Зэманхэм къахэхыгъэ та­рихъ хъугъэ-шIагъэхэр ищысэте­хыпIэу непэ лъэпкъыр зэрыгъозэщт искусствэ лъагэм иIэ­шIагъэхэр ыIэ къычIэкIых лъэпкъ шъуашэхэр зыдырэ модельер-дизай­нерэу Уджыхъу Сусанэ. IэпэIасэм зэшIуихырэ шIушIэ IофшIэным уасэ фашIэу тын хэхыгъэ фагъэшъошагъ.

Бзылъфыгъэ ныбжьыкIэр непэрэ дунаим диштэу дэлъэбакъо, шIушIэнри иIоф чанэу дегъэцакIэ. Мы мафэхэм гуфэкIо зэхэт купэу «Ошъогу къаргъор» зыфи-Iоу Тэхъутэмыкъуае щызэхащагъэм Уджыхъу Сусанэ Казбек ыпхъум «Фронтым ишIуагъэу ригъэкIыгъэм пай» зыфиIорэ ме­далыр къыфигъэшъошагъ.
Сусанэ ицIыкIугъом къыщегъэ­жьагъэу иIэпэIэсэныгъэкIэ къахэщэу, пшъэшъэ чанэу, губзыгъэу щытыгъ. Дэныр зикIэсэгъэ ным ар кIырыплъыщтыгъ, ышIэрэр шIогъэшIэгъоныгъ. Ным фэдэу ежьыми иныс­хъапхэм джэнэ цIыкIухэр афидыщтыгъ. Гурыт еджапIэм ыуж Адыгэ къэралыгъо университетым июридическэ факультет къыухыгъ. Илъэс 16 нахь ымыныбжьэу унагъо ихьагъ, кIэлитIурэ зы пшъашъэрэ къыфэхъугъ. Джащыгъур ары бэшIагъэу ыгу рихьыщтыгъэ Iофым — дышъэидэным ащ къызыфигъэзэжьыгъэр, нэмазщыгъхэм яшIын гуетыныгъэшхо фыриIэу ыуж зихьагъэр. Ау сыд фэдэрэ Iофи къыбдэхъуным пае сэнаущыгъэм дакIоу ащ ишIыкIэ-амалхэри пIэ къибгъэхьанхэ, зыфэбгъэсэн фае. Ды­шъэидэным, дэн-бзэным ишъэфхэм за­фигъэсагъ, ыгукIэ зыфэщэгъэ сэнэхьатым ищыIэныгъэ гъогу рипхыгъ. КIалэхэм зыкъызаIэтым икIэсэ Iофым икуупIэ хэхьагъ. Тэхъутэмыкъое районым ит псэупIэу Яблоновскэм унэе дапIэ къыщызэIуихыгъ. Сусанэ саехэр, цыехэр едых, дышъэидэным фэIэпэIас. Адыгэ шъо­лъырым щызэлъашIэрэ IэпэIасэ хъугъэ. Шъошэ дыным ыуж зихьагъэр илъэс 15-м къехъугъ.
— СэгъэшIэгъожьы сянэ зэрыдэрэ машинкэм цыхьэ къысфишIэу сызэрыригъадэщтыгъэр. IэшIагъэхэр сшIыхэ хъумэ, рэхьатыныгъэ къысеты. Тхыпхъэ пэпчъ гум къыпкъырэкIы, бзэкIэ къэсымыIошъугъэ горэ щыIэмэ, IэрышIагъэмкIэ къэсэIуатэ. ИжъыкIэ адыгэ лъэп­къым ыгъэфедэщтыгъэ тхыпхъэхэм ате­шIыкIыгъэу сикIэлэцIыкIумэ апэ лъэпкъ шъуашэхэр афэсыдыгъагъэх. Джащ ­къыщыублагъэу сиIэпэIэсэныгъэ хэз­гъахъозэ шъуашэхэм ядын сыхэхьагъ.
