Хы ШIуцIэ Iушъом щыпсэурэ шапсыгъэмэ яжъотыпIэ уахътэ къихьагъ — дэжъыем иугъоин рагъэжьагъ.

Лэжьыгъэм иугъоин, игъэгъушъын ыкIи иукъэбзыжьын Iофыгъо псынкIэхэм ащыщэп, ныбжь зэфэшъхьаф зиIэ чIыпIэрыс нэбгыришъэ пчъагъэ ащ хэлажьэ. А мэкъумэщ культурэм икъэгъэкIын тилъэпкъэгъухэу Тыркуем щыпсэухэрэри илъэси 150-м къехъугъэу ыуж итых, ятэжъ пIашъэмэ хабзэ афэхъугъэ хъыз­мэт зехьаныр ахэми къахэнагъ.
Тыркуем ит адыгэ къуаджэхэр адрэ­хэм къахэщых. Ахэр къабзэх, зэIухы­гъэх, щыIэкIэ-псэукIэу ащыряIэри шъхьафы. Джыри зы лъэныкъо а зигугъу къэсшIыгъэмэ ахэбгъэхъожьми хъущт, ар ащ лъыпытэу нэм къыкIедзэ: дэжъые къыз­щагъэкIырэ чъыгхатэхэр тыдэкIи адэплъэгъощтых. Тилъэпкъэгъухэр Тыркуем зекIыжьхэм, нахьыбэу зыщызэхэсыгъэхэ чIыпIэхэр ары дэжъыем зыщыпылъы­гъэхэр, джырэкIэ ар а хэгъэгум ичIыпIа­бэхэм ащыплъэгъущт. Федэ къэзыхьырэ мэкъумэщ Iофым адыгэхэмрэ абхъаз­хэмрэ афэшъхьафэу дэлажьэх тыркухэр, курдхэр, езидхэр ыкIи нэмыкI лъэпкъхэм ащыщхэу мыщ щыпсэухэрэр.
… — Джыдэдэм Шапсыгъэ коим тыдэхьащт, чIыпIэ Адыгэ Хасэм иунэ зэдгъэлъэгъущт, — ошIэ-дэмышIэу ­къытеIо тибысымэу Дюздже щыщ Шагудж Орхан. — Уахътэу тиIэр бэ, тызэдэгущыIэных, щае тызэдешъоных, ащ ыуж къэлъэгъон тшIэщтыр…

Унэ мыинэу къатитIоу зэтетыр къо­джэкум ит, Дюздже къыпэIулъ адыгэ къоджэ заулэмэ ялъэпкъ-культурнэ гупчэу ар щыт. Пчыхьэ кIасэу щытыгъ нахь мышIэми, унэр зэпэлыдыщтыгъ, мыгуIэу гущыIэрэ адыгэ лIыжъхэр щагум дэсыгъэх, ятIонэрэ къатым адыгэ пщы­нэм ымакъэ къиIукIыщтыгъ — ащ ныбжьыкIэхэр щыIагъэх. ЧIэхьапIэм мэкъэ­гъэIу заулэ тегъэпкIэгъагъ, ахэм язырэм сынаIэ тесыдзагъ, дэжъыехэр зыпыт къутамэу тешIыхьагъэм IэкIэ цифрэхэр ыкIи тыркубзэкIэ гущыIэ заулэ тетхэгъа­гъэх. Бзэр умышIэрэми, имэхьанэ къыб­гурыIонэу щытыгъ: «дэжъыер тэштэ».
Я 80-рэ илъэсхэм, зэхъокIыныгъэхэр хэгъэгум къызыщежьэхэм, ащ дакIоу Тыркуем ис адыгэмэ къагъэкIырэ дэ­жъыер Урысыем къыщаугъоирэм къе­нэкъокъоу ыублагъ. Анахьэу къызэнэ­къо­къухэу хъугъэр Шъачэ ыкIи ТIопсэ рай­онхэм арыт адыгэ къуаджэхэм къащагъэкIырэр ары. Тэ, адыгэхэм, хыр тазыфагоу, тишIэ хэмылъэу джыри щэ­факIохэмкIэ тызэнэкъокъун фаеу хъугъэ. А Iофым — дэжъыем ыуасэ — джырэ нэс Iофыгъо шъхьаIэхэм ащыщэу хы ШIуцIэ Iушъо Шапсыгъэ щытегущыIэх, ащ фэгъэхьыгъэ къэбар зэфэшъхьафэу къекIокIырэр макIэп.
