Урысыем и Къэралыгъо быракъэу фыжь-шхъонтIэ-плъыжь шъолъыр зэмышъогъуищэу зэхэлъым итарихъ къызщежьэрэр я XVII-рэ лIэшIэгъоу Апэрэ Петр итетыгъо лъэхъан.

Апэрэ дзэ къухьэу Урысыем ытIупщыгъэм ар тырагъэуцогъагъ. Шъолъыр­хэм ашъо ыкIи зэкIэлъыкIуакIэу яIэщтыр зыгъэнэфагъэр Апэрэ Петр ары. СатыушI къухьэхэм зэкIэми ащ фэдэ быракъ атетыным фэгъэхьыгъэ унашъо ащ ышIыгъагъ.
Тарихъ охътэ зэфэшъхьафхэм Урысыем ибыракъ зэфэдагъэп. ГущыIэм пае, Советскэ Союзым илъэхъан, илъэс 70-рэ ар зэрэщытэу плъыжьыгъэ. А быракъым чIэтхэу Хэгъэгу зэошхом ТекIоныгъэр къыщыдахыгъ.
1991-рэ илъэсхэм къэралыгъом къыщыхъугъэ зэхъокIыныгъэхэм адакIоу, фыжь-шхъонтIэ-плъыжь шъолъырхэр зиIэ быракъыр къэралыгъо тамыгъэ шъхьаIэу аштэжьыгъ. Урысыем ибыракъ зэрэзэ­хэлъ шъолъырищым ямэхьанэ зэтыраIотыкIы: ышъхьагъырэ фыжьыр — цIыфыгъэ гукъэбзагъэм, шъхьэихыгъэм, шхъуан­тIэр — шъыпкъэныгъэм, Iэдэбныгъэм, ычIэгъырэ плъыжьыр — лIыблэнагъэм, гушхуагъэм ятамыгъэх. НэмыкI еплъы­кIэмкIэ, шъохэр къэралыгъор зэрэзэтеутыгъагъэм епхыгъагъэх: фыжьыр — «Белая Русь», шхъуантIэр — «Малая Русь», плъыжьыр — «Великая Русь».
1991-рэ илъэсым, шышъхьэIум и 22-м СССР-м ошIэ-дэмышIэ IофхэмкIэ и Комитет (ГКЧП зыфаIощтыгъэр) къэралыгъо гъэпсыкIэр щызэблихъунэу фежьэгъагъ. Ар къадэхъугъэп ыкIи РСФСР-м и Апшъэрэ Совет зычIэт Унэм зэмышъо­гъуищэу зэхэлъ быракъыр щагъэIэгъагъ. Урысыем и Къэралыгъо быракъэу ар зэраштагъэм фэгъэхьыгъэ унашъори ашIыгъ.
2000-рэ илъэсым, тыгъэгъазэм и 25-м УФ-м и Президентэу Владимир Путиныр «УФ-м и Къэралыгъо быракъ» фэгъэ­хьыгъэ конституционнэ хэбзэгъэуцугъэу зыкIэтхагъэм яшъомбгъуагъэкIи якIыхьагъэкIи зэфэдиз хъоу фыжь-шхъонтIэ- плъыжь шъолъырищэу зэкIэлъыкIоу гъэ­псыгъэ шэкI зэпэплIэмыер Къэралыгъо быракъэу зэригъэнафэрэр итхагъ.
Урысыем и Къэралыгъо быракъ и Мафэ къэралыгъом щыпсэурэ цIыф лъэпкъхэмкIэ мэхьанэшхо зиIэ мэфэкIэу хъугъэ. ЗыкIыныгъэм, зэгурыIоныгъэм, хэгъэгум фытиIэ шIулъэгъум ямафэу ар хэтэгъэунэфыкIы. МэфэкI Iофтхьабзэхэм нахьыжъи нахьыкIи, цIыф лъэпкъ зэфэшъхьафхэм ащыщхэри агу етыгъэу ахэлажьэх. «Адыгэ макъэм» зиеплъыкIэкIэ къыдэгощагъэхэр ащкIэ шыхьатых.
Хьабый Айтэч — Урысыем иныбжьыкIэхэм я Союз икъутамэу АР-м щызэхэщагъэм ипащэ игуадз, илъэс 25-рэ ыныбжь:
— Урысыем и Къэралыгъо быракъ и Мафэ лъэпкъыбэу тызэрэзэхэтыр, зыкIыныгъэ зэрэтхэлъыр къегъэ­нафэ. Къэралыгъом тапэкIэ къырыкIощтымкIэ пшъэдэкIыжьышхо тиI. Къэралыгъо быракъым тырэпагэ, ныбжьыкIэхэм ар ящыгъынмэ атырашIыхьэ, къэлэ псэуалъэхэм яунашъхьэхэм ащэбыбатэ, быра­къым итарихъ фэгъэхьыгъэ Iоф­тхьабзэхэр гъэ къэс зэхащэх. Укъызщыхъугъэ къэралыгъом уасэ фэпшIыныр, уичIыгу шIу плъэгъуныр джары къызщежьэрэр. МэфэкIым ащ фэдэ зэхашIэхэм уакъыфегъэущы.
Хьаджэбыекъо Зурида — Адыгэкъалэ игурыт еджапIэу N 3-м ипащэ пIуныгъэмкIэ иупчIэжьэгъу, илъэс 29-рэ ыныбжь:
— Урысыем ибыракъ тицIыкIугъом щегъэжьагъэу тэшIэ. Къэралыгъом игурыт еджапIэхэм яеджэгъу тхьамафэхэр Къэралыгъо быра­къым иIэтынкIэ ыкIи гимным икъегъэIонкIэ аублэ. КIэлэцIыкIухэм язэхашIэ ащ къегъэущы, агу нэсы. Къэралыгъоу къызщыхъугъэхэм шIулъэгъуныгъэ фыряIэным фепIух. ТапэкIэ ащ къырыкIощтым ежьхэми яIахь горэ зэрэхэлъыр ашIошъ егъэхъу. Ащ мэхьанэ иI.
Виктория Рогожниковар — АР-м икIэлэегъэджэ колледж ия 2-рэ курс щеджэ, илъэс 19 ыныбжь:
— СэркIэ быракъыр къэралыгъо тамыгъэ къодыеп, нахьыб. Фыжь- плъышъом — мамырныгъэр, къэбзагъэр къекIы, шхъуантIэм — шъыпкъэныгъэр, плъыжьым — кIуачIэу къэралыгъор ыпэкIэ лъызыгъэкIуатэрэр ятэпхы. Джа шъохэм къа­Iорэм фэд: блэкIыгъэм — лъытэныгъэ, джырэ уахътэм — уасэ афэшI, къэралыгъом инеущырэ мафэ фэлажь. Ары быракъым тызэреплъырэр. Тапэ итхэм, тинахьыжъхэм такIырыплъызэ къэралыгъом итарихъ лъыд- гъэкIотэн фае. Тигуапэу мэфэкIым тыхэлэжьэщт.
Урысыем и Къэралыгъо быракъ и Мафэ зэрэхэгъэгоу щыха­гъэунэфыкIыщт. Адыгеим щыкIощт мэфэкI Iофтхьэбзэ шъхьаIэ — культурэм, искусствэм иIэпэIасэхэм яконцерт Лениным ыцIэ зыхьырэ Гупчэм пчыхьашъхьэ сыхьатыр 6-м щырагъэжьэщт.
Тэу Замир.
Арусяк Авагимян.