Унэгъо дэгъу сыхэхьэнэу синасып къыхьыгъ. Сигуащэу Сарэ дэн-бзэнымкIэ сиапэрэ кIэлэегъаджэу сэлъытэ. Ащ иIэпэIэсагъэ къуаджэм щызэлъашIэ. Сыд фэдэ зэхахьи сакъыщыхэщынэу джэнэ дахэхэр сфидыщтыгъ. Илъэсыбэ тешIагъэу псэупIэу Яблоновскэм джанэ зэзгъэдын IэпэIасэ дэзгъотагъэп. Ащ къы­хэкIкIэ дэпIэ салоным икъызэIухын сы­фежьагъ, сишъхьэгъусэу Казбек къыз­дыригъэштагъ. Егъэжьэгъур къи­ныгъ, дэхэрэм ястыщт лэжьапкIэр сымышIэу сыщысзэ, еджапIэхэм ачIэсхэм зэфэдэу шъуашэ ащыгъын фаеу унашъо къыдэкIыгъ. СыгушIозэ еджапIэм ипащэ зыIузгъакIи, кIэлэеджакIохэм сафэдэнэу зэзэгъыныгъэ дэсшIыгъ. Джар сиапэрэ лъэбэкъушхо хъугъэ, Тхьэм сыфэраз, — еIо Сусанэ.
Адыгэ шъуашэр, лъэпкъ нэшанэ зиIэ IэрышIыгъэ зэфэшъхьафхэр пытэу щы­Iэныгъэм къыхэхьажьыгъэх. Ар зишIу­шIагъэр адыгэ лъэпкъым къыхэкIыгъэ IэпэIасэхэр ары.
— Илъэс пчъагъэ хъугъэ адыгэ шъуа­шэм инэшанэхэм язэгъэшIэн ыуж сызитыр. ШIэныгъэм анахь мэхьанэ зи­Iэу хэтыр лъыхъоныр ары. Ижъырэ шъуа­шэм итеплъэ зыфэдэм бэрэ сы­лъы­хъугъ. Пэсэрэ адыгэ щыIакIэм диштэу шъуашэри щытыгъ, лые зи хэ­мылъэу, шъохэр зэдиштэхэу саери, цыери гъэпсыгъагъэх. Шъуашэм ди­штэрэ лъэпкъ пкъы­гъохэр згъэфедэнхэр сипшъэрылъмэ ащыщ. Тхыпхъэ лъэпкъэу адыгэмэ агъэ­федэщтыгъэхэ тIыбжъэр, шъыхьабжъэр, уц тхьапищыр, чъыгэе тхьапэр сиIэшIагъэхэм ащысэгъэфедэ, — еIо Сусанэ.
Сусанэ иIоф къызэрэдэхъурэм ишы­хьат иIэшIагъэхэр къэгъэлъэгъон зэфэшъхьафхэм зэрахэлэжьагъэхэр. МодэмкIэ дизайнер ныбжьыкIэхэм яIэпэIэсэныгъэ къызщагъэлъэгъорэ Iофтхьабзэхэм яапэрэ сатыр хэт. Лъэпкъ шъуашэр зэ­рифэшъуашэу дунаим къыщегъэлъагъо. Къэгъэлъэгъоным хэхьэрэ шъуашэ пэпчъ адыгэ шэн-хабзэр къыриIотыкIэу, гу­пшысэ ин хэлъэу гъэпсыгъэ. Лъэхъэнэ зэфэшъхьафхэм япхыгъэ пкъыгъохэр бзылъфыгъэ щыгъынхэм ащегъэфедэх. IэкIэ бэ хидыкIырэр, ащ кIуачIи уахъти атыригъэкIуадэрэр макIэп. Анахь мэхьанэ зиIэ лъэныкъомэ ащыщ шэкIхэм якъыхэхын. Чэтэным, данэм, ластычым, къэтабэм ахэшIыкIыгъэ шъуашэхэр мафэ къэс пщыгъышъунхэу гъэпсыгъэх.

— Шъуашэм мэхьанэшхо иI: цIыфхэм уахещэ, нэмыкI лъэпкъхэм уакъыхегъэ­щы, уикультурэ идэхагъэ, ибаиныгъэ къафызэIуехы. Адыгэ шъуашэм идэхагъэ бэмэ зэлъашIагъ. Зэрэунагъоу зыща­лъэн алъэкIыщт коллекцие къыдэзгъэкIыгъ. Анахь цIыкIум щыублагъэу анахьыжъым нэс зыщалъэщт шъуашэхэр унагъом ишэн-хабзэ орэхъу. Лъэпкъ шъуашэм инэшанэхэр джырэ уахътэм диштэхэу, лъэпкъ екIолIакIэр къябэкIэу дунаим щызэлъядгъэшIэным сыпылъ. Непэ сыдырэм сыкъырашIэжьэу зэрэхъугъэм сегъэгушIо. ЩыIэныгъэм угу зыфэкIорэ IофшIэныр щыбгъэцэкIэн фае, — еIо тигущыIэгъу.