— Ары, джы нэмыкI лъэхъан тызхэтыр.., — хэгупшысыхьэзэ адыгабзэкIэ къеIо къыдгот хъулъфыгъэм. — Дэ­жъыеу илъэс пчъагъэхэм тызыгъэшхагъэр пыут дэдэ хъужьыгъэ, тапэ илъыр зыми ышIэрэп…
Шапсыгъэ коим ина­хьыжъ­хэм ащыщэу Мамый Сабихьэ ишIошIкIэ, дэ­жъыем ыуасэ къэпыутыныр джыри илъэс тIокIым ехъу­кIэ узэкIэIэбэжьмэ Евросозым уна­шъоу ышIыгъэхэм, ащ гъунапкъэу ыгъэу­цу­гъэ­хэм къахэкIыгъ.

Адыгэхэр лIэшIэгъу пчъа­гъэхэм дэ лъэпкъхэм якъэ­гъэкIын пылъыгъэх, лъэпкъыкIэхэри яIэхэ хъу­гъагъэ. Лъэхъэнэ мы­чы­жьэхэм а Iофым ыуж итыгъ Агуе щыщ шIэны­гъэлэжьэу Тхьагъушъэ Ну­хьэ. Дэ лъэпкъыкIэхэу къагъэкIыгъэхэр яIэшIу­гъэкIи шIуагъэу къатырэмкIи зэрэзэфэшъхьафхэр ащ аригъэшIагъ. Хабзэм иунашъокIэ джы лъапсэм нэсэу чъыгхэр итыупкIыжьхэмэ, неущ фэшъхьаф къаIожьмэ, тыдэ ахэр къитхыжьыщтха? Ащ фэдэхэр къызщытщы­шIыгъэ уахъти къытэкIугъ. Апэ чэт-­тхьа­чэтхэр зэкIэ тагъэгъэкIодыгъагъ, «бзыу гриппкIэ» тагъащтэзэ, джы дэ­жъыем ыуж къихьагъэх. КъаIорэри шъыпкъэ, мы аужырэ илъэсхэм дэжъые килограммым ыуасэ тIогъогогъо къы­хэхъуагъ, ащи зыпкъитыныгъэ иIэп.
Джащ фэдэ гумэкIыгъо дэдэх хы ШIуцIэ Iушъом щыпсэухэрэми яIэхэр. Бэ­дзэрым илъ уасэр ренэу зэрэзэхъокIы­рэм, хэгъэгум ишъолъыр зэфэшъхьафхэм щэфакIохэр къарыкIыхэу къазэрафа­кIохэрэм, чIыгу-мылъку зэфыщытыкIэхэм яIофхэр зэрэзэхэмыфыгъэхэм къахэкIыкIэ, чIыдэлъф лъэпкъхэм бэджэндэу аIыгъыгъэ чъыгхатэхэр атIупщыжьых, а чIыгухэр зэхэкIыхьажьых, апхырыкIы­жьыгъуае мэхъужьых.
Мэхьанэшхо зиIэ Iофым зиегъэшхо езыгъэкIыгъэхэм ащыщ мраморнэ-хьаплъ пхъацIэр, непэрэ мафэмкIэ ар шъо­лъы­рым итхьамыкIэгъошху. Ащ фэдиз пхъа­цIэ зыкIи мыщ щыIагъэп. Дэжъыеу е «адыгэ дышъэу», джары шапсыгъэхэр ащ зэреджэхэрэр, зыуасэ зыпкъ имытым, къытырэ лэжьыгъэр мэкIэ дэд. Зэгорэм зэресэгъагъэхэм тетэу ащ пылъхэри щыIэх, ау ащ фэдэ къоджэдэсхэм япчъа­гъэ гъэ къэс нахь макIэ мэхъу зэпыт. Адыгэ Хасэм къызэрэщыхагъэщэу, ащ изакъоп, нэмыкI мэкъумэщ лэжьыгъэхэри — щаим икъэгъэкIыни, бжьэхэм яхъуни, былымхэм яIыгъыни, зэкIэхэми яIоф дэи хъугъэ.
