«Адыгэ лъэпкъым игушъхьэ баиныгъ: тапэкIэ уплъэмэ» зыцIэ Iэнэ хъурае АР-м и Лъэпкъ музей щыкIуагъ. Iофтхьабзэм кIэщакIо фэхъугъэх АР-м ыкIи Пшызэ шъолъыр ащыIэ быслъымэнхэм я ДиндэлэжьапIэрэ АР-м ибзылъфыгъэхэм я Союзрэ.

Ащ хэлэжьагъэх общественнэ движениехэм, шIэныгъэ сообществэм ялIыкIохэр ыкIи ныбжьыкIэ чанхэр.
Iэнэ хъураер къызэIуихыгъ АР-м ыкIи Пшызэ шъолъыр ащыIэ быслъымэнхэм я ДиндэлэжьапIэ имуфтий игуадзэу Хъущт Азэмат. Ащ къыкIигъэтхъыгъ адыгэ лъэпкъым ишэн-хабзэхэр къэ­ухъумэгъэн­хэмкIэ мы Iофтхьабзэм изэхэщэн мэхьанэшхо зэриIэр.
— Адыгэ лъэпкъым икультурнэ кIэн къырыкIощтым тигъэгумэкIын, ар къызэрэтыухъумэщтым тызэгъу­сэу екIолIа­кIэхэр къыфэдгъотынхэ фае. Тыбзэ, тикультурэ, тидин къэу­хъумэгъэнхэ ыкIи гъэдэхэгъэнхэ фаеу диным къеIошъ, ар цIыфхэм зэралъыдгъэIэсыщтым тыпы­лъыщт. Непэ щыIэкIакIэу тызыхэтым ифэмэ-бжьымэхэр, гукъау нахь мышIэми, тиныбжьыкIэхэм къатехьэ. Тинахьыжъхэм ахэлъыгъэ гушъхьэ баиныгъэу къытлъы­­Iэ­сыжьыгъэр къызэрэтыухъумэщтым тыпылъын фае, къыткIэ­хъухьэрэ лIэужхэм тэри ар алъыдгъэIэсыжьыныр ары анахь ­шъхьаIэр, — къыIуагъ Хъущт Азэмат.

АР-м ибзылъфыгъэхэм я Союз итхьаматэу Вэрэкъо Хьалимэт къызэриIуагъэм­кIэ, АР-м ыкIи Пшызэ шъолъыр ащыIэ быслъымэнхэм я ДиндэлэжьапIэ ягъусэу мыщ фэдэ мэхьанэшхо зиIэ Iофтхьабзэр апэрэу зэхащэ. Адыгэ лъэпкъым игушъхьэ баиныгъэ тапэкIэ къырыкIощтым, ар къэухъумэгъэным ыкIи къыткIэхъухьэрэ ныбжьыкIэхэм алъыгъэIэсыгъэным иIофыгъохэм Союзым хэт бзылъфыгъэхэр ыгъэгумэкIхэу анаIэ тырадзагъ. Сыда пIомэ сыдигъокIи адыгэ лъэпкъым игушъхьэ баиныгъэ иухъумакIохэр бзылъфыгъэхэр ары. Ахэр ары сабыйхэм япIуныгъэ фэгъэзагъэхэр, ащ нэмыкIэу лъэпкъ ыкIи дин хабзэхэм язехьакIох. Бзылъфыгъэр ары ренэу унагъом ыкIи обществэм яджэныкъо къэзыухъумэрэр.