Непэ дунэе щыгъын дизайным анахьэу къыщыхагъэщырэр зыми фэмыдэу, ямы­шIыкIэу, зыщызылъэрэм тегъэпсыхьа­гъэу дыгъэр ары.
ШъуашэхэмкIэ IэпэIасэм къыгъэлъагъомэ шIоигъомкIэ сеупчIыгъ.
— Адыгэ бзылъфыгъэм иIэпэIэсагъэу зэрэдунаеу щагъэшIэгъуагъэр дэхагъэм итамыгъэу щыIакIэм зэрэхэтыр, ащ инурэ сыд фэдэ лъэхъани лъэпкъым зэрэшъхьа­рытыр сиIэшIагъэхэмкIэ къэсIотэнэу сы­фай. Джынэс сыздэлэжьэгъэ шъошэ зэгъэуIугъэхэм ар апхырысщыгъэу къыс­шIошIы. ТапэкIэ згъэхьазырыщт коллекциехэм а гупшысэр ахэслъхьаным сыпылъыщт. Адыгэ нысэм лъэпкъ саер ары щыгъынэу щытыр. СиIэшIэгъэ нысэ джанэхэр зызэрэщалъэхэрэм гушхоныгъэ къысхелъхьэ. Къэзыщэрэ кIалэхэми цыер джэгу мафэм зэрагъэфедэрэм лъэшэу сегъэгушIо, — еIо Сусанэ.
Адыгэ шъуашэм бэ къыIуатэрэр. ЦIыфым ыпкъ зэрэзэкIужьырэр ащ къыгъэ­лъагъощтыгъ, джащ фэдэу ар зыщыгъым, ащ ынапэ тыримыхыным фэшI, цIыфыгъэ­рэ шъыпкъагъэрэ хэлъынхэ, изекIокIэ-шIы­кIэхэр шъуашэм идэхагъэ диштэнхэ фэягъ.
IэпэIасэм иIэшIагъэхэм хэушъхьа­фыкIыгъэ шъуашэ ахэтымэ сшIогъэ­шIэгъонэу сеупчIыгъ.
— СиIэх хэушъхьафыкIыгъэ шъуашэ­хэри. Пшъэшъэ джанэу ыбгъуитIукIэ е ыбгъэгу дэжь хьазырхэр зыхэдыкIыгъэ­хэр ары. Шъуашэм узеплъыкIэ апэдэдэ гу зылъыптэрэр бгъуитIуми арыкIорэ хьазырхэр ары. Непэрэ ныбжьыкIэхэм ашIодахэу ащ къыкIэупчIэх. Хьазырхэр хъулъфыгъэхэм атегъэпсыхьагъ нахь мышIэми, бзылъфыгъэмэ ящыгъын ащагъэфедэныр якIас. Хьазырхэм якъежьапIэр щэр зэратэкъорэ пхъэ бжъэмые цIыкIур ары. ЕтIанэ пцэшIуащэхэр ралъхьэхэу рагъэжьагъ. Шхончыр хьазыр Iупэм зыщаузэндыкIэ, хъэдэн цIыкIу Iуалъхьажьыщтыгъ. Ау, нахьыбэм, тхыпхъэ дахэхэмкIэ гъэкIэрэкIэгъэ гъучIым, тыжьыным е дышъэм ахэшIыкIыгъэу шъхьэтепIо цIыкIухэр фашIыщтыгъэх. Шхончхэр къызежьэхэм хьазырхэр амыгъэфедэжьхэ хъуи, шъуашэр зэрагъэ­кIэрэкIэрэ Iахьэу къэнагъ. Ахэр бэщ псы­гъо цIыкIухэм, гъучIым, къупшъхьэм е бжъакъом ахэшIыкIыгъэх, шъо шIуцIэкIэ агъалэуи мэхъу. Цые шIуцIэм ихьазыр Iупэхэр къупшъхьэ фыжьым, цые сырыфым иехэр — шIуцIэм ахашIыкIыщтыгъэх. Бзылъфыгъэмэ яшъуашэ идыкIэ нэмыкI. Адыгэ бзылъфыгъэм идэхагъэ ащ къыкIигъэлэтхъыщтыгъ. Непэрэ мафэм диштэрэ шъуашэхэм гъэпсыкIэ гъэшIэгъонхэр яIэ хъугъэ. НыбжьыкIэмэ агу рихьыщтыр къэшIэгъуай, — къеIуатэ IэпэIасэм.
