм ыуж — США-р. Джащ къыщыублагъэу алъытэ япон-китай заоу ятIонэрэ дунэе заом щыщ хъугъэр.
Японием заоу дашIыгъэр
СССР-мрэ Япониемрэ азыфагу зао къитэджэным ищынагъо 1930-рэ илъэс­хэм яятIонэрэ кIэлъэныкъо къыщы­ублагъэу щыIагъ. 1938-рэ илъэсым зэо зэутэкIхэр псыхъу­раеу Хасан щыкIуагъэх, 1939-рэ илъэ­сым игъэмэфэ ма­зэхэм — Халхин-Гол щызэуагъэх, ар МНР-м и Маньчжоу-Го игъунапкъэ дэжь зыдэщыIагъэр. Бэдзэогъум 1-м, 1940-рэ илъэсым КъокIыпIэ Чыжьэ фронтыр къызэIуахыгъ, ащ къы­гъэлъагъощтыгъ зэо шъыпкъэр зэрэблагъэр. Ау СССР-м икъохьэпIэ гъунапкъэ­хэм къазэращыбырсырыгъэхэм ыпкъ къикIэу Японием емыутэкIынхэмкIэ хэкIыпIэхэр къагъотыгъэх. ХэгъэгуитIумэ яшIоигъоныгъэхэр зэрэзэтефагъэхэр зэзэгъыныгъэу 1941-рэ илъэсым имэлылъфэгъу мазэ и 13-м зыкIэтхагъэхэм къегъэлъагъо. Ащ зэ­рэкIэтхагъэхэр ГерманиемкIэ ошIэ-дэмышIэу къычIэ­кIыгъ. Ау Япониер СССР-м къытебэнэнымкIэ пшъэрылъэу иIагъэр зыщигъэгъу­пшэщтыгъэп. Ащ фэдэ планыр 1941-рэ илъэсым ибэдзэогъу мазэ и 2-м агъэ­нэфэгъагъ, шъэфэу Маньчжурием дзэр щаугъоигъ, Квантунскэ армиер фэдитIукIэ нахьыбэ ашIыгъагъ. IэкIыб IофхэмкIэ министрэу Мацуока зэрилъытэщтыгъэмкIэ, «Японием иполитикэ зыми емы­­хьы­лIэгъэ пактми Антикоминтерновскэ пактми япхыгъэнэу щытыгъэп». Ащ пае СССР-м икъокIыпIэ гъунапкъэхэр ыгъэ­пытагъэх, 1941-рэ илъэсым иIоныгъо мазэ и 15-м КъокIыпIэ чыжьэ фронтэу щыIэм джыри Забайкальскэ фронтыр гуигъэхъуагъ.
Хэгъэгу зэошхом илъэхъан СССР-мрэ икъотэгъухэмрэ дзэ-экономическэ зэпхыныгъэхэмкIэ — «ленд-лиз» зыфа­IорэмкIэ зэдэлэжьагъэх. Ленд-лизым елъытыгъэу СССР-м IэпыIэгъур гъогуитфыкIэ къылъагъэIэсыщтыгъ. Японием дашIыгъэгъэ Пактэу нейтралитетыр къыдэзылъытэщтыгъэм ишIуагъэкIэ тихо­океанскэ гъогууанэмкIэ СССР-м IэпыIэгъур къынагъэсыщтыгъ. Советскэ быракъхэр пылъагъэхэу ленд-лизымкIэ къащагъэм ипроцент 47,1-р а гъогууанэм къырыкIуагъ. 1944-рэ илъэсым ибжыхьэ ехъулIэу Европэм иIофхэр къэхьылъагъэх — Германиемрэ ащ ыгъэIорышIэрэ къэралыгъохэмрэ зэхэтэкъонхэм ищынагъо къашъхьарыуцогъагъ. Японием ипащэхэр фэягъэх США-мрэ Инджылызымрэ зэо зэпыугъо адашIынымкIэ СССР-р къызфагъэфедэнэу, ау тихэ­гъэгу икъотэгъухэм афэшъыпкъагъ, анахьэу Ялтинскэ конференцием ыуж. Тызэрэщыгъуазэу, 1945-рэ илъэсым имэзае Ялтинскэ конференциеу зэхащэгъагъэм Сталиным къотэгъумэ гущыIэ ща­ри­тыгъагъ Европэм заор зыщаухырэм ыуж мэзитIу-щыкIэ Японием заор зэрэрашIылIэщтымкIэ. Потсдамскэ конференциеу 1945-рэ илъэсым ибэдзэогъу мазэ щыIагъэм хэлэжьэгъэ зэкъотэгъу­хэм зэхэт декларациеу къыщашIыгъэм итхэгъагъ Iо хэмылъэу Японием зыкъы­зэритын фаер. А декларацие дэдэм итхэгъагъ СССР-м и Сахалин икъыблэкIэ щыIэгъэ Курильскэ хыгъэхъунэхэр, Урысыем ишъолъыр шъыпкъэхэр, Японием къаритыжьынхэу, ахэр Урыс-япон заоу 1904 — 1905-рэ илъэсхэм щыIагъэм язэфэхьысыжьэу паутыгъагъэх.