— Мы мафэхэм анахьэу тызэо­лIэрэ Iофыгъохэм ащыщ непэрэ адыгэ бзылъфыгъэм щыIэкIакIэм зыдыригъаштэзэ, шэн-хабзэр къыухъумэн зэрилъэкIырэр, диныр ылэжьэу унагъом зэрэщагъасэрэр ыкIи дин пхэнджыр зезыхьэхэрэм зэращаухъумэхэрэр. ТапэкIэ тып­лъэзэ пшъэ­рылъэу зыфэдгъэуцу­жьын фаер блэкIыгъэм шIоу хэлъыгъэхэр къыдэтлъытэхэзэ бзылъфыгъэхэм гъэсэныгъэ зэрагъэгъотынымкIэ, лъэпкъ хабзэхэр къаухъумэн­хэмкIэ тишIуагъэ ядгъэкIыныр ары. Адыгэ культурэм бзылъфы­гъэм ренэу чIыпIэ гъэнэфагъэ щиIы­гъыгъ. ЦIыфы­гъэр, намысыр хэ­лъэу, къыткIэхъу­хьэрэ лIэ­ужым гушъхьэ баиныгъэм икIэнхэр лъе­гъэ­Iэсыжьы. Арышъ, адыгэ лъэпкъым игушъхьэ баиныгъэ тапэкIи къэтыухъумэным фэшI, чIыпIэ хэхыгъэ тиIэу тызщызэрэугъоин тлъэ­кIыщт культурнэ проект дгъэпсын фае, — къыIуагъ Вэрэкъо Хьалимэт.
АР-м иобщественнэ движениеу «Адыгэ Хасэм» итхьаматэу ЛIымыщэкъо Рэмэзан къызэриIуагъэмкIэ, непэ щы­Iэ­кIакIэу тызыхэтым ифэмэ-бжьымэхэр анахьэу къызылъыIэсыгъэхэр тиныбжьыкIэхэр ары.
— ЫпэкIэ тикIэлэцIыкIухэр, тиныбжьыкIэхэр къуаджэм ыпIущтыгъэхэмэ, джы гухэкI нахь мышIэми, ащ нахь фэгъэзагъэ хъугъэх итернетымрэ телевидениемрэ. Ахэм къатырэ къэбархэр къыт­кIэхъухьэрэ лIэужхэм нахь ашIогъэшIэгъон. ТыгъэкъохьэпIэ къэралыгъохэм яеплъыкIэхэр тиныбжьыкIэхэм арагъаштэ. Ащ тыпэшIуекIоным пае хэкIыпIэу щыIэхэм тызэдяусэн, тиадыгэ шэн-хабзэхэр, тикультурэ къызэрэтыухъумэщтхэм тыдэлэжьэн фае, — къыIуагъ Р. ЛIымыщэкъом.

Тишэн-хабзэхэр къэтыухъумэхэзэ тищыIэныгъэ къыхэхъухьэрэ зэхъокIыныгъэхэм къыздахьырэ лъэныкъо дэйхэм узэрапэуцужьын плъэкIыщт шIыкIэхэм зэхэсыгъом хэлэжьагъэхэр атегущыIа­гъэх. ШIэныгъэхэмкIэ Урысые Академием тыгъэкъокIыпIэ къэралхэм язэгъэшIэнкIэ иинститут инаучнэ IофышIэу, тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу Нэшъулъэщэ Наимэ лъэныкъоу «Адыгэ шэн-хабзэм тетэу бзылъфыгъэм идэхагъэ иеплъыкI» зыфиIорэм къытегущыIагъ.
Мы Iофыгъом мэхьанэшхо зэриIэр къыхигъэщызэ, ыпэрапшIэ Iофтхьабзэм изэхэщакIохэм ирэзэныгъэ гущыIэхэр афигъэзагъ. Ащ къызэриIуагъэмкIэ, ныбжьыкIэхэм Iоф адэшIэгъэнымкIэ бзылъфы­гъэхэм ыкIи быслъымэн диным яеплъыкIэхэр гъэнэфэгъэнхэ фае, ар Iофыгъо псынкIэп. Нэужым щысэхэр къыхьызэ я 18 — 19-рэ лIэшIэгъухэм Европэм къи­кIыгъэ зекIохэм ыкIи политикхэм адыгэ бзылъфыгъэм идэхагъэ фэгъэхьыгъэу бэ къызэратхыжьыгъэр къыIуагъ. Бгъэжъно­къо Бэрэсбый итхылъэу адыгэ этикетым фэгъэхьыгъэм игугъу къышIызэ къыIуагъ адыгэ бзылъфыгъэм идэхагъэ лъэпкъ мэхьанэ иIэу зэрэгъэпсыгъэр, дэхагъэр апэдэдэ адыгэ хабзэ пхэлъыным зэрепхыгъэр. Я 19-рэ лIэшIэгъум икIэухым ыкIи я 20-м къариубытэу адыгэ бзылъфыгъэхэм ащыгъыгъэ шъуашэхэр сурэт­хэмкIэ къы­гъэлъагъохэзэ Нэшъулъэщэ Наимэ къы­Iуагъ сыд фэдэрэ зэмани адыгэ шъуашэм бзылъфыгъэр къызэригъэдахэрэр, непэ къызнэсыгъэми ащ имэхьанэ къызэрэщымыкIагъэр.