Уджыхъу Сусанэ иIэпыIэгъух дэкIо-бзэкIо Iазэхэр. Ахэр нэбгырэ 15 фэдиз мэхъух. Лъэныкъо зэфэшъхьафхэр къы­зэлъызыубытрэ дэным ахэр тегъэпсы­хьагъэх.
ЦIыфыр щэIэфэ лъэгэпIэ инхэм анэсыным пылъ, Сусани гукъэкI гъэшIэгъон­хэр зыдиIыгъых, щыIэныгъэм щыпхы­рещых.
ШIушIэ фондэу «Хымэ сабый щыIэп» зыфиIорэм Сусанэ кIэщакIо фэхъугъ. Сабый ибэ ыкIи зипсауныгъэ амалхэр зэщыкъогъэ кIэлэцIыкIухэм адеIэх. Илъэ­сыкIэ шIухьафтынхэр, щыгъынхэр, еджэным, тхэным ыкIи сурэтшIыным аща­гъэфедэрэ пкъыгъохэр аIэкIэгъэхьэгъэнымкIэ, сымаджэхэм адэIэпыIэнымкIэ, япсауныгъэ зыщагъэпытэщт зыгъэпсэфыпIэхэм агъэкIонхэмкIэ фондым Iофы­шхо егъэцакIэ. Джащ фэдэу мылъкукIэ зишIуагъэ къэзгъэкIон зылъэкIыщтхэм алъэхъух, яIэпыIэгъу сабый ибэхэм зэрящыкIагъэр агурагъаIо ыкIи бэмэ яшIуагъэ арагъэкIы. Сусанэ гукIэгъурэ зэхэшIыкIырэ зыхэлъ цIыф. ШIу зэришIэрэм гухахъо хегъуатэ.
— СыдигъокIи сабый ибэхэм сыгу афэузы. Ны-тыхэм чIадзыжьыгъэ кIэлэцIыкIухэм мы дунаим сыда тхъагъоу щыряIэр? ЛъэкI зиIэр зигъот макIэм деIэныр тэрэзэу сэлъытэ, ар псапэ, — еIо Сусанэ.
ХэушъхьафыкIыгъэ дзэ операцием хэлажьэхэрэм лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ IэпыIэгъу аратыным Сусанэ зипэщэ купыр дэлажьэ. Iэзэгъу уцхэр, щыгъынхэр ыкIи гъомылэпхъэ зэфэшъхьафхэр дзэкъулыкъушIэхэм афатIупщых.
Уджыхъу зэшъхьэгъусэхэр зызэкIыгъухэр илъэс 30 хъугъэ. Казбекрэ Суса­нэрэ унэгъо лъапсэр агъэпытэ. Шъхьадж ичIыпIэ итэу, ипшъэрылъхэр ыгъэца­кIэхэу, зэгурыIохэу зэдэпсэух.
— СищыIэныгъэ мэхьанэ къезытырэр сиунагъу ары. Ны-тыхэм ягущыIэ фабэ, ягукIэгъу сыдигъокIи зэхэсэшIэ. Гъэхъа­гъэу сшIыгъэхэм ахэм яIахьышхо хэлъ. Зызгъэпсэфынэу охътабэ сиIэп, ау си­унагъо сыригъусэу уахътэр зэрэзгъэкIощтым сыпылъ. КIэлитIурэ зы пшъашъэрэ тиI, нысэ къытфащагъ, тщыщ хъугъэ. Силъфыгъэхэмрэ сишъхьэгъусэрэ кIуачIэ къысаты. Адыгэ бзылъфыгъэм шъхьэгъу­сэм ищытхъу ыIоныр къекIурэп, ау Каз­бек ишIогъэшхо къысегъэкIы. Зыгорэ къыбдэхъунэу уфаемэ, угукIэ укъабзэу дунаим утетын фае, — еIо Сусанэ.
Лъэпшъыкъо Фатим.