1945-рэ илъэсым имэлылъфэгъу мазэ и 5-м СССР-м нейтралитетым фэгъэ­хьыгъэ Пактэу Японием дишIыгъагъэр зэрэзэпигъэурэр ыкIи ежь ылъэныкъокIэ шышъхьэIум и 8-м, 1945-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу къызэрэхэкIыжьырэр, Японием зао зэрэришIылIэрэр къыIопщыгъ.
Арэу щытми, район заулэхэм советскэ дзэхэм пыир пхъашэу къащыпэуцужьыгъ. Анахь лъэшэу зыкъызщаухъу­мэжьыщтыгъэр Муданьцзян чIыпIэр ары. Императорскэ печатым иминистрэ-ухъу­макIоу Коити Кидо джащыгъум императорым феIопщы заор къэгъэуцугъэн зэрэфаер, ащ Хирохито къыкIэлъыкIорэ мафэм къыдырегъаштэ.
Атомнэ лагъымэхэр зэратырадзагъэ­хэр
А хъугъэ-шIагъэхэм ялъэхъан зэкъо­тэгъухэм Iо хэмылъэу зыкъытын фаеу фаIопщыгъэр Японием щигъэзыягъ, ащ тетэу IэшакIэм ищынагъо зы­шъхьа­ригъэ­уцуагъ. Хыгъэхъунэхэм яубытын дзэ­кIолIыбэ къащычIанэным тещыныхьи, США-м ипрезидентэу Г. Трумэн унашъо ышIыгъ Японием атомнэ лагъымэхэр тырадзэнхэу.
Японскэ къалэу Хиросимэ атомнэ лэгъымэхэмкIэ зыщеуагъэхэу ары 1945-рэ илъэсым ишышъхьэIу мазэ и 6-р тарихъым зэрэхэхьагъэр. Заом ыпэкIэ къалэм нэбгырэ мин 340-рэ щыпсэущтыгъ, яблэнэрэ къалэу Японием ар итыгъ. Хиросимэ зыщеогъэхэ уахътэм ащ нэбгырэ мин 245-рэ дэсыгъ. Лагъы­мэр къалэм ышъхьагъ къыщыуагъ, чIыгумрэ лагъымэр къызщыуагъэмрэ азыфагу метрэ 576-рэ дэлъыгъ. ЦIыфхэу ыкIи псэушъхьэхэу ар зыщыхъугъэ чIыпIэм пэблэгъагъэхэр ащ лъыпытэу хэкIодагъэх, къалэм дэт псэуалъэмэ япроцент 80-р зэхикъутагъ. Лагъымэр къызщыуагъэм километрищ фэдизкIэ сыд фэдэрэ бгъукIи къызкIэнэшъунэу щыIэмэ зэкIэмэ къакIэнагъ. МэшIо жьыхьарзэм зы сыхьатым километрэ 1200-рэ илъэшыгъэу къалэм рычъагъ.Ащ химыубытагъэхэр унэ зэхэкъутагъэмэ ачIэгъ хъугъагъэх. Японием зыкъырагъэтыпэным пае шышъхьэIум и 9-м американскэ ошъогу дзэ-кIуачIэхэм джыри зы лагъымэ къалэу Нагасаки тырадзэ. Японием иIэшъхьэтетмэ цIыфмэ ашIуаушъэфыгъагъ кIочIэшхо зиIэ IашэкIэ американцэхэр къызэряуагъэхэр ыкIи яшъолъыр пыим зэрэщыпэуцужьыщтхэм фагъэхьазырыщтыгъ. Хиросимэ щыхъугъэм Апшъэрэ Советми щытегущыIэгъагъэхэп.