Емыж Зарем – АР-м ыкIи Пшызэ шъолъыр ащыпсэурэ быс­лъымэнхэм я ДиндэлэжьапIэ имуфтий бзылъфыгъэ IофхэмкIэ игуадз:
— Бзылъфыгъэу мэщытым къа­кIохэрэм ащыщэу IэпыIэгъу зищыкIагъэхэр — зизакъоу щыIэхэр, кIэлабэ зиIэхэр, къин хэфагъэхэр къы­тэуалIэх. Коммунальнэ фэIо-фа­шIэ­хэмкIэ чIыфэхэр зэIузгъэкIагъэ­хэм ахъщэкIэ тадеIэ, гъомылапхъэ­хэр, щыгъынхэр зищыкIагъэхэм ятэгъэгъоты. Илъэсныкъо хъугъэ бзылъфыгъэ IофхэмкIэ муфтиим игуадзэу Iоф зысшIэрэр ыкIи а уахътэм бэ тIэ зыфэтщэигъэр. Мыхъунэу слъытэрэр къыхэзгъэщымэ сшIоигъу. Мыекъуапэ зекIо­хэр бэу къыдахьэ хъугъэ ыкIи ахэр мэщытым къы­чIахьэмэ ашIоигъоу къекIуалIэх. Шортхэр, къяфызэкIыгъэ щыгъынхэр зыщыгъхэр ахэм ахэтых. «Мэщытым шъучIахьэ­мэ зэрэшъушIоигъор шъошIэмэ, сыда кIэпхын къыздэшъумыштэра, шъузэрэфэпагъэм шъузкIы­лъы­мыплъэрэр?» — ахэм упчIэ афэсэгъэуцу. ХьэкIапIэ укъыздэкIогъэ лъэпкъым лъытэныгъэ фэпшIын фае. Зытырахъон алъэкIыщтхэр тэри тиIэх, ау ежьхэми сакъыныгъэ, шъхьэкIэфэныгъэ къызхарэ­гъафэба! Джащ фэдэу хьэдагъэ­хэм бэрэ къыщысаIоу къыхэкIы стехъогъэ шъхьэтехъоми, сщыгъ джанэми Iэ къыфашIызэ: «Мыщ фэдэу адыгэхэр щытыгъэхэп». Сыфаеп мы­хъун ясIонэу, ау ныбжьэу яIэм елъы­тыгъэу, ежьхэми зызэрафапэрэр тэрэзэп, утIысыгъэми, укъэтэджыгъэми пщыгъым укъымыгъэ­укIытэжьынэу щытын фае. Къур­Iаным къызэрэщиIорэмкIэ, щы­гъыныр къыоуцокIынэу щытэп, Iэр Iэгъуапэм къычIэщы къодыеу щытын фае. Бзылъфыгъэм зиухъумэн фае диныр ылэжьы хъумэ, мыдинлэжьхэми цIыфхэм ахэхьанхэ, ура­мым техьанхэ хъумэ зэрифэшъуа­шэу зарэфап. Адыгэ шъуашэр зыщарэлъэба. Ащ пае уяжэнэу щытэп ныдэлъфыбзэм е шъуашэм имафэ­хэм. Лъэныкъо пэпчъ джащ фэдэу урыгущыIэным иуахътэ къэ­сыгъ.