— Илъэс щэкI горэкIэ узэкIэIэбэжьмэ, пхъэшъхьэ-мышъхьэхэм афэгъэзэгъэ совхозэу «ПсышIуапэм» (джырэкIэ — хъызмэтшIапIэу «Шапсыгъэ щай») зы илъэсым щэе дэгъоу тонн 750-рэ къытыщтыгъэ, — къеIуатэ хы ШIуцIэ Iушъо адыгэмэ яобщественнэ парламент итхьаматэу КIакIыхъу Мэджыдэ. — Дэ­жъые лъэпкъхэу мыщ къыщыкIырэмэ яIэшIугъэрэ ядэгъугъэрэкIэ адрэхэм атекIыщтыгъэх, чIыпIэ хъызмэтшIапIэмэ зы илъэсым тонн 350 — 360-рэ фэдиз къаугъоищтыгъ, Советскэ Союзым илъэ­хъанхэм ягъэпшагъэми, ар бэдэд. Ащ фэшъхьафэу, чIыпIэ хъызмэтшIапIэмэ къэралыгъом шъоу тонн 550-рэ ратыщтыгъ. ГухэкI нахь мышIэми, а зэпстэури тарихъым хэхьажьыгъэх. ЗэхъокIыныгъэхэр мы лъэныкъомкIэ тымышIыхэу, цIыфэу лэжьэным пылъхэм яду­нэееплъыкIэ зэблэтымыхъоу зы чIыпIэм тикощыкIышъущтэп. Уахътэр тIэ­кIэкIымэ, ар чIэтынэпэщт.
Аужырэ илъэсипшIхэм дэжъые къыз­щыкIыщтыгъэ чIыгу Iахь гектар 750-рэ ашIокIодыгъ, къалэу Шъачэ къыпэIулъ адыгэ къуаджэхэм ащыIэгъэ сэнэшъхьэ ыкIи щэекъэгъэкIыпIэхэр зэхэкIыхьа­жьыгъэх. ТIопсэ районми Iофхэр щына­хьы­шIухэп.
…Зы сыхьатым зэкIэ къычIэбнэн зэ­рэплъэкIыщтым ежь ышъхьэкIэ Ша­псыгъэ коим щыпсэурэ Натхъо Нэдждэт щы­гъуаз. Ар Iэшъхьэтетмэ ядэIуи, пхъэ­шъхьэ-мышъхьэ чъыг лъэпкъышIу щэкIым ехъу риупкIыжьыгъагъ, дэжъые чъыг­хэтэжъыер ышIэжьыным джы дэгуIэ, ышъхьэ икIырэп. Ау жъы хъугъэ, кIуа­чIэр къэмэкIагъ, ау лIыжъым, икъоджэгъухэм къызэраIотагъэмкIэ, ыгу ыгъэкIодырэп. ИкIалэхэм ыкIи ипхъорэлъфхэм апашъхьэкIэ пшъэдэкIыжь ыхьэу елъытэ, хэукъоныгъэу ышIыгъэр зэрэдигъэзыжьыщтым ыуж ит. Бэми макIэми уахътэу тешIэщтыр, зэпстэури ичIыпIэ еуцожьы…
— Тэ, адыгэхэмкIэ, дэжъыер мэкъу-­мэщым изы лъэныкъо къодыеп, ар титарихъ щыщ Iахь, тикультурэ, зэхашIэу тиIэм, — къыкIегъэтхъы Нэдждэт. — Тятэжъ пIашъэхэр хымэ хэгъэгум зе­фэхэм, апэдэдэ зыфежьагъэхэр пхъэшъхьэ-мышъхьэ чъыгхатэхэм ягъэпсын ары — дэжъыехэм, мыехэм, къужъхэм, къыпцIэхэм ягъэтIысхьан. ЛIэшIэгъухэр зыныбжь адыгэ чъыгхатэхэр Кавказ закъор арэп зыщыплъэгъущтхэр, ахэр мыщи, Тыркуеми щыIэх. Джащ пае тятэжъ пIашъэхэр зыгъашхэщтыгъэхэ дэжъые чъыгхатэхэр къэтыухъумэнхэм тыдэжъугъэлажь. Непи ары тызгъашхэ­рэр, сшIошъ мэхъу, тикIалэхэри, ти­пхъорэлъфхэри неущ ыгъэшхэщтых. Ащ уасэ фэшIыгъэн фае…
Ныбэ Анзор.