Японием езэонхэмкIэ советскэ дзэхэм я Главнокомандующэу агъэнэфэгъагъ Советскэ Союзым имаршалэу В.М. Василевскэр. ЗэкIэмкIи фронти 3 хъу­щты­гъэ: Забайкальскэр, Апэрэ КъокIыпIэ Чыжьэр ыкIи ЯтIонэрэ КъокIыпIэ Чыжьэр, нэбгырэ миллион 1,5-рэ хъущтыгъэх.
ТидзэкIолIмэ операциищ рагъэкIо­кIыгъ: Маньчжурскэ стратегическэр, Къыблэ- Сахалинскэр ыкIи Курильскэ десантнэр, ахэм тхьамэфэ заулэм японскэ дзэ купышхор захагъэтэкъуагъ, ар зэоным фэIэпэIэсэгъэ Квантунскэ армиеу щытыгъ нахь мышIэми.
Зэфэхьысыжьхэр
Японскэ дзэхэм ахэтыгъэ дзэкIолI ыкIи офицер мин 700 къычIанагъ. Ахэм ащыщэу мин 84-р укIыгъэ, мин 640-р гъэры хъугъэх, (мин 609,5-р — японцэх). А пчъагъэхэм амы­гъотыжьэу кIодыгъэхэр ыкIи къумалыгъэ къызхэфагъэхэр ахэт­хэп. Маньчжурием гъэрэу зыкъыщызытыгъэмэ японскэ императорскэ армием игенерали 148-рэ ахэтыгъ.
Советскэ Iашэм 1945-рэ илъэс чы­жьэм текIоныгъэр псынкIэ дэдэу къыщыдихыгъэп. Советскэ Союзыр Японием езаозэ укIыгъэу ыкIи уIагъэу нэбгы­рэ 36456-рэ къычIинагъ, ахэм ащыщэу 24425-р — сымаджэ хъугъэхэмрэ уIэгъэ ужым къэ­нэжьыгъэхэмрэ. Тихоокеанскэ флотым къычIинэгъэ нэбгырэ 1298-м щыщэу нэбгырэ 903-р укIыгъагъэх е уIэгъэ ужым ядунай ахъожьыгъ. Арэу щытми, советскэ дзэхэм чIэнагъэу ашIыгъэр японцэмэ ялъытыгъэмэ, фэдэ 18,6-кIэ нахь мэ­кIагъ. Советскэ дзэ­кIолIмэ лIыхъужъныгъэу зэрахьагъэм къэралыгъом осэшхо фи­шIыгъ — нэбгырэ 308-мэ правительственнэ бгъэхалъхьэхэр, нэбгырэ 87-мэ Советскэ Союзым и ЛIыхъужъыцIэ афагъэшъошагъэх. Ахэм ащыщэу нэбгырихыр тIогъогогъо ЛIыхъужъыцIэр къыдахыгъэу хъугъэ.
Iоныгъом и 2-м, 1945-рэ илъэсым Генералиссимусэу И.В. Сталиным советскэ народым фэкIорэ Джэпсалъэ къышIыгъ: «Урыс-япон заом илъэхъан урысыдзэхэм къазэратекIогъагъэхэр гукъэкIыжь хьылъэу народым иIагъ. Ар бжьыгъэ шIуцIэу тихэгъэгу телъыгъ. ТицIыфхэр ежэщтыгъэх а мафэу Япониер зыщызэхэдгъэтэкъощтым, бжьы­гъэр зыщызытетхыжьыщтым. Илъэс тIокIитIурэ тежагъ тэ, нахьыжъ лIэужхэм, а мафэм. Джы марышъ, а мафэр къэсыгъ. Япони­ем непэ зыкъытыгъ, ар къэзыушыхьаты­рэ Iо зыхэмылъ актым къыкIэтхэ­жьыгъ».
Ацумыжъ Казбек.
Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ доктор.