«Испыун» зыцIэ фестивалыр КавказымкIи, зэрэхэгъэгоуи апэрэу Адыгеим щыкIуагъ. Мыекъопэ районым ит станицэу Абдзэхэхьаблэ игупчэ ар щырекIокIыгъ.

ШIэныгъэлэжьхэр, археолог цIэрыIохэр, адыгэ Iэпэщысэмэ апылъ IэпэIасэхэр, сурэтышIхэр, мыжъом дэлажьэхэрэр, ятIэм хьакъу-шыкъухэр хэзышIыкIыхэрэр, нэмыкIхэри ащ хэлэжьагъэх. Испыунэхэм афэгъэхьыгъэ къэбар гъэшIэгъонхэр цIыфхэм къафаIотагъ ыкIи ащ фэдэ саугъэтхэр зыдэщыт чIыпIэхэу Хьаджыкъо дэжь щыIэхэм аращэлIагъэх, апылъ къэбархэр къафэIотагъэх.
Проектэу «ЧIыпIэ зэдэлэжьэныгъэм игупчэхэр» зыфиIорэр, Урысые общественнэ организациеу «Урыс географическэ обществэм» иадыгэ къутамэ, Адыгэ къэралыгъо университетыр, гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ зыхьырэр, нартоведением, адыгэ IорыIуатэм, художественнэ культурэм я Гупчэ, нэмыкIхэри зэгъусэхэу фестивалыр зэхащагъ. Ар Урысыем игеографическэ обществэ зызэхащагъэр илъэси 180-рэ зэрэхъурэм фэгъэхьыгъагъ.
КъохьэпIэ Кавказым, Черкесием итарихъ, икультурэ гъогоу къыкIугъэр мыщ къыщаIотагъ. Проектым кIэщакIо фэхъугъэх искусствэ шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу, Урысыем исурэтышIхэм я Союз хэтэу Къуекъо Маринэрэ филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, Адыгэ Республикэм изаслуженнэ журналистэу Къуекъо Асфаррэ.
Урысые общественнэ организациеу «Урыс географическэ обществэр» зыфиIорэм иадыгэ къутамэ ипащэу Беданэкъо Мурат Iофтхьабзэр къызэIуихыгъ.
— Адыгэ Республикэр зекIоным тегъэпсыхьэгъэ шъолъыр. Испыунэмэ афэгъэхьыгъэ фестиваль бэшIагъэ зэхэтщэнэу тызыфэягъэр, ар непэ къыддэ­хъугъэшъ тигуапэ, илъэс къэс редгъэ­кIокIын гупшысэ тиI, ар тфэгъэхъуным тыпылъыщт. Адыгеим ит испыунэхэр мэхьанэшхо зиIэ саугъэтхэм ащыщых, ахэр къызэтегъэнэжьыгъэнхэмкIэ Iофыгъуабэ дгъэцэкIэн фае, — къыIуагъ ащ.
Беданэкъо Мурат къызэрэхигъэщыгъэмкIэ, Урысыем испыунэ 2000-м ехъу ит. Ахэм хы ШIуцIэ Iушъом, анахьэу Шъачэ, ЦIэмэз (Новороссийскэ), Геленджик ыкIи ТIуапсэ нахь уащыIокIэ. Адыгеим ит испыунэхэр анахьыжъхэм ащыщых, археологхэм къызэраIорэмкIэ, илъэс мини 4 фэдиз аныбжь. Мы аужырэ илъэси 150-м цIыфмэ, IофшIапIэмэ апкъ къикIэу ахэр лъэшэу зэщыкъуа­гъэх, агъэкIодыгъэр шъэрышъэу къалъытэ. Испыунэр джэрз уахътэм къыхэкIыгъ, мыжъобгъушхохэм ахэшIыкIыгъ. Ахэр космосым къикIырэ е кIорэ энергием епхыгъэхэу алъытэх, ижъырэ хьэдэгъэтIылъыпIэхэуи щытыгъэх. Ахэм яонтэгъугъэ тоннипшI пчъагъэхэм анэсы, пытэу зэхэгъэуцуагъэх, дэгъоу зэгъэкIугъэх, тхьапэ е шъэжъыяпэ адэкIырэп. Ар зышIыгъэ ижъырэ цIыфхэм чIыгур сысын зэрилъэкIыщтыри къыдалъытагъ.

— Испыунэхэр адыгэхэмкIэ нарт эпосым, лъэпкъ культурэм ыкIи шэн-хабзэхэм пытэу япхыгъэх. Адыгеим ит испыунэхэр сыд фэдэрэ лъэхъани осэ ин зиIэ саугъэтхэм ащыщых. Непэ ахэр зэрэзэхэтакъохэрэм лъэшэу тегъэгумэкIы. Мыщ дэжьым уахътэр ыкIи чIыопсыр арэп зиягъэ къакIохэрэр, цIыфыр ары гумэкIыгъошхо къызпыкIырэр, — къы­Iуагъ Къуекъо Асфар.
Проектым изэхэщэн Iофыбэ къыпыкIыгъ, ау зэхэщакIохэм афызэшIокIыгъ.
— Испыунэхэр дунэе Iофыгъоу щытых, бэ фыкъуагъэр, къытфэнэгъэ тIэкIур къыткIэхъухьэхэрэм анэсыжьын фае. Республикэм зекIоным зызэрэщиушъом­бгъурэм адыгэ тарихъ-культурэ кIэныр зэрэхэуцорэм щэч хэлъэп. Испыунэхэм якъэгъэгъунэнкIэ къулыкъухэр мэлажьэх нахь мышIэми, ахэм якъэухъумэн цIыфмэ зэкIэмэ яIофын фае,— къыIуагъ Къуекъо Маринэ.
Археологие ушэтынхэм къызэрагъэлъэгъуагъагъэмкIэ, ижъыкIэ испыунэхэр тхьалъэIупIэхэу щытыгъэх. Адыгэмэ ячIыналъэ ащ фэдэу итыр зэрэбэм пае ар лъэпкъым инэшанэу пIон плъэкIыщт. ШIэныгъэлэжьмэ къызэраушыхьатырэмкIэ, испыунэхэр узчIэсын унагъэхэп, ахэр инахьыбэм дунаим ехыжьхэрэ цIыф хэхыгъэхэр чIалъхьанхэу ашIыщтыгъэх.
Iофтхьабзэм хэлэжьагъэмэ ащыщ Тыркуем къикIыжьыгъэ тилъэпкъэгъоу Болэкъо Щэбан. Испыунэхэм яшIын ар зыпылъыр бэшIагъэ, гипсым, ятIэм ахэр зэрахэпшIыкIыщтыр фестивалым къе­кIолIагъэхэм аригъэлъэгъугъ, ежь иIэшIагъэхэр зэкIэмэ ашIогъэшIэгъоныгъэх.
Испыунэхэр дунэе Iофыгъоу щытых. А къэнэгъэ макIэр къыткIэхъухьэхэрэм анэсыжьын фае. Адыгеим ит испыунэхэм якъэухъумэн цIыфхэм анаIэ тырагъэтыным, фестивалым изэхэщакIохэр Iоф­тхьабзэм ишIуагъэ къэкIоным щэгугъых.