Зарема Тепсаевар — бзылъфыгъэхэм я Мыекъопэ къэлэ Совет итхьамат:
— Сабыйхэм япIун, унагъом иджэныкъо иухъумэн бзылъфыгъэм ип­шъэрылъ шъхьаIэу зэрэщытым, ащ зызэрафэдгъэ­загъэм мэхьанэшхо иI. Шэн-хабзэхэм, диным ямэхьанэ ныбжьыкIэхэм тэрэзэу къагурыIоным тыпылъын фае. Непэ угу къэкIымэ зыуухъумэмэ, неущ укъезэщымэ шъхьэ­техъор зытепхыжьыныр — емыкIу зекIуакIэх. Диным пылъ шапхъэхэр икъоу зэрамыгъашIэхэу шъо­шэ зэблэхъункIэ рагъажьэшъ, ар икъугъэкIэ ныбжьыкIабэмэ алъытэ. Ау етIанэ шIэхэу къезэщыхэрэр къа­хэкIых, модэм димыштэжьырэ шъуа­шэм фэдэу. Шъуашэр сыди­гъокIи лъэпкъым инэпэеплъ. Мары ХьакIэмызэ Мирэ къызэриIуагъэм фэдэу, адыгэ хабзэр быслъымэн диным къыпэу щыIагъ. «Шъуашэр, хабзэр, диныр – зэкIэ зэхъокIыгъэ мэхъух, пхъожьынхэ плъэкIыщт, зэмыхъокIырэр, пхъожьын умылъэ­кIыщтыр ныдэлъфыбзэр ары. Бзэр ары лъэпкъыр къэзыгъанэрэр», — Мирэ къыIуагъэм десегъаштэ. ЕтIани къыхэзгъэщынэу сызыфаер, къэбар жъугъэм иамалхэм мэхьанэшхо яI. Ахэм къагъэлъагъорэм, къат­хырэм, къыраIотыкIырэм ныбжьыкIэхэр лъэплъэх, дунэе хъытыум, социальнэ нэкIубгъохэм ахэсых. Щалъэгъурэр ящысэтехыпI. Шъуа­шэр, шэн-хабзэр нахьыбэрэ ащ къащагъэлъагъо къэс нахь дэгъу. Ахэр аIэтыным, зыхащэным фэхьазырых. Тэрэзэу, акъыл хэлъэу ахэр яб­гъэ­штэнхэ фае. Сэ сыдигъокIи къэн­дзалхэр щысэ къэсэхьых, ахэм яшъуа­шэ, ялъэпкъ тхыпхъэхэр лъэшэу якIасэх, тыди къыщыхагъэщых. ГущыIэм апе, телевидением икъэтынхэр зезыщэхэрэм непэрэ мафэм къекIоу, шъуашэр угу къагъэкIэу джанэхэр арагъэдымэ дэгъуба! Джащ фэдэу уздэлэжьэн фаеу бэ щыIэр. ЦIыфыгъэр, лъытэныгъэр пстэуми апшъэхэу ныбжьыкIэхэр пIугъэнхэ фае. Адыгагъэр къызэтедгъэнэн фае. Непэрэ зэхахьэм ипшъэ­рылъ ыгъэцэкIагъэкIэ сэлъытэ — цIыфхэм ягулъытэ лъэныкъуабэмэ къа­фэдгъэущыгъ.

МэщылI Руслъан — Краснодар краим и Адыгэ Хасэ итхьамат:
— Iэнэ хъураем бзылъфыгъэхэм я Союз, быслъымэнхэм я ДиндэлэжьапIэ, шIэныгъэлэжьхэр, республикэм ыкIи краим яхасэхэр зэфищагъэх. Шъолъыр зэфэшъхьафхэм къарыкIыгъэ адыгэхэр зэхигъэхьагъэх пIоми хъущт. Шэн-хабзэхэр къэухъу­мэгъэнхэр пшъэрылъ ин. Пшызэ шъо­лъыр щыпсэурэ адыгэхэр япчъа­гъэкIэ краим щыпсэухэрэм япроцент 0,36-рэ ныIэп зэрэхъухэ­рэр. Ау ащ емылъытыгъэу, Iоф­тхьабзэхэр зэхатщэхэ хъумэ ныбжьыкIэ 650-рэ фэдиз къытэуалIэ. Ахэм лъэшэу тынаIэ атедгъэтын фае, сыда пIомэ гъэсэныгъэм кIэрычыгъэ зэрэхъугъэхэр, шэн-хабзэхэр икъоу зэрамышIэхэрэр тэ­лъэгъу. Нахьы­жъхэм ягущыIэ уасэ фашIын, ахэр ящысэтехыпIэу щытынхэ фае. Чэщи мафи дунэе хъытыум хэсых. Ар щымыIэмэ зызфагъэзэн ашIэрэп. Сыда щалъэгъурэр, хэт зыдэгущыIэхэрэр — тисабыйхэр нэмыкI­хэм агъасэх. Дин пхэнджыр, наркотикхэр лъэшэу тызгъэгумэкIырэ лъэныкъох. ТиныбжьыкIэхэр тэщ нахь дэгъун­хэ фае ыпэкIэ тылъыкIотэным фэшI. Ащ тызэгъусэу тыдэлэжьэщт.

Къохъужъ Саида — проектэу «Тамэ» зыфиIорэм изэхэщакIу:
— Iэнэ хъураем къыщаIэтыгъэ Iофыгъохэм мэхьанэшхо яI, сыда пIомэ этносэу, цIыф лъэпкъэу тызэрэщытыр къэзыушыхьатырэ, нэмыкIхэм тахэзгъэ­ушъхьафыкIырэ шапхъэхэр чIэтынэнхэм ищынагъо щыI. Ар къытщымышIыным пае тисабыйхэм, тиныбжьыкIэхэм нахь гъэлъэшыгъэу тадэлэжьэн фае. Непэ еплъыкIэ зэфэшъхьафхэр къыраIотыкIыгъэх. Щэч хэлъэп, бзылъфыгъэр — джэныкъом иухъумакIу. Нахьыпэм ар бзылъфыгъэм ипшъэрылъ шъхьаIэу сабыйхэр ыпIущтыгъэх, шэн-хабзэхэр уна­гъом щызэрагъашIэщтыгъэх, джы бзылъфы­гъэм бэ тегъэуагъэр, бэ тIэкIэзырэр. Ау тэ адыгэхэмкIэ бэ тхэлъыр пкъэу тфэхъун ылъэ­кIынэу ыкIи ащ ишIуагъэкIэ ти­лъэпкъи, тиреспублики хэхъоныгъэ­хэр ядгъэ­шIышъущт. Ахэр тэрэзэу къыхэгъэщыгъэхэ хъумэ, ныбжьыкIэхэми алъыдгъэIэсынхэ тлъэ­кIыщт. Анахь гумэкIыгъоу щыIэхэм ащыщ ныдэлъфыбзэр икъоу зэрэ­тымышIэрэр, тисабыйхэм зэраIутымылъхьашъурэр. Ащ фэдэ гумэкIыгъохэр зышъхьэ илъ ныхэмкIэ тызэхахьи, кIэлэцIыкIухэм апае джырэ уахътэм диштэрэ лъэпкъ еджапIэ къызэIутхынэу итхъу­хьагъ. Апэ пшъэшъэ цIыкIу­хэм апаеу тегупшысагъ, сыда пIомэ шэн-хабзэр унагъом щылъызгъэ­кIуатэрэр бзылъфыгъэр ары. Нэужым кIалэ­хэри егъэджэным хэщэгъэнхэ зэрэфаер къыдгуры­Iожьыгъ. Хэтрэ хъулъфыгъи ны хэкIыгъ, ным ыпIугъ. Арышъ, ащ ипшъэ­рылъхэр икъоу ыгъэцакIэ­хэмэ, бзылъфыгъэри ичIыпIэ иуцожьыщт, унагъом, пIуныгъэм нахь уахътэ афыриIэщт. Еджа­пIэм къыдыхэлъытэгъэщт адыгабзэмкIэ егъэджэнхэр. Ащ кIэлэегъэ­джэ анахь дэгъухэм ащыщхэр къет­щэлIэщтых, ны-тыхэри хэщэгъэщтых. КIалэхэр, пшъашъэ­хэр зэрапIущтыгъэхэм ишапхъэхэр джырэ уахътэм къекIоу афызэхэтщэщтых. Ахэр зэгъусэхэу зэред­гъэ­джэщтхэм имызакъоу, шъхьаф-шъхьа­фэуи Iоф адашIэщт. Телефонхэм, компьютерхэм къакIэ­рытщынхэшъ кIалэхэр зекIо дгъэ­кIощтых, нартхэм афэгъэхьыгъэ къэбар­хэр, адыгэ IорыIуатэхэр къафэзыIотэщтхэр ахэм ядгъэ­гъусэщтых. ШытесыкIэм, щэбзэщэ тIупщыным, лъэпкъ Iэпэщысэ зэфэшъхьафхэм яшIын афагъэсэщтых. Адыгэр къэбзагъэм зэрэлъыплъэщтыгъэм, лъэпкъ шхыныгъохэр зэришIыщтыгъэхэм — бэ шIэныгъэу къафызэIутхыщтыр. КIэ­кIэу къэпIон хъумэ, уадыгэныр зэрэдахэр, зэрэтхъагъор кIэлэцIыкIухэм алъыдгъэ­Iэсыныр пшъэры­лъэу зы­фэ­тэгъэуцужьы. Джащ фэдэ Iо­фы­гъомэ тызэгъусэу тадэлэжьэн фае.
Джащ фэдэу Iэнэ хъураем къыщыгущыIагъэх философие шIэныгъэхэмкIэ докторэу Шъаукъо Асфар, Краснодар краим щыIэ Адыгэ Хасэм итхьаматэу МэщылI Руслъан, Мыекъопэ къэралыгъо технологическэ университетым икафедрэ идоцентэу КIэдыкIое Нэфсэт, психологие шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу Бырсыр Асе, социологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу Нэхэе Вячеслав, нэмыкIхэри.
КIэухым Iофтхьабзэм хэлэжьагъэхэм зэкIэми зэдырагъаштэу къаIуагъ гушъхьэ- баиныгъэр къэухъумэгъэным иIофыгъохэм тапэкIи зэрадэлэжьэщтхэр.

Вэрэкъо Хьалимэт – АР-м ибзылъфыгъэхэм я Союз итхьамат:
— Мыщ фэдэ зэхэгущыIэжьхэр тищыкIагъэх. Лъэпкъ шэн-хабзэхэм якъэухъу­мэнкIэ ыкIи динлэжь хабзэхэр унагъом тэрэзэу гурыIуагъэ хъунымкIэ бзылъфыгъэм ипшъэ­рылъхэм ямэхьанэ ины. Непэ лъэныкъуабэмэ татегущыIагъ ыкIи тызнэсыгъэ пэпчъ нахь игъэкIотыгъэу зэхэпфын, урыгущыIэн тефэ. Бзылъфыгъэхэм я Союз цIыфыбэ зэрищэлIагъ. АР-м ыкIи Пшызэ шъо­лъыр ащыпсэурэ быслъымэнхэм я ДиндэлэжьапIэ къыдготэу мыщ фэдэ зэхахьэ апэрэу зэхэтщагъ. Зыгорэм тыпэуцужьынэу арэп, непэ тызгъэгумэкIырэ Iофыгъохэм тызэгъусэу татегущыIэнышъ, хэкIыпIэхэр къэдгъотынхэр ары пшъэ­рылъэу зыфэдгъэуцужьырэр. ШIэныгъэ зэгъэуIугъэхэр щыIэх, ахэр къытшъхьэпэнхэм пае тызгъэгумэкIырэ Iофыгъохэм тэрэзэу тякъякIолIэн фае. Дин пхэнджым (радикализмэм) дихьыхырэ ныжьыкIэхэр зэрэщыIэхэм ны-тыхэр, обществэри егъэгумэкIых. Ащ лъэпсэшхо имы­IэнкIи хъун, ау хабзэми, диными алъэныкъокIэ гъэсэныгъэ, шIэныгъэ икъу­хэр цIыфхэм непэ зэрящыкIа­гъэр нафэ. ТиныбжьыкIэхэр дгъа­сэхэзэ тэри таде­джэжьын фае. Тызэгъусэу тызэдеIэжьызэ ыпэкIэ тылъыкIотэщт.
КIарэ Фатим,
Тэу